Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

48 
последнего рассказчик не знал); от Джаика ни одному зверю, ни 
одной птицы не было проходу; все звери и птицы взмолились Богу: 
«Он всех нас искоренит.» Бог закопал его в землю и сказал: «Не мог 
ладом жить на земле, живи в норе под землей и питайся корньем»,- 
делінген [75, 48
б.
]. Демек түпнұсқасы толық қағазға түспеген бұл 
жазбалар мәтін сюжетін, мазмұнын беруде дәлдік танытқанмен, ал 
басқа, яғни тілдік жағы т.б. ескерілмеуі –бәрі Г.Н.Потаниннің 
фольклорды жинау әдісінің толық жетілмегендігін көрсетті.
1920 жылдарда қазақтың көптеген жазушылары, театр 
қайраткерлері, музыканттар, мұғалімдер, мәдениет ошағының 
қызметкерлері халық поэзиясының шығармаларын жинауға ат 
салысады. С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов сияқты жазушылар 
халық ауыз әдебиетін жинау жұмысына белсенді түрде қатынасады. 
Осы кездерде «Қозы Көрпеш» жырының жаңа нұсқаларының ел 
арасынан табылуы Г.Н.Потанин қойған сұраққа жауап есепті болды. 
Мәселен, М.Әуезовтың жазып алған «Қозы Көрпеш» нұсқасы жырдың 
басқа нұсқаларына қарағанда әлдеқайда көркем [81]. С.Сейфуллин
кезінде М.Ж. Көпеев жазып қалдырған «Қозы Көрпеш» нұсқасын 
табады [82]. А.Белослюдов «Қозы Көрпештің» тарихымен 
байланысты нұсқаны тауып алады [83]. Мұндай істердің бәрі 1920 
жылдарда қазақ фольклорын тікелей тәсіл арқылы жазып алуға 
жинаушылдардың қызыға түскендігін көрсетеді. 
Ақындардың, жыршылардың, өлеңшілердің репертуарын анықтап 
білу арқасында қазақ фольклорын жинау саласында жаңа бағыт 
мықты орын тепті. Оның бастаушылары А.Затаевич пен Ә.Диваев 
болды. М.Әуезов, Б.Байтоғаев, Б.Малдыбаев, С.Сейфуллин т.б.
фольклормен бірге ауыз әдебиеті үлгілерін де жинап, Нұржан, 
Орынбай, Сүйінбай, Майлықожа, Құлмамбет, Майкөт ақындардың 
шығармаларының тәуір дегендерін баспа бетіне жариялады [84]. 
А.Затаевич белгілі бір өлеңнің басқаша айтылатын түрін де 
қалдырмай жинаған. Сондықтан да оның жинағанына қазақ халқының 
сүйіп тыңдайтын бірқатар («Қараторғай», «Дудар-ай», «Мақпал», 
«Хорлан», «Көкшетау» т.б.) өлеңдерінің басқаша айтылатын 
нұсқалары да енген. Жинаушы көрнекті халық таланттарының 
(Біржан сал, Естай, Жаяу Мұса т.б.) елеулі әндерін жазып алуға көп 
көңіл бөлген. Мәселен, әнші Ғаббас Айтбаевтың «Ардақ» деген 
өлеңінің нұсқасы жайында А.Затаевич былай деп жазды: «Бұл Ғаббас 
шығарған «Ардақтан» мүлдем басқаша ... Ғаббастың «Ардағы» шын 
мәнісіндегі поэзия. Онда ғажайып жаздың айлы түніндегі даланың 
айтып жеткізе алмайтын берекелі тыныштығы берілген. Менің 
байқауым бойынша бұл тек қазақ халқының ғана емес, жалпы 

49 
музыканың айта қаларлықтай зор табысы» (Қазақ халқының 500 ән-
күйі. -Алматы. 1931. – 260 б.). 
Қазақ фольклорын кімдер жинады дегенде, оның ХХ ғасырдағы 
Қазан төңкерісіне дейінгі өкілдеріне арнайы көңіл бөлушілік тегін 
емес. Кітап бастыру енді-енді жолға қойыла бастаған шақта, көшпелі 
қазақ ауылдарында фольклор, негізінен алғанда, ертекшілер, 
жыршылар арқылы тарап жатқан кезде ол шығармалардың бастапқы 
бояуы неғұрлым толық сақталса ғана жинаудың мәні ерекше. Ал, 
кейінірек кітап бастыру, сауат ашу кең етек алғанда, жазба мәдениет 
өрістегенде, сонымен бірге Қазан төңкерісінен кейін, әсіресе, 1930-
1950 жылдар аралығында көне мәдениет нұсқаларына тұрпайы 
социология тұрғысынан біржақты қарау, бар шығарманы «тап 
тартысы» айнасы ретінде бағалау, оның еңбекші мүддесіне "қолайлы" 
дегендерінің өзін жөндеу (редакциялау), өзгерту әдетке айналған 
уақытта халық поэзиясы үлгілерін жинау да, жариялау да басқа арнаға 
түсті. Алғашқыда халықтың сөйлеу тілі, ұғымы, қазіргі ұрпақтың
бірқатарына ұғыну қиын, тіпті қайшылықты болып көріну мүмкіндігі 
бар түрде болса да, сол арқылы бастапқы табиғи қалыпта сақталса, 
кейінгіде шынайылық орнына жасандылық көбейіп, соның 
нәтижесінде дәуір шындығының да, шығарма көркемдігінің де көп 
солғын тартқаны байқалады. Мұның бәрі кейінірек жарық көрген 
халық ауыз әдебиеті үлгілерін, атап айтқанда, сол тұста жарыққа 
шыққан "Ертегілер", "Шешендік сөздер" т.б. айдарымен шыққан 
кітаптарды қайта қарап, олардың бір кездегі айтылу, қағазға түсу 
қалпын іздестіру қажеттігін де алға қояды. Мәселен, М.Ж.Көпеев 
жазбасында кісінеген айғыр үшін дау қуушы Асан Қайғы есімі 
алынады. М.Ж.Көпеевтің тікелей өз қолымен жазғанына үңілейік: 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: