Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

50 
тайпасының Сүйіндік атасынан шыққан атақты би-шешен. 
Фольклоршы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының жазуына қарағанда, Едіге 
тіптен 10-12 жасында билікке араласқан есті бала болыпты. Бұған ол 
мынандай аңызды тілге тиек етеді: «Қазақ даласына қалмақтар баса-
көктеп жайлаған кезде қалмақтың бір ханы: «Арқадағы қазақтың 
айғыры кісінесе, Сырдағы қалмақтың биесі құлын тастайды» дегенді 
сылтау етіп, Арқаға шабуыл жасап, малын айдап кете беріпті» [86]. 
Әрі қарай бұл дауды қууға басқалар бата алмағанда, он жасар Едігенің 
өзі тіленіп барып, алдарынан шыққан иттерді қырып, оны қыру 
себебін баяндап, ханды сөзден женгені айтылады. Кітап авторы 
М.Ж.Көпеевтің қолжазба қорындағы қай папкасының қай бетінен 
алғанын көрсетпейді. Ал, ел аузынан естіген М.Ж.Көпеев сөзі болса, 
онымен М.Ж.Көпеевтің өз қолынан жазылған нұсқа қарама-қарсы 
түсіп жатса, біз түпнұсқаға сүйенуіміз керек. 
Біздіңше, тек М.Ж.Көпеев жазды дегендіктен де емес, өзі тәрізді 
аз халық қалмақтан сонша үрейленді дегеннен гөрі іргелі ел Қытайдан 
қазақтың қаймығуы шындыққа жақын. Оның үстіне қазақтың 
Сүйіндік ата ұрпақтары тұсында Арқаны мекендеуі шындыққа 
жанасымды болса да, тап сол кезде қалмақтың Сырды мекендеуі 
сендірмейді. Себебі, сол М.Ж.Көпеевтің өзінде Сүйіндік баласы 
Құлболдының бәйбішесі Мақпал бастаған көштің сол Сырдан бері 
өткені баяндалады [87]. 
Қолжазбадан көшіріп жинау тәсілін Ә.Диваевтың да қолданғаны 
белгілі. Тікелей қолжазбадан көшіру сияқты тәсілді М.Ж.Көпеев те 
қолданған. Әдетте көптеген фольклорист ғалымдар жинаушылықпен 
айналысқанда ел аузындағы нұсқаны айтып, жеткізуші адамға аса 
көңіл бөлмей келсе /мәселен, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин т.б. тәрізді 
қазақ 
жинаушылары/, 
Л.Ф.Писемский, 
П.В. 
Киреевский, 
Н.Белозерский, М.Максимович, Л.Жемчужников, Н.Добролюбов, 
П.Кулиш, А.Метлинский, Г.И.Якушкин т. б. тәрізді орыс зиялылары, 
керісінше, жеткізушінің, айтушының қолжазба иесінің аты-жөнін 
аталуын талап етіп отырған. Нұсқаны кімнен, қайдан алғандығы т.б. 
турасында деректерді келтірмей кету тәрізді кемшіліктер орыс 
фольклорист-ғалымдары арасында да кездеседі. Мәселен, фольклор 
үлгілерін жинаушы П.Лукашевичтің де [88, 142 
б.
], М.Максимовичтің 
[88, 68-69 
б.
] де өзіндік қателері: біріншіден, үлгіні кімнен алғанын 
көрсетпеуі болса; екіншіден, көшірілген тексті өзгертуінде екенін 
ғалым Б.П.Кирдан дұрыс байқаған.
Қазақ халық әдебиетінің жиналу тарихын сөз еткенде, өз 
әріптестеріне Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Ә.Диваевтарға т.б. 
қарағанда, соларға үндес ететін ортақ сипаттарымен қатар 

51 
М.Ж.Көпеевтің өзіндік ерекшеліктері мол. Шығыс, батыс мәдениетін, 
қазақ тілін жетік меңгерумен бірге араб, парсы, орыс, көне түркі тілін 
жете игеруі және ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың бас 
кезінде қазақ даласын көп аралауы нәтижесінде М.Ж.Көпеевтің қазақ 
халық әдебиетін өз замандастарына қарағанда анағұрлым мол жинап, 
ол туралы кеңірек зерттеу жүргізуі- ерекше құбылыс болды. 
М.Ж.Көпеевтің, көбінесе тікелей тәсіл арқылы артына жазып 
қалдырған көлемі 15-20 томдық материалдарды шолып қарай отырып, 
оның жинаушылық еңбектерін саралуға бастайтын мынадай 
ерекшеліктерін жинақтап айтуға болады. Сондай-ақ бұл ерекшеліктер 
сол кездегі фольклор шығармаларын жинаушыларға да ортақ болғаны 
даусыз: біріншіден, ертегінің, не аңыздың қысқартылған сұлбасын, 
шығарма оқиғасын берумен шектелмеген. Белгілі бір материалды ел 
арасындағы айтылу қалпын сақтай отырып, неғұрлым толық қамтып 
отырған. Екіншіден, әрбір сөздің сол кездегі дыбысталу қалпын, 
орфоэпиясын ескеріп, белгілі бір сөздерді естілуі бойынша қағазға 
түсірген. Әсіресе сөздің дыбыстық әуезділігіне, өзара үндесуіне көп 
көңіл бөлінетінін, дыбысталу сапасының сөз мағынасына, сол арқылы 
шығарма көркемділігіне пәрменді ықпал жасап отыратынын 
бағамдасақ, бұлай жазу қазақ тіліндегі сөздер фонетикасы тарихын 
жасауда да елеулі рөл атқаратынын дәйектеуге болады. Үшіншіден, 
қай материалды кімнен, қандай жағдайда, қалай жазып алғанын 
жеткізіп 
отырған. 
Демек 
қалдырған 
жазбалардың 
тарихи, 
этнографиялық т.б. мәні айрықша болатыны күмәнсыз. Төртіншіден, 
ел тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпын кең білгендіктен, жинаған 
материалдарға деген өз бағасын, байқауларын қоса жазып отырған. 
Ал, белгілі бір тақырыпқа материал жинау дегенде Ә.Диваев 
тәрізді М.Ж.Көпеев те арнайы сұраныс (заказ) бойынша да 
айналысқан тәрізді. Оған, мәселен, «әулеттік архивте» сақталған 
ғалым Әлкей Марғұланның хаттары себеп, дәлел бола алады. Онда ел 
арасында кең танымал болған Абылай, Кенесары, Олжабай т.б. сынды 
хан мен батырларға арналған тарихи әңгімелерді М.Ж.Көпеевтен әрі 
жинауын өтінсе, әрі өзінің тұрып жатқан жеріне хат арқылы беріп 
жіберуін де сұраған. 
Ә. Диваев, М.Ж.Көпеев жазбаларында фольклордың барлық 
жанрлары қамтылған. Мұндай фольклорлық үлгілерді жинағанда ара-
жігін бөліп-жармай, жаңа-ескі деп қарамай, шамасы келгенше 
фольклордың әр жанрын қамтып, барлығын жан-жақты жинауға 
тырысу тек М.Ж.Көпеев ерекшелігі емес, сол тұстағы көптеген 
ғалым-фольклоршылардың шарты. Мәселен, белгілі фольклорист 
Ә.Диваевтың да жинау әдістемесінің осы сипаты Н.Смирнованың 

52 
еңбегінде атап көрсетілген: «Широта охвата всех элементов 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: