Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің

Ағымдағы жағдайды талдау

Әлемдік экономиканың қазіргі даму жағдайында туризм жетекші және серпінді дамып келе жатқан салалардың бірі болып табылады. Дүниежүзілік туристік ұйымның деректері бойынша туризм дүниежүзілік ЖІӨ 9% (тікелей және жанама әсерін ескергенде), тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің әлемдік экспортының 6% иеленеді. Бұл салада шамамен 100,9 млн. адам жұмыс істеп келеді, сонымен қатар әлемдегі әрбір 11-ші жұмыс орны туризм саласында ашылады. Туризм, коммуникациялар және көлік, құрылыс, сауда, ауыл шаруашылығы және т.б. сияқты аралас салаларға әсерін тигізіп, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал етеді.

Қазақстан Республикасы халқының әл-ауқаты мен өмір сүру сапасын жақсарту және экономикалық диверсификациялаудың ұлттық мақсаттарына қол жеткізу үшін Қазақстанның туризм индустриясы белгіленген туристік кластерлерде бәсекелеске қабілетті туристік бизнеспен дамитын болады, онымен ішкі және халықаралық туризм нарықтарында тартымды туристік өнімдерді ұсынатын туризмнің кәсіби қызметкерлері айналысады.

Республикаға келушілердің негізгі үлесі жеке және транзиттік саяхатшыларға келеді, туристік мақсаттағы келушілер серпіні ең аз үлесті қамтиды және тұрақсыз болып табылады.

Ішкі туризмнің және Қазақстанға бизнес-себептермен келген келушілердің сұранысын қанағаттандыру, сондай-ақ келу туризмін тартымды ету үшін, мемлекетке орналастыру орындарының санын, орналастыру орындарындағы төсек-орындар санын және көрсетілген қызметтер көлемін арттыру қажет. Бұл көрсеткіштер өз кезегінде туристік және көліктік инфрақұрылымын, мемлекеттің автомагистральдарында жол бойы инфрақұрылымын дамытуда және туристік салаға инвестиция тартуда, туристік салада білікті қызметкерлер санының өсуінде көрінісін табады.

Негізгі мәселелерді талдау:

Қазақстан Республикасында туризм дамуының негізгі кедергілері келесілер болып табылады:

- туристік инфрақұрылымының нашар дамуының деңгейі (туристік тапты орналастыру орындарының және демалыс объектілерінің жетіспеушілігі, көптеген туристік объектілерің қанағаттандырылмағандық жағдайы, барлық дерлік автомагистральдардағы сапалы жол инфрақұрылымының жоқтығы);

- инвесторларға қол жетімді ұзақ мерзімді кредиттік инструменттердіңтуристік-рекрациялық кешен объектілеріне инвестициялардыинвесторлар үшін қолайлы мерзімде қайтаруға мүмкіндік беретін пайыздық мөлшерлеменің жоқ болуы;

- білікті кадрлардың жетіспеушілік салдарынан туристік индустрияның барлық секторларында қызмет көрсету сапасы жоғары емес (кадрларды даярлаудың, қайта даярлаудың және біліктілік деңгейлерін көтерудің деңгейінің нашарлығы және туризмнің ғылыми базасының жоқтығы, туристік сала үшін кадрларды даярлау сапасының төмендігі);

- шекарадан тыс Қазақстан имиджін көтеру стратегиясының біріңғай ойластырылған маркетингісінің жоқ болуы.

Негізгі ішкі және сыртқы факторларды бағалау

Келу туризмін дамытуда негізінен мемлекеттің ішіндегі сондай-ақ шекарадан тыс экономикалық және саяси жағдайы сияқты сыртқы факторлары әсерін тигізеді. Осы факторлардан көбіне туристік дестинациясы ретінде елдің туристік имиджінің көтерілуі немесе төмендеуі тәуелді, бұл өз кезегінде туристік объектілерінің құралыс қарқындарының төмендеуіне (тоқтатылуына) әкелуі мүмкін.

Туристік саланың дамуына әсерін тигізетін ішкі факторларға елдің экономикалық жағдайы, форс-мажорлық жағдайының пайда болуы, кадрлық саясат, отандық туристік өнімнің кәсіби маркетингі және құқықтық реттеулер жататы.
5-стратегиялық бағыт

Қазақстан Республикасының көлік инфрақұрылымын және транзиттік-көліктік әлеуетін дамыту

Ағымдағы жағдайды талдау

Теміржол, автомобиль, өзен, əуе көлік түрлерін, автомобиль жəне теміржолдарды, кеме жолдарын білдіретін республиканың көлік кешеніне шаруашылықаралық жəне мемлекетаралық байланыстарды жүзеге асыруда маңызды рөл беріледі.

Коммерциялық тасымалдаумен айналысатын дара кəсіпкерлердің тасымалдау көлемін бағалауды ескере отырып, көліктің барлық түрлерімен жүк тасымалдау көлемі 2015 жылдың қаңтар-қазанына 2 850,8 млн. тоннаны құрады, бұл 2014 жылдың қаңтар-қазаны көлемінен 8,7% артық. 2013 жылы 3 277,1 млн. тоннаны құрады, бұл 2012 жылдың көлемінен 8,7% артық.

Коммерциялық тасымалдаумен айналысатын дара кəсіпкерлердің тасымалдау көлемін бағалауды ескере отырып, жолаушыларды тасымалдау 2015 жылдың қаңтар-қазанына 2 850,8 млн. адам құрады, бұл 2014 жылдың қаңтар-қазаны көлемінен 1,03% артық. 2013 жылы 20 001,5 млн. адамды құрады.
Теміржол саласы

Қазақстанның көлік жүйесінде теміржол көлігі жетекші рөлге ие. Тасымалдаудың қашықтығының алыс болуы, жолаушылар мен жүктерді тасымалдаудың салыстырмалы түрдегі арзан тарифтері теміржол көлігін пайдаланушылар үшін неғұрлым қажетті етуде.

2013-2015 жылдары Қазақстан теміржолының пайдалану ұзындығы 14,8 мың км (оның ішінде екі жолды желілер – 4,8 мың км (34 %), электрлендірілген желілер –
4,2 мың км (28 %), тығыздығы – 1000 шаршы км-ге 5,5 км, жүк тасымалдылығы – 21,8 млн. тонна-км құрайды.

«Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамының (бұдан әрі – «ҚТЖ» ҰК» АҚ) негізгі өндірістік-экономикалық көрсеткіштері.

Елдің жалпы жүк айналымы мен жолаушылар айналымындағы теміржол көлігінің үлесі шамамен 60%-ды құрайды, бұл ретте барлық көлік түрлерімен тасымалдаудан түскен кірістердегі оның үлесі 20% құрайды.

Теміржол көлігіндегі реформаларды іске асыру кезінде соңғы 10 жыл ішінде мынадай мақсаттар айқындалды:

магистральдық теміржол желісін (бұдан әрі – МТЖ) мемлекеттік бақылау сақталған жағдайда, теміржол көлігін нарыққа бейімдеу;

тасымалдау және қамтамасыз ететін қызметте бәсекелестікті дамыту есебінен теміржол көлігі қызметтерінің қолжетімділігін, тиімділігін, қауіпсіздігі мен сапасын қамтамасыз ету;

салаға жеке бастамалар мен инвестициялар тарту үшін институционалдық жағдай жасау;

теміржол көлігінің импорт алмастыратын өндірістік базасын дамыту.

Қазақстан Республикасының теміржол саласын реформалау барысында мынадай аралық нәтижелерге қол жеткізілді:

шаруашылық қызметтің бейінсіз түрлері және мектептер мен ауруханалар сияқты әлеуметтік-тұрмыстық активтер бөлінді және жергілікті билік органдарына берілді;

жөндеу кәсіпорындары бәсекелі секторға бөлінді;

жолаушылар мен жүк тасымалдауды ұйымдастыру және қаржылық бөлу жүзеге асырылды. Жолаушылар тасымалын ішінара мемлекеттік субсидиялау басталды.

2012 жылдың қорытындылары бойынша локомотивтер паркінде
1 874 локомотив, оның ішінде 449 бірлік электровоз, 1 425 бірлік тепловоз бар. Локомотив паркінің жай-күйі 67,5 %-ға жететін жоғары тозумен сипатталады.

2013 жылдың қорытындылары бойынша локомотивтер паркінде

2014 жылдың қорытындылары бойынша локомотивтер паркінде

2012 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы жүк вагондарының жалпы паркі 127 045 бірлікті құрайды, оның ішінде 66 914 бірлік немесе 52,6 % – мүкәммалдық, ал 60 131 бірлік немесе 47,4 % жеке меншік болып табылады. Жүк вагондарының мүкәммалдық паркінің негізгі проблемасы оның 48,3 %-ға жететін әбден тозуы болып табылады.

2013 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы жүк вагондарының жалпы паркі 128 250 бірлікті құрайды, оның ішінде 64 786 бірлік немесе 50,5 % – мүкәммалдық, ал 63 464 бірлік немесе 49,5 % жеке меншік болып табылады. Жүк вагондарының мүкәммалдық паркінің негізгі проблемасы оның 47,7 %-ға жететін әбден тозуы болып табылады.

2014 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы жүк вагондарының жалпы паркі 128 250 бірлікті құрайды, оның ішінде 61 356 бірлік немесе 50,5 % – мүкәммалдық, ал 63 464 бірлік немесе 49,5 % жеке меншік болып табылады. Жүк вагондарының мүкәммалдық паркінің негізгі проблемасы оның 47,7 %-ға жететін әбден тозуы болып табылады.

Жүк вагондары меншік иелерінің жүк вагондарын беру жөніндегі көрсетілетін қызметтерге бағалық реттеудің болмауы жылжымалы құрамды жаңарту үшін қолайлы жағдай жасайды.

Сондай-ақ меншікті қаражаты есебінен:

2011 жылы – 34 жолаушылар вагоны;

2012 жылы – 49 жолаушылар вагоны;

2013 жылы – 49 жолаушылар вагоны;

2014 жылы – 163 жолаушылар вагоны сатып алынды.

2015 жылдың 1 қаңтарының жай-күйі бойынша жолаушылау паркінің тозу деңгейі 54% құрайды.

Қазіргі уақытта республикада облысаралық қатынастардағы теміржол жолаушылар тасымалын мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша конкурстық негізде субсидиялардың бөлінуімен мемлекеттік және жеке меншік компаниялар жүзеге асырады.

Саланың бәсекелестік моделінде жолаушылар тасымалын жүзеге асыратын компанияларға толық бақылау және тасымалдау процесіне тартылған активтердің, атап айтқанда, вагондар мен локомотивтердің жаңартылуы үшін жауапкершілік қажет.

Реттеудің қолданыстағы практикасына сәйкес қатынас түрі мен жүк тегіне байланысты тарифтер сараланған. Нәтижесінде тасымалдардан түсетін кірістер қатынастар түрімен және жүк тегімен айқындалатын нарық сегментіне байланысты ерекшеленеді.

Көрсетілген тасымалдар сегменттерінен үш топты бөліп атауға болады.

1) кірісі төмен тасымалдар: таскөмір (экспорт, облысаралық қатынас), кен (экспорт, облысаралық қатынас), құрылыс жүктері (импорт), нан (экспорт, облысаралық қатынас), қалған жүктер (облысаралық қатынас);

2) кірісі жоғары тасымалдар: мұнай жүктері (экспорт), қара металл (экспорт, импорт, облысаралық қатынас), химиялық және минералдық тыңайтқыштар (экспорт, импорт, облысаралық қатынас), қалған жүктер (импорт);

3) өз шығынын өтейтін тасымалдар: тас көмір (импорт), мұнай жүктері (импорт, облысаралық қатынас), кен (импорт), құрылыс жүктері (экспорт, облысаралық қатынас), нан (импорт), қалған жүктер (экспорт).

Қазіргі уақытта «ҚТЖ» ҰК» АҚ Қазақстан Республикасының нарығындағы жалғыз жүк тасымалдаушы болып табылады. Бұл ретте тасымалдауды жүзеге асыру үшін «ҚТЖ» ҰК» АҚ «Локомотив» АҚ, «Қазтеміртранс» АҚ жылжымалы құрамын, басқа да теміржол әкімшіліктерінің мүкәммалдық вагондары мен операторлық компаниялар вагондарының жеке паркін пайдаланады.
Қатынастар бойынша мынадай жүктер тасымалданды:

Көрсеткіштер	Өлш. бірл.	Кезең
		2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл	2014 жыл
Республикаішілік	млн. тонна	140,9 (+7,1 %)	148,7 (+5,5%)	158,8 (+6,8%)	156,3 (-1,6%)	154,2 (-1,4%)
экспорт		96,1 (+12%)	97,9 (+2%)	100,9 (+3,1%)	101,6 (+0,7%)	88,6 (-12,8%)
импорт		16,9 (+6,9%)	17,9 (+5,9%)	18,8 (+4,7%)	19,7 (+4,8%)	16,4 (-16,8%)
транзит		14,0 (-5,4%)	15,1 (+7,9%)	16,3 (+7,8%)	16 (-1,8%)	16

2018 жылға дейін 4 мың км магистральдық желіні сауықтыру, 564 бірлік локомотив және 19 369 бірлік жүк вагонын сатып алу жоспарлануда.

Негізгі инфрақұрылымдық жобалар:

Р/с №	Жобалар	Өлшем бірлігі	Құны млрд. тг.	Қаржыландыру көзі	Іске асыру мерзімдері
Теміржол желілерін салу
1	Бейнеу –Жезқазған	1036 км	561	РБ, «ҚТЖ» ҰК» АҚ меншікті қаражаты, қарыз қаражаты	2012 – 2016
2	Арқалық – Шұбаркөл	214	133	РБ, «ҚТЖ» ҰК» АҚ меншікті қаражаты, қарыз қаражаты	2012 – 2015
3	Жетіген- Қазыбек-Бек	74 км	71,8	Концессия	2015 – 2017
Басқа жобалар
4	Астана қаласында вокзал кешенін салу	1	102	РБ, «ҚТЖ» ҰК» АҚ меншікті қаражаты, қарыз қаражаты	2014-2017