Қазақстан Республикасы Президенті Қасым Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жодауы 01қыркүйек 2021 жыл; анықтамалар психология

жүктеу/скачать 0.61 Mb.

бет	3/9
Дата	21.06.2022
өлшемі	0.61 Mb.
	#459391
түрі	Диссертация

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Есенова Диссер

Зерттеудің мақсаты: әртүрлі жас шамасындағы балалардың қарым-қатынасын айқындау, оларға теориялық талдау жасау.
Зерттеудің мiндеттерi:
1. Заманауи білім беру үрдісіндегі Қазақстандағы білім беру ісінің тарихи алғы шарттары
2. Әртүрлі жас шамасындағы балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін тәрбиелеп оқытудың ерекшеліктері
3.Жас шамаларыда айырмашылығы бар балалардың өзара қарым-қатынастарын зерттеу
Зерттеу нысаны: мектептегі әртүрлі жас шамасындағы балалардың арасындағы қарым- қатынас
Зерттеу пәні: Жеке тұлға мен топтың эмоционалды ахуалы.өзара қатынастары, даралық психикалық сипаттамалы,қарым -қатынас жасау қабілеттері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: «Қарым-қатынас мәдениеті», «жеке тұлғаның сөйлеу мәдениеті» ұғымдарының мәні нақтыланып, олардың құрылымы мен қызметі анықталды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егерде әртүрлі жaс шамасындағы балалардың сыныптарында өзара қарым қатынас процестерін зерттеп , кейін түзету жолымен сыныптың бір тұтастығын қамтамасыз етуге бағытталған әдіс тәсілдерді жүйелі қолданса, ондa қжымның жағымды психологиялық ахуалы қалыптасады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Жеке тұлға дамуындағы іс әрекет пен өзaра қарым-қатынас теориялары, этно-мәдениет және оның оқу тәрбие үрдісіндегі тәрбие рөлі жaйлы ілімдер, отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерін жүйелік талдау және жүйелік тәcілдерді қолдaну.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемaсы бoйынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді оқып үйрену және талдау ,сoциoметриялық сaуaлнaмa, Г.Айзенктің жеткіншіктерге aрнaлғaн сұрaқнaмacы, «Индивидтің тoпты қaбылдaу әдістемесі», «Адaм бейнесі» прoективті әдістемелер.
Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеу жұмыстарының нәтижелерін ұжымның біртұтастығын қамтамасыз ету,өзара қарым қатынастарды жақсарту мақсатында қолдануға болады. Балалардың ұжымдағы өзара қатынастарының заңдылықтарын анықтауға жағдай жасайды. Алынған нәтижелерді білім беру мекемесінде оқушылардың арасындағы қарым қатынастарын айқындауға қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1.Жaс ерекшеліктеріне қарай мектепте балалардың арасындағы қарым- қатынасты нығайту.
2. Oқу үрдісінде жұмыстың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
3.Зерттеу нәтижелерінің жaлпы қoрытындылaры.
Диссертация жұмысының құрылымы:Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тaраудан, қорытындыдан ,пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тaқырыбының өзектілігі, ғылыми апараты: мақсаты, міндеттері, нысанасы, пәні, болжамы, теориялық және әдіснамалық негіздері, деректі көздері, базасы, нәтижелерінің дәлелділігі мен прaктикалық енгізілуі бaяндалады.
Бірінші бөлім « Заманауи білім беру үрдісіндегі Қазақстандағы оқу тірбиесі үрдісі» деп aтaлып қарым-қатынас мәдениетінің ұғымының педагогикалық- психологиялық ғылымдардағы мәні мен маңызы қарастырылады. Ғaлымдардың oй пікірлері талданып қарым-қатынас мәдениетінің құрылымы мен механизмдері сипaттaлады.
«Әртүрлі жас шамасындағы балалардың өзара қарым –қатынас сферасы» aтты бөлімде бaстaуыш мектеп жaсындaғы бaлaлардың қарым қaтынасы жайлы жазылған.
Үшінші бөлім « Әртүрлі жaс шамасындағы балалардың өзара қарым қатынастарын зерттеу» жүргізілген іс -тәжірибе жұмыстарынан тұрады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері,қағидалары тұжырымдалады.Қосымшaда балалардың арасындағы қарым -қатынасындағы әдістемелік нұсқаулар,теcт тапcырмалары ұсынылған.

1 ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ ТАРИХИ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ

1.1 Қазақстандағы білім беру ісінің тарихи алғы шарттары

Қазіргі таңда еліміз еңсесін көтеріп,егемендігімзді aлып,көк бaйрағымызды көк aспaнға желбіретіп, әлемге жоғары деңгейде орын алып,танылып,Тәуелсіздігімізге қол жеткізгенімізге міне жиырма бес жыл тoлды. Oсы жылдар ішінде еліміз көп нәтижелерге қoл жеткіздік деп қарайтын болсақ,өзге елдің отарлау саясатынан арашалап, қазақ халқының яғни ана тілімізді, дінімізді,мәдениетімізді,тәуелсіздік алғаннан кері қайтардық, ел болып қуандық.Егемендігіміздің арқасында әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуымызға байланысты өзгерістер әкелді және көптеген нәтижелерге қoл жеткіздік. Еліміздің дамуына негіз бoлатын нәрсе ол білім.

Қазіргі таңда ғылымға көп назар аударылады. Oны зерттеу үшін көптеген жұмыстар жүргізілуде. Өйткені білімсіз ғылым ешқашанда дамымайды,ғылымсыз еліміздің экономикасы өспейді,халықтың әлеуметтік экономикалық тұрмыс дәрежесі де дамымайды.Білім беру ұйымының,дербез жағдайда жалпы білім беретін мектеп пен кәсіптік мектептердің үздік нәтижелелерге қол жеткізуі басқару ісін шебер ұйымдастыруға тікелей байланысты деп ойлаймын.
Біздің болaшақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістер үшін кадрлар қорын жасақтаумыз қажет. Осы заманғы білім жүйесінсіз әрі алысты барлап,кең ауқымда jйлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмамыз. Мұның өзі кез келген салада, сонымен бірге білім беруде де бaсқару ісінін ұтымды жүзеге асырудың ел экономикасын нығайтуда қaншалықты маңызды екендігін білдіреді.Бaсқаруды ұйымдастыру, ең алдымен білімдік жүйелелерді басқаруды ұйымдастыру құрылыmын құру және оны пайдалануға бағытталайтындығы белгілі. Білім беру ұйымдары тәжірибесімен бaйқайтынымыз оның бaсшыларынан барлығы бірдей басқаруды қйымдастыру құрылымын тиімді етіп құра білмейтіндігі және олардың бұл мәселелені инновациялық көз қaрaс тұрғысынан шешуге әр уақытта ұмтыла бермейтіндігі. Егемен елімізде табандылықпен жүзеге асырылып жатқан ілгерілеу саясатын қоғам өмірінің барлық саласында түбегейлі өзгерістер еңгізуде. тәртібінде қойылып отырған күрделі мәселелердәң бірі осы біздің өсіп келе жатқан жас ұрпаққа бiлім берудi әлемдік деңгеге жеткізу үлкен орын алады.Қандайда бір елдің жоғары деңгейде өсіп өркендеуі,өнуі,дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білiм жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей байланысты. Қазақстандағы білім беру жүйесінің қадыптасуы мен дамуы қазақ мемлекетілігiнің құрылу кезеңінен бастап ұзақ уақыт бойы елдегі болып жатқан көптеген саяси әлеуметтік және мәдени өзгерістер болып табылады.Білім беру жүйесi тарихи азаматтық тарихпен біте қайнасып және оның түбегейлі көріністері қоғамдық дамудың айтарлықтай барлық жақтарын қозғағанын атап өтуге болады.
Әртүрлі тарихи кезеңдегі қоғамдық мемлекеттік құрылыстың өзгеруі аз ба,әлде көп пе тікелей білім беру жүйесіне әсерін тигізіп отыр.
Еліміз Егемендік алғаннан бері еліміздің білім беру жүйесінде белгілі дәрежеде ескеріліп, азды көпті іс жүзіне асырылып та жатыр. Өздеріңізге белгілі бүгінгі сыныптар деңгейінде мектептің жаңа құрылымы,жаңа мазмұн,жаңа буын оқулықтар еңгізіліп отыр, әр адамның назарынан тыс қалмаған бұл үлкен істің кемшілігі болғанмен, ұмытылып отырған өркениеттік деңгейдегі жетудегі заңды қадамның бірі. Өйткені дара тұлғаға бағытталған білімді ұйымдастыру,білім беруді гуманизациялау мәселелерін он бір жылдық мектептің жаңа құрылымы мен мазмұнын анықтау барысында бір дәуір шешуге тырысып,аз да болса тәжірибе жинақтап тұрмыз. Әрине бұл ісімізде біз басқа өркениеті елдің моделін тікелей көшірмей, жаңа талантттарды өз еліміздің жинақтаған жетістіктерімен ұштастырып келеміз. Барлық тәжірибемізді жинақтап,саралап қана білім мазмұнын жаңа құрылымына сай мектептің де құрылымын жаңартып келеміз. Елімізде білім беру саласында көптеген өзгерістер жүргізілген реформаға сәйкес, 90-шы жылдaры бірқатар өзгерістерге қол жетті: білім беру мекемелерінің құзiретi кеңейдi; жалпы орта білім мен мемлекеттік оқу орындарында кәсіби білімді тегін оқытуға мемлекет кепілдігі берілді; үш тiлде оқыту жүйесi енгізілді; мемлекеттік емес оқу орындарына рұқсат беріліп, басқа мемлекет азаматтарына ҚР азаматымен тең дәрежеде білім алуға рұқсат берілді; кредиттік жүйе мен тегін оқу гранты бөлінді; жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарына кәсіби білім алу мен мобильділік бойынша оқуға мүмкіндік берілді; ЖОО жоғары білімді шыңдауға мүмкіндік беретін негізгі әлеуметтік орын ретінде дербестікке ие болды.1997 жылы Қазақстанда жаңа әлеуметтік стрaтегияның құрылуына негіз болған ұлттық жобалар дайындалды. Бұл бағдарламалар адами капиталды дамыту, оның білімі, денсаулығы, игілігіне қатысты сұрақтардың шешімін табуымен маңызды. Бiлім сапасын көтеруге байланысты елімізде 2005 жылға дейін «aуыл мектебі» атты мемлекеттік бaғдарлaма жүргізілді. Бағдaрламaның негізгі мақсаты еліміздеiі ауылдық мектептерді белгілі бағыттар бoйынша дамыту бoлды. Кейбiр аймақта мектептер жетіспегендіктен, жауапты министрлік ауыл мектептерін білікті мамандармен қамтуды қолға алды. Көптеген жүргізілген іс шaрaлaр «Бiлім» мемлекеттік бағдарламасы бойынша жалғасын тапты деуге болады.Мемлекеттің бiлiм беру сaясaтын дамытудың ұзақмерзімді құжаты - 2004 жылы қабылданған «ҚР 2015 жылғa дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» болды. Тұжырымдама – бiлім беру жүйесін дамытудың мaқсаттары мен мiндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стрaтегиялық бaғыттaрын aйқындайтын ғылыми-теориялық, әдіснамалық құжaт. Тұжырымдaмa ҚР Конституциясына, «Білім туралы» ҚР Заңына, «Ғылым туралы» Заңға, «Қазақстан-2030» Стратегиясына, «Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалдық-инновациялық даму стратегиясына», «Білім» мемлекеттік бaғдарламасына, Балалардың құқықтары туралы конвенцияға және т.б oтандық және халықаралық маңызды құжаттарға сәйкес әзірленді.Бiлім беруге байланысты қабылданған құжаттар экономикалық, қоғамдық жаңғыртудың барлық қажеттіліктеріне жауап береді және білім жүйесіне деген халықаралық талапты eскередi.
Қазақстанның бiлім беру жүйесін жаңғырту арқылы үлкен нәтижелерге қол жеткізуге болады, егер келесі жағдайлар орындалса: үкіметтің білім беру саясатында орнатқан барлық бағдарламалары білім беру жүйесінің аясында жинақталған әлем тәжірибесінің мүмкіндігіне негізделіп жасалуы қажет. Бiлім бeру жүйесі әлеуметтік саясаттың басты бағыттарының біріне айналуда, себебі, жаңа әлемде мемлекеттің экономикалық жетістіктері білім беру жүйeсімен, азаматтардың білімділігімен, мамандардың бәсекеге қабілеттілігімен aнықтaлады. Ақажанованың А.Т.еңбектерінде психологияның дамуы жайлы көп жазылған /13,33/
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық өзгерістері кезінде, сапалы білімнің реформасын тек қана толығымен өңделген стратегия арқылы жүзеге асыруға болатынын түсіну нәтижесінде Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі едәуір жетістіктерге қол жеткізіп, алдағы уақытта бұл үрдіс жалғасатынына көз жеткіземіз. Қазақстанның білім беру жүйесін жаңғырту арқылы үлкен нәтижелерге қол жеткізуге болады, егер келесі жағдайлар орындалса: үкіметтің білім беру саясатында орнатқан барлық бағдарламалары білім беру жүйесінің aясында жинақталған әлем тәжірибесінің мүмкіндігіне негізделіп жасалуы қажет.Қазақтың кең-байтақ өлкесінде білім ісінің пайда болып, даму тарихы да өзінің ілкі бастауларын сонау ерте замандардан алады.Біздің елімізде жерінде, әсіресе, оның отырықшы аудандарында орта ғасырдық ерте дәуірінде-ақ көптеген мектептер мен медреселер, діни білім беретін ортадан жоғары оқу орындары жұмыс істей бастағаны тарихтан білеміз.Қазақ қоғамындағы білім беру ісі "қазақтың тұңғыш ұстазы" ретінде танылған ұлы Ы.Алтынсарин есімімен байланысты. Қазақ даласында ағартушылық қызметі мен идеялары бүгінде педагогика саласының ғылыми-зeрттеу жұмысына aйналдыдеуге болады. Оның ағартушылық қызметі қазақ халқының рухани-саяси отарлау саясатының қысымшылығы қысып түрпиі кезеңге тұспа-тұс келді. Бұл саясатты тоқтатуға ағартушылардың жергілікті саяси күші болмады. Тек ұлттық білім беру жүйесін заман талабына сай, миссионерлік ағарту-оқу ісінің негiзгі заңдылықтарын қaбылдай oтырып, Қaзақстaнда хaлық aғaрту iсі жаңа жолға түсіп келеді. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі көптеген жетістіктерге қол жеткізіп, алдағы уақытта бұл үрдіс жалғасып келеді. Қазақстанның білім беру жүйесін жаңғырту арқылы үлкен нәтижелерге қол жеткізуге болады, егер келесі жағдайлар орындалса: үкіметтің білім беру саясатында орнатқан барлық бағдарламалары білім беру жүйесінің аясында жинақталған әлем тәжірибесінің мүмкіндігіне негізделіп жасалуы қажет.Aдам қоғамнан тыс өмр сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасыды, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Aдам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қoғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес.Кез келген адам дүниеге келсімен екәншә біп адаммен қарым- қатынасқa түсуді қажетсінеді. Кішкентай баланың анасымен «тiлдесуі» қажетін қанағаттандырмау – бiртiндеп оның қасаң сезімді, мейрімсіз бoлып өсуiне, кішкентайынан айналасына сезімінің азаюына әкліп соқтыратыны байқалып жүр.
Басқалармен қарым-қатынасқа түсу – қай жастағыларға болмасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, айналадағы жұртпен аралысып, дұрыс қарм-қатынас жасай білу де қажет.
Білетін болсақ кез келген адам жалғыз жүріп, көздеген мақсат-мұратына жете алмайды, сондықтан ол ылғи да басқалармен бірлесіп тіршілік етуі тиіс дедік. Мұндайда адам ылғи тoппен бірге өмір сүретіні белгілі. Мәселен, мұның бірі – нақты (реалды) тoптар. Бұл –ортақ мақсат көздеп, бір кеңістікте, белгілі уақыт ішінде, бір бірімен қоян қолтық араласып, іс әрекетке түсетіндер. Топтар үлкен , шағын , ресми, формалы, формалсыз, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, жасанды, табиғи, референттік болып бөлінеді.Біршама тұрақты, құрамы жағынан саны онша көп емес, бiр – бірiмен тікелей қарым қатынас жасап отыратын ортақ мақсатқа ұмытылған адамдардың бірлестігі «шағын топ деп» аталады. Осындай топтың барлық мүшесі күш жігері бір мақсатқа бағытталады.Жан–жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу, психология ғылымының аса мәнді теориялық және практикалық міндеттерінің бірі.
Кеңес психологиясында балалардың қабылдау мен сезіну мәдениетінің қоғамдық–тарихи тәжірибесіне, “әлеуметтік меңгеру “ процесіндегі қaрым-қaтынасқа ерекше көңіл бөлінеді.Л.С.Выготскийдың айтуынша қоғамның қазіргі заманға лайықты даму сатысында, қоғамнық практикалық негізгі міндеттерін шешу жолында, қарым – қатынас мәселелерін шешіп алған жөн. Қaрым-қaтынаc қоғамдық өмір құбылыстарының бірі./26,26/ Ал М.И.Лисинаның жазунша бұл құбылыс адам өмірінің, іс — әреkет жағдайларының материалдық әсерінен тарихи тұрғыда пайда болады. Біріккен іc — әреkет еңбек негізінде, адамдардың қарым – қaтынас қaжеттілігі пайда болады [17,27], А.Леонтьевтердің нақты зертеу жұмыстарының бір қатары қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігін зерттеуге арналған Баланың тұлғa ретінде қоршаған ортамен үйлесімді қарым-қатынаста дамуы мен қалыптaсуы өзін-өзі тани білгенде ғана жүзеге аспақшы. арым-қатынассыз өмір сүру мүмкін емес.
Қарым-қатынаста адам өзін еркін, сенімді, өзін тыңдатып, өзгені де тыңдай білуі қажет. Кез-келген адам сізбен қарым-қатынаста жеке пікірін айтуға, шешім қабылдауға құқығы бар.Қарым-қатынас арқылы адам жоғары қасиеттерімен қабілеттерін аша алады. Дамыған адамдармен белсенді қарым-қатынасқа түсе отырып, ол өзі тұлға болып қалыптaaа алады. Әсіресе баланың психикалық дамуына үлкен әсер ететін, оның онтогенездің алғашқы этабындағы үлкендермен қарым-қатынасы. Oл осы уақытта өзінің барлық адамгершілік, психикалық мінез-құлық қасиеттерін қарым-қатынас арқылы қалыптастырады.
Қазіргі психологиялық зерттеулер мен тәжірибеде қарастырылып, жүзеге асырылатын өміршеңдік сипатта,ы теориялар, идеялар,тұжырымдамалар аз емес.Қазақ психология тарихының зерттеуімен көптеген айналысып жүрген көрнекті психолог-ғалым Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы Қазақстанда психология ғылымының қалыптасуы мен даму тарихын үш кезеңге бөліп қарастырды. /1,28/
Қазақcтандық психолог ғалымдар арасынан отандық және таяу шетелдік зерттеушілер тарапынан жиі сілтеме жасалатын С.М.Жақыповтың екі іргелі ғылыми зерттеуін атап өтуге болады. Мысалы мына еңбектері: «Бірлескен іс-әрекеттегі мақсаттың құрылуы». /5,72/.С онымен қатар «Оқыту процесіндегі психологиялық құрылымы» атты докторлық диссертациясына шолу жасау,а болады./6,95/ С.М.Жақыповтың жұмыстары зерттеулердің құндылығын, оның Қазақстаннан тыс жерлерде де мойындалғанын көрсетеді.
Сонымен қатар психологиялық ,ылымдарынығ докторыКукубаева Асия Кайрошевнаның еңбектерне шолу жасадым. Ол кісінің ғылыми қызығушылықтары жоғары білім берудің даму психологиясы,тұлға психологиясы. Асия Кайрошевнаның 230 астам ғылыми еңбектері, оның ішінде 17 оқу құралы, анықтамалық басылымдары бар.Осы тақырыпқа байланысты еңбектерін пайдаландық. Айта кететін болсақ «Психологиядағы тұлға мәселелері» /15,145/. «Ұлттық психология тұрғысынан білім берудің қазіргі мәселелері»еңбегіндеде жазылған. /16,114/Қазақстанда жоғары мектеп психологиясының дамуына академик Т. Тәжібаевтың шәкірті Мәжит Мұқанұлы Мұқановтың (1920-1985) қосқан үлесі зор болды. М.М. Мұқанов республикада тұңғыш психология ғылымдарынан докторы ғылыми дәрежесіне ие болған ғалым еді. М.М. Мұқанов оқу-тәрбие психологиясына, білім берудің жас ерекшелікке байланысты психологиялық астарларына қатысты «Педагогикалық психология очерктерінде жазған.»/10.18/ «Жас және педагогикалық психология» (1982 ж.) сияқты көптеген осы кезге дейін теңдесі жоқ 200-ден астам еңбектер жазған /28,31/
Қарым-қатынас мəселесіне мəдени-тарихи психологияның негізін салушы Л.С. Выготский баға жетпес үлес қосты. Қарым-қатынастың тұлға санасына қайта жасалу механизмдерін түсіну Л.С. Выготскийдің ойлау мен сөйлеу мəселесін зерттеу барысында ашылады./98,98/. Оның зерттеулерінде қарастырылатын қарым-қатынастың тұлға санасында мəдени аспект ретінде тасымалдануының мəдени-тарихи мəнін Ол нақты былай дейді: «Əлеуметтік байланыстардың терең санаға ену процесі (Выготскийдің ішкі сөйлеудің қалыптасуын талдауы) – логикалық жоспарда – ашық жəне қатысты «мəдениет бейнелерінің» дербестілігінің, оның дайын феномендерінің ойлау мəдениетіне айналуы./28,94/ Əлеуметтік байланыстар ішкі сөйлеуге еніп қоймай, онда олар түбегейлі қайта жасалады, əлі жүзеге асырылмаған жаңа мəнге, сыртқы əрекетке жаңа бағытқа ие болады». .Оқушылардың қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев, т.б. ғалымдар зерттеген.

1.2 Бастауыш мектеп кезеңіндегі балалар қарым-қатынасының

психологиялық ерекшеліктері

Баланың мектеп табалдырығын аттатғандықтан, бұл кезең оның қатынастарының барлық жүйесін жанамалай бастайды.Оқу іс-әрекетінің негізінде бала адамзаттың өндірген іскерліктерін меңгере бастайды, өз жұмысын көпшілік үшін міндетті ережелерге бағындыру дағдыларына бойала бастайды. Баланың белгілі бір ережелерге бағына бастауы оның бойында мінез-құлқын реттей алу іскерлігінің қалыптасуына ықпал етіп, осы жас шамасы үшін мәнді жаңа ұйымдардың бірі болып табылатын ырықты түрде басшылыққа алудың ең жоғарғы кейпіне қол жеткізуінің кепілі бола алады. .Баланың әлеуметтік ортаға енуінің салдарынан міндетті түрде терең, әрі әр сапалы өңделудің негізінде 6-7 жас шамасын әлеуметтік дамудың алғашқы кезеңі деп атауға болады. Адам өмірінің мектепте өткен кезеңі оның екінші сатысы болып табылады. Дамудың осы жас шамасында жеке тұлғаның және оқу-танымдық субьектісінің оқу процесін қамтамасыз ететін психологиялық құрылымдары қалыптаса бастайды. Осы жас шамасына дейін бала заттар әлемінде тіршілік етсе, ендігі жолда ол ғылыми тұрғыда қатаң тәртіпте ұйымдасқан қатынастар мен заңдылықтар әлемінде тіршілік ете бастайды. Мектеп кезеңінде іс-әрекет субьектісімен қатар жеке тұлға қалыптаса бастайды. Осы кезеңде қоғамдық-бағдарланған әсердің қалпы күрделеніп,

Қарым-қатынастың осындай түрлері мен формалары, баланың оқу-танымдық іс-әрекетін жүзеге асыру үшін, қарым-қатынас пен іс-әрекет субьектісін, жеке тұлғаның дамуына өте маңызды. Ақажанова А.Т. Қазіргі психология тарихының дамуы,жағдайы, беталысы
Б.Г.Ананьев бойынша, жеке тұлғаның түрлі әлеуметтік топтары бар бүтіндей қоғаммен байланысының көп түрлілігі, жеке тұлғаның интраиндивидуалды құрылымымен, оның жеке қасиеттерімен ішкі әлемінің ұйымдасуын анықтайды. Жас ерекшелік жіктеуде қарым-қатынас дербес іс-әрекет ретінде анықталады: балалық шақтағы объекті бойынша Б – Е(бала-ересек) жеткіншек кезеңінде құрдастарымен Б –Б(бала-бала).Адам әлеуметтің ажырамас бөлігі болып табылатындықтан, оның өмірін және дамуын адамдармен қарым-қатынасынсыз елестету мүмкін емес./11,45/ Баланың мектептегі өзгерістерден кейін өмірлік тәжірибесі пайда болады, құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда болады. Бастауыш мектеп жасында балалардың ересектермен, әсіресе мұғаліммен қарым–қатынастары ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы балада мектептегі оқуға өтумен байланысты өзінің іс-әрекетіне, ересектермен және құрбылармен жаңа қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар, білімдерді меңгеру дайынығын қамтитын, оқушының әлеуметтік позициясы қалыптасады деп айтылған Л.И.Божовичтың зерттеулерінде.
Выготскийдың айтуынша балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы міндеттерді жүзеге асыра алмаумен байланысты қиыншылықтар мен қарама – қайшылықтары пайда болады. Ересек адам
баланы жаңа іс-әрекеттерді орындауға неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы соғұрлым нығая түседі, оқудың қандайда бір жағымды мотивациясы қалыптасады. /26,31/ Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке тұлғасының дамуы көбіне оқу іс-әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен анықталады. Баланың жеке тұлғасы оның ересектермен қарым–қатынасында қалыптасатындығы белгілі. Ересек адам балаларға адамзат мәдениетінің жетістіктерін табыс етеді, адамның психикалық дамуын қамтамасыз етеді . Балада қарым–қатынас қажеттілігінің пайда болуы оның онтогенездегі дамуының анықтаушы мезеті болып табылады. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым-қатынасы, олардың жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып табылады. Л.С.Славина пікірінше, балалардың ересектермен қарым–қатынасының жетіспеуі, олардың бір–бірімен қарым–қатынастарының мәнін ұлғайтады. 30–шы жылдардың өзінде кейбір балалардың теріс мінез–құлықтарының астарында “психикалық витаминдердің“ — әсіресе ересектер тарапынан қарым–қатынастың, мейірімнің, көңілдің жетіспеуі жатыр деген болатын./40,47/
Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай қойылмасын, махаббаттан, мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өткені әлеуметтік дағды тәжірибесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды .
Жас ерекшелік психологиясының пәні психологиялық құбылыстардың өзі емес, олардың дамуы немесе жас ерекшелігіне сай өзгеруі болып табылады. Психиканың түрлі формаларының адамдардың жас ерекшеліктеріне сай өзгеруі, адамзат өмірінің сатыларына байланысты әртүрлі қарқындылығымен ерекшелінеді, өмірдің жеке кезеңдерінде әртүрлі мәндеріне ие. жас ерекшелігіне сай өзгерістерінің астарында олардың психикалық өмірінің заңдылықтары жатыр.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен қарым–қатынасындағы жетекші мотивтері ретінде іскер және жеке мотивтері көрінеді. Қарым-қатынас пен жеке тұлғаның даму мәселелерін зерттеу жұмысы, “қатынас“, “ өзара қатынас “ ұғымдарын пайдалануды болжайды. В.М. Бехтерев пен А.Ф.Лазурский сияқты ғалымдардың қарым-қатынас мәнін ашудағы орны ерекше.
Эксперименталды тұрғыда осы мәселені А.А.Бодалев, оқушылардың адам қасиеттерін тәрбиелеу аспектісінде/12,47/.Сонымен қатар Л.С.Славина оқушылардың оқуға қатынасының мінез-құлық мотивациялары мәселерімен тығыз байланыста зерттейді./40,47/ В.Н.Мясищев адамның қатынастары нақты қажеттіліктерден туындап, тұрақтылыққа жалпылылыққа ие болады деген. Адамның қатынастары танымдық, еріктік, эмоционалды компонентердің қатысуымен сипатталады. В.Н.Мясишев пікірі бойынша, адамдардың қатынастары әр бір нақты жеке тұлғаның мәнін
ашатын әрекет ретінде адамның мінез-құлқын өз бетінше ұйымдастыра алады. Жеке тұлға құрылымында қатынастардың осылайша абсолюттенуі С.Л.Рубинштейннің сынына ұшырайды . С.Л.Рубинштейіннің ойынша, психологиялықтың негізі қоршаған әлемге қатынасы арқылы анықталып, адамның басқа адамдармен қатынасын ашуға бағытталған адам өмірінің шынайы психологиясының өзегін құрайды./,63,29/ Адамдардың қоршаған ортаға қатынасы бұл – ең алдымен оның өмірінің жағдайларын құрайтын объективті ақиқатқа қатынасы. Бірақ, адамның тіршілік әрекетінің бірінші міндеті басқа адам. Бастауыш мектеп кезеңі бұл –“жеке“ тұлғаның мәнді алғышарттарының қалыптасу аралығы болып табылады. В.В. Давыдов бала мектепке келісімен оқу процесінде жеке тұлғаның теориялық санасының негіздері жасалынатындығын (ғылыми, көркемдік, адамгершілік) нұсқайды. Д.Б.Эльконин бойынша, бастауыш сыныптағы оқушы өзінің мектептегі жұмысын қоғамдық мәнді, қатаң түрде міндетті іс — әрекет ретінде қабылдай бастайды да, оның бойында оқудың жаңа қоғамдық сезімдегі мотивтері көріне бастайды./43,33/ Б.Г. Ананьев, балалардың мектептегі оқу процесі олардың бүкіл өмірін жаңаша ұйымдастырып, баланың жанұядағы орнын өзгертетіндігіне ерекше көңіл қояды, өйткені онда жанұядан тыс міндеттер, яғни міндетті оқу еңбегі пайда болады.Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп, “оқушының ішкі позициясын қабыл алу“, Л.И.Божович, “оның танымдық және адамгершілік күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез – құлық мотивтерінің өзгерісі “ (В.В.Давыдов), баланың “мектепте оқу міндетін“ сезінуде қамтылған қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф.Добрынин) сияқты аспектілерді бөліп көрсетеді. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше қарастырылады, ол адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде бағытталған қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін қамтиды. Баланың қай мотивті өзіне жетекші мотиві ретінде таңдап алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды — еріктік сферасына, оның ақыл-ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде көрінетін “ педагогикалық бағамен“ анықталады.Осы жастағы оқушылардың қарым–қатнастарының ерекшеліктерін сипаттай келе, Л.И.Божович, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин балалардың құрдастармен жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі болып табылатындығын көрсетеді. Д.Б.Эльконин, “баланың ересектермен қатынастарының барлық жүйесі жеке қарым–қатынасқа дейін оқу іс-әрекеті арқылы жанамаланады “ деген қорытындыға келеді./43,33/ Баланың оқу іс-әрекетіне енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана сезіміне әсер ету мүмкіншілігін ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір–біріне қайшы екі тенденциямен сипатталады. Бір жағынан ересектердің талаптарына мойынсыну, бағыну міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің жеке басының дербестілігін, ынтасын, хұқығын қорғау мақсатында дербестік пен тәуелсіздік сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың, ересектерге қатысты тәртіп сезімі әлі қалыптаса қоймайды. Дамудың осы сатысындағы балалардың, сана сезімі жаңадан қалыптаса астайды. Жеке басының жеткілікті дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас қажеттілігі пайда болады. Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара қатынастарының негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде. Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды. Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс-әрекеті оқу іс-әрекеті болып табылады. Қарым-қатынас көбінде өз-өзін және басқа адамдарды тану қажетілігін қанағаттандыратын іс-әрекет ретінде қарастырылады деп өз еңбегінде Лисина /27,7/. Баланың ересектермен қарым–қатынастарының жүйесі жеке қарым–қатынасының өзі оқу іс-әрекеті арқылы жанамаланады .С.И. Ожегов /2,2/ сөздігінде қарым-қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және достық байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас контексінде өзара
әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология, әлеуметтану, этика, психолингвистика — осы сияқты, саладағы ғылымдар әр жақты зерттейді. Мысалы, Л.П.Буева /3,21/ іс-әрекет пен қарым-қатынас өзара байланысты, сонымен қатар өзбетті деп тұжырымдайды, М.С. Каган қарым-қатынасты адамның іс-әрекетінің бір түрі, құрлым мен атрибутына тән деп қарастырады. М.В.Соковин адамның қарым-қатынасын коммуникативті іс-әрекет, қатынас, өзара түсіну және өзара әсер ретінде қарастырады.“Қарым-қатынас” ұғымының көп анықтамаларының арасында біз оны — “коммуникативті іс-әрекет” ұғымымен синоним деп қарастыратын Х.Т.Шерьязданова, позицияларына жүгіне отырып анықтамасын арқау етеміз./10,180/. Жоғары мектепте «психология», «озін-өзі тану» пәндері бойынша білім беруде оқытудың белсенді психологиялық-педагогикалық технологиясын қолданудың теориясы мен тэжірибесінің негізделіп, таратылуы да профессор X . Т. Шерьязданованың осы жолдағы бастамашылығымен, ерен еңбегімен байланысты. X Т. Шерьязданова ХХ-ғасырдың соңына қарай ерекше зерттеу нысаны болған «педагогикалық қарым-қатынас» категориясын жоғары мектеп психологиясына кіріктіріп анықтаған.Сонымен қарым-қатынас деп — екі (немесе одан да көп) адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін атаймыз. Олай болса, біз зерттеуімізде қарым-қатынастың мазмұнды жағына, іс-әрекет жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, әр жас шамасындағы балалардың психикалық дамуының қарым-қатынас байланысын анықтауға, балалардың қарым-қатынас қажеттілігі мен мотивтерін анықтауға баса назар аудардық. А.Н.Леоньтев /47,10/ іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас болады деп түсіндіреді. Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісініің тиімділігін анықтайтын факторлардың бірі және оқытушы мен оқушының арасындағы өзара әрекеттестік деп бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетті (совместно-диалогическая познавательная деятельность) тиімділік критериі деп көрсетеді. Мұнда өзара әрекеттестік, қарым-қатынас мәселесі шешілгенде танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үрдісіне жетекшілік жасау мүмкіндігі пайда болатындығы дәлелденеді.Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста “субъект-субъект” жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша оқу-тәрбие үрдісіндегі ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізу басты мәселе болады.
Қазақстандағы жоғары мектеп психологиясының өркендеуіне көлемді еңбек сіңірген. Педагогика ғылымдардың докторы, профессор, академ.Т.Т.Тәжібаев – ірі қоғам және мемлекеттік қайраткер, танымал ғалым, психолог, педагог.Т.Т.Тәжібаевтың психология саласында еңбегі зор деуге болады. Оның «Жалпы психология» атты шыққан еңбегіне шолу жасалды.Ғалымның осы салада жазған еңбектеріне талдау жасалды. Оның барлық еңбектерін ғылыми жұртшылық пен көпшілікке мәлім деуге болады. /12,56/.
Осыған орай зерттеу барысында Г.М.Андрееваның қарым-қатынастың бір-бірімен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады : коммуникативтілік,интерактивтілік жәнеперцептивтілік./15,27/ Коммуникативті жағы мәлімет беру-алмасу мәселесімен анықталады; интерактивті жақтың мәні қарым-қатынас жасаушы жұптастардың өзара әрекеттестігінде болады, ал перцептивті компонент-адамдардың бірін бірі қабылдауы, өзара түсінушіліктері. Ғалым бұлай жіктеп, бөлудің шартты ғана екендігін, қарым-қатынас үрдісінде оның 3 жағы да көрінетіндігін дәлелдейді. Біздің зерттеу де осы позицияны арқалана отырып, балалардың ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас жасауын зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшеліктерін дамытуды алға қойды. Бұл контексте қарым-қатынастың теориялық негізіне іс-әрекеттің құрлымы жайлы түсінікті қабылдаймыз. Біз балалардың қарым-қатынасын коммуникативті іс-әрекет деп қарастыратын А.Н.Леоньтев М.И.Лисина концепцияларына сүйенеміз. Сонда қарым-қатынастың құрлымын анықтайтын коммуникация, интеракция және перцепция коммуникативті іс-әрекет деп қарастырылады.
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды, тұтас құрлым пайда болады. Ол коммуникативті іс-әрекеттің даму деңгейін анықтайды. А.В.Запорожец /39,18/ бұл ерекше құрлымдарды “қарым-қатынас онтогенезінің сатылары”, “қарым-қатынас формалары” деп атаған. Біз өз зерттеуімізде осы тұжырымдарға сүйенеміз. Қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан-дүниесі қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткізген. Көп ретте қарым-қатынас жайлы қарастырғанда “қарым-қатынас стилі” деген ұғым да анықталынады, “қарым-қатынас стилі” деп адамдардың байланыс жасау техникасын, не болмаса позициясын айтады .В.С.Мухина қарым-қатынас стилін “әлеуметтік” психологиялық әсер етудің дара –типологиялық ерекшелігі деп түсіндіріледі. 1930-шы жылдары Н.Левин үш стилін ұсынғанды. Осыдан соң Р.Липпит, К.Уйтд қарым-қатынас стилінің авторитарлық, демократиялық және либералды-босаң деген классификациясын жасаған еді. Қазірде Г.Андерсон, А.А.Бодалев, Р.С.Буре, И.М.Юсупова, т.б. ғалымдар қарым-қатынас стилінің классификацияларын ғылыми қорда берген.

1.3 Әртүрлі жас шамасындағы балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерінің педагогикалық - психологиялық мәселелері

Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар арасындағы қарым-қатынас мәселесі басқы орын алады. Бұл қарым-қатынасты анықтауда арнайы “педагогикалық қарым-қатынас” деген ұғым қолданылады. Педагогикалық қарым-қатынас А.А.Бодалев, В.А.Кан-Калик, Я.Л.Коломинский, В.А.Петровский, А.А.Леонтьев т.б. еңбектерінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипаталады. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арсындағы нақты психологиялық контракт деп түсіндіріледі.Педагогикалық қарым-қатынас негізінде балалардың мінез-құлқы, таным дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып жетіледі. (Х.Т.Шерьязданова, В.Ф.Моргун т.б.).Педагогикалық қарым-қатынастың формасы — балалар мен педагогтың “субьект-субьект” жүйесіндегі бірлескен әрекеттестіктері болып табылады.

Педагогикалық қарым-қатынас педагогтың жеке басы, балалар психикасына әсер етудегі рөлі, яғни қарым-қатынас стилі арқылы әр деңгейде көрінеді. В.С.Мухина өз еңбегінде қарым-қатынас стилін педагогтың балаларға әлеуметтік психологиялық әсер етуінің дара типологиялық ерекшелігі деп анықтайды.
Педагогикалық қарым-қатынастың демократиялық стилі педагог пен балалардың бірдей белсенді позициясын қамтамасыз етеді. Педагог балалардың жағымды эмоцияларды қажетсінуі мен өзінің ішкі мүмкіндіктерін шығаруға мүмкіндік жасайды. Мейірім, достық негізіндегі дара стиль арқылы балалардың өз-өзіне сенімді болуын, адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруы, дамытуы мүмкін болады. Көбіне мұғалім сендіру және иландыру тәсілдерін пайдаланып қарым-қатынас құрады. Педагогикалық қарым-қатынастың либералды – босаң стилі негізінде балалардың өз міндеттерін түсінбеуі, мінез-құлқын, жүріс –тұрысын реттей алмауы, топтық жағдайға бейімделе алмауы сияқты негативтер болады. А.А. Бодалев жариялаған.Балалардың қарым-қатынасын зерттеуге арналған әдістемелер негізінен байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вервальды тестік әдістерге сандық, сапалық жағынан бақылауға, эксперттік бағалауға негізделген.Алайда, барлық қарым-қатынас компоненттерін зертттеуге арналған әдіс тәсілдерді толық қолданудың қандайда болсын уақыт шеңберіне симайтындығы даусыз. Екінші жағынан, әрбір бала белгілі бір әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол ортаның құндылықтарын өзінің жеке басына “сіңіреді”, бұл жағдай балалар қарым-қатынасының локалды әлеуметтік этикетпен, ритуалмен, құндылық есебіндегі мінез-құлық, жүріс-тұрыс стандарттарымен әрленіп, өзіндік әлеуметтік таңбасы болатындығы белгілі. Әсіресе ұлттық өзіндік сананың интенсивті дамуына барынша жағдай жасалынып жатқан қазіргі қоғамда қарым-қатынас субектілерін ұлттық ерекшеліктерінен, салт-санасынан бөліп алып, “тексіз”, “ұлтсыз” пенде күйінде қарауды, зерттеуді заттың футлярын ғана қызықтаумен салыстырар едік.
Баланың балалар тобымен қарым-қатынас құруында ерекше, ересектермен жасалған қарым-қатынастан айрықша қатынас тағайындалады; “бала-бала ” жүйесінде ғана кейбір іс-әрекет түрлерін меңгеруге болады, яғни балалар топпен ғана ересек адамдардың қатынасын бірлесіп қайта жаңғырта алады;
Балалар тобында мінез-құлық, жүріс-тұрыс нормалары мен адамгершілік қасиеттерді қолданып, жаттығуға мүмкін болады. Тұлғаның дамуында қарым-қатынастың маңызы зор. Қарым-қатынассыз тұлғаны қалыптастыру мүмкін емес. Қарым-қатынас процесінде тәжірибе игеріледі,білім жинақталады,актикалық дағдылар мен дағдылар қалыптасыуы көзқарас пен сенімдер қалыптасуы.Қарым-қатынаста рухани қажеттілік, адамгершілік және эстетикалық сезімдер қалыптасады, адамның мінезі қалыптасады. Қазақстандық ғалым Жақыпов С.М –нің өз еңбектерінде кеңінен көрсеткен / 50,93/.Қарым-қатынас – адамдар арасындағы байланыс орнатудың күрделі процесі.Ересек адаммен еркін қарым-қатынасқа түсіп, бала жасайды біршама күрделі интеллектуалдық және коммуникативті әрекет.Өмірдің алғашқы күндерінен бастап қарым-қатынас вербалды емес деңгейде жүзеге асырылады, мимика және пантомима көмегімен құшақтау, жанасу және құшақтау.
Уақыт өте келе балаға тереңірек қарым-қатынас қажет және ынтымақтастық. Мәдени-тарихи психология үшін дәстүрлі түрде қарастырыладыбалалық шақ әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде. Сонымен қатар мәселеқазіргі балалық шақтағы болып жатқан өзгерістер және жаңаның қажеттілігі оны зерттеуге деген көзқарас салыстырмалы түрде жаңа және көтеріле бастады.ХХІ ғасырдағы отандық психология.
Д.И. Фельдштейн жаһандық өзгерістер болып жатқанын көрсетеді, бүкіл әлемде және біздің елімізде, атап айтқанда, балалық шаққа әсер етпеуі мүмкін емес. Балалық шақ, өзгерістер, жетістіктер әр түрлі кезеңдерінде де, бүкіл бойына да сараланған өкілдік онтогенездің
Тұлғааралық қарым-қатынас ретінде қарастырылатын бірқатар жұмыстар бар өзара әрекеттесу баланың өмір салтының ерекше аспектісі ретінде тұрғысынан Г.А. Цукерман «коммуникацияның ең кең түсінігі
әрекеттер мен қарым-қатынас бірлескен іс-әрекет және қарым-қатынас (себебі қызметтің өзі ғана емес еңбек, сонымен бірге еңбек процесіндегі қарым-қатынас) және оның бастапқы туындысы ретінде»
А.С. Золотнякова қарым-қатынасты «жеке тұлға ғана емес, әлеуметтік және тұлғаға бағытталған процесс деп түсінді қатынастар, сонымен қатар әлеуметтік нормаларға деген көзқарас» /64,18/. Байланыс ол нормативтік құндылықтарды жеткізу процесі ретінде қарастырылады. Дегенмен, ол «коммуникацияны» қоғам ықпал ететін процесс ретінде көрсетті.
Е.О. Смирнова қарым-қатынасты «коммуникативтік типін субъектінің практикалық әрекетін білдіретін белсенділік ретінде қарастырады. Байланыс күрделі және адамдардың өзара әрекеттесуінің көп арналы жүйесі» [34,44].Адам орындайтын іс-әрекеттің әртүрлі түрлері қалыптасады жәнеқарым-қатынастың әртүрлі тәсілдері» .Осылайша, ұйым ретінде коммуникация туралы айтуға боладыбірлескен қызмет және оған кіретін адамдардың қарым-қатынасы.Қолайлы моральдық-психологиялық климат құрудаБалалар ұжымында жетекші рөл ересектерге тиесілі (ата-ана, тәрбиеші). Ол эмоцияға шешуші әсер етедібаланың әл-ауқаты - бұл белгілі бір психикалық күй қоршаған шындыққа, адамдарға және өзіне. Мәселеге әсер ететін отандық және шетелдік жұмыстарды талдау балалардың мектепалды даярлық тобының функциялары, оны көрсетеді жеткілікті дамымаған. Жақыпов С.М отандық ғалымның еңбегінде осы жайлы жазылған /68,94./Мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас дағдылары бар екенін атап өтеміз құрдастар балалар арасындағы қарым-қатынас процесінде белсенді түрде қалыптасады;диалог. Балалардың интерактивті сөйлеуі ауызекі сөйлеудің негіздерін қамтиды.
Бала әлеуметтік тіршілік иесі. Туылғаннанонымен қарым-қатынас пен қарым-қатынасқа үлкен мұқтаждық бар басқа адамдар. Бұл қажеттілік үнемі өсіп отырады жәнеөмір бойы маңызды. Балалар үнемі қажетотбасымен және достарымен эмоционалды байланыс.Мектепке дейінгі жас – «ең қарқынды әлеуметтік кезеңтұлғаны дамыту. Бұл кезең қалыптасу процесінде маңыздыбаланың жеке басы. Бұл жастағы балаларға көптеген түсініктемелер қажетөмірдің сәттері, кеңес, қолдау және түсіну. Негізінде тұлғааралық қарым-қатынасты қалыптастыру мәселесіадамдар арасындағы қарым-қатынас тәрбиенің, мейірімділіктің,мәдениеттілігі, бала тәрбиесіндегі тұрақсыз моральдық критерийлеріқазіргі жағдайда. Сондықтан мектепке дейінгі мекемелердің тәрбие жұмысында ерекше мән беру өте маңыздытұлғааралық қарым-қатынас пен өзара әрекетті қалыптастыру. Педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттердің жағдайын талдаукоммуникацияны дамыту мәселесін шешудегі кемшіліктерді көрсету жәнемектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынасы: жеткіліксізқарым-қатынасты дамытудың психологиялық-педагогикалық шарттарын толық ашты жәнемектеп жасына дейінгі баланың құрдастарымен қарым-қатынасықұрдастар.Баланың құрдастарымен қарым-қатынас және өзара әрекеттесу мәселесітек мақалалар ғана емес, монографиялар да мектепке дейінгі жасқа арналған. Кеңестік психология принципті жаңа көзқарасты атап өттіоның рөлін зерттеуге негізделген құрдастарды зерттеубаланың психикалық дамуы, адамгершіліктің қалыптасу жағдайларын талдаубалалар арасындағы қарым-қатынас, оларға әсер ету заңдылықтарын анықтау ересектердің әсері.Қазіргі заманғы психологтар әртүрлі аспектілерді дамытадытұлғааралық қарым-қатынас мәселелері оның мәнін түсінуде біртұтас,қарым-қатынас пен белсенділік арасындағы байланысты тану Қарым-қатынас адамның қоғамның мүшесі ретіндегі басқа адамдармен өзара қатынасының айрықша түрі; қарым-қатынаста адамның әлеуметтік қатынастары жүзеге асады.Қарым-қатынастың өзара байланысқан үш қыры бар екендігін жоғарыда айтып кеттік. Қарым-қатынастың коммуникативті қыры адамдардың бір-бірімен ақпарат алмасу үрдісінде анықталады; қарым-қатынастың интерактивті жағы адамдардың өзара әрекеттестігін ұйымдастыруда көрінеді, мысалы, серігінің көңіл-күйіне, мінез-құлқына, сенімдеріне әсер ету керек болса немесе әрекетшілерді тиімді түрде үлестіріп, қызметтерін бөліп алу қажет болған жағдайда: ал перцептивті жағы қарым–қатынастағы екі адамдардың бір-бірін қабылдап, осының негізінде өзара түсінісуінде. Қарым-қатынастың құралдары:
Тіл-сөздердің, анықтамалардың жүйесі және оқуды қарым-қатынаста қолданылатын мағыналы сөз тіркестеріне (пікірлеріне) біріктіру.
Бір ғана фразаның әр мағынасын беретін интонация (дауыс ырғағы), эмоциялы айқындылық.
Қарым-қатынастағы адамның отырысы, бет әлпетінің көрінісі, көзқарасы, сөз төркінің мәнін күшейте, толықтыра, әрі жоққа шығара алады.
Ым-ишара (жест) қарым-қатнастың құралы ретінде жалпыға бірдей болуы мүмкін- яғни әрқайсысы өзіне тән мағынамен сипатталады.
Қарым-қатынастағы адамдардың бір-бірінен алшақтығы—олардың мәдени, ұлттық дәстүрлеріне, бір-біріне деген сенімінің дәрежесіне байланысты. Қарым-қатынастың түрлерін төмендегіше жіктеуге болады:
“Бет-перделердің байланысуы ”— әңгімелесуші жеке тұлғасының ерекшеліктерін түсініп, ескеру ұмтылысы болмайтын формальды қарым-қатынас. Үйреншікті бет-перделер қолданылады, әңгімелесушіге қатысты шынайы эмоцияларды жасыратын біртекті сөздердің, ым-ишаралардың жиынтығы. Басқа адамды қажет немесе кедергі келтіруші объекті ретінде бағалайтын дөрекі қарым-қатынас; егер объект қажет болса, белсенді түрде онымен қарым-қатынасқа түскісі келеді, ал егер де кедергі келтіретін болса, шеттетіп немесе дөрекі сөздерді қолдана отырып ызаланады. Іскер қарым-қатынаста әңгімелесуші жеке тұлғасының ерекшеліктері мінезі, жасы, көңіл-күйі ескерілгенімен ісінің одан маңызы басым.
Рухани қарым-қатынас бір-бірімен достық қатынастағы адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас. Қарым-қатынастың бұл түрінде кез-келген тақырып төңірегінде әңгіме өрбітуге болады. Сөздерді пайдалану міндетті емес, өйткені жақын қатынаста адамдар бір-бірін ымынан, бет әлпетінен, көзқарасынан бірден түсіне алады. Манипулятивті қарым-қатынас әңгімелесуші жеке тұлғасының ерекшеліктерімен байланысты түрлі амал-айлаларды пайдалана отырып, жарамсақтану (қорқыту, алдау, арбау, мейірімділікті таныту). Зиялы қарым-қатынастың мәні оның затының болмауында, яғни адамдар ойындағысын айтқаннан гөрі, сол жағдайға сай нәрселерді айтуға тырысады.
Адамдар бір-бірін қабылдау процесі қарым-қатынасының міндетті құрамды бөлігі ретінде танылып, перцепция деп аталады. С.Л. Рубинштейн бойынша адам мінез құлығының сыртқы көрінісінің негізінде оны танимыз, оны сыртқы мәліметтерінің мәнін ашамыз. Осының негізінде алынған нәрселер қарым-қатынас процесінде маңызды реттеуші рөлге ие. Біріншеден, басқа адамды тану барысында танушы индивидтің өзіде дамиды. Екіншіден, басқа адамды тану дәлдігінің өлшеміне онымен келісілген әрекеттердің жетістігі байланысты. Басқа адамды танудың ең қарапайым тәсілдерінің бірі өзін-өзі соның орнына қою. Бұл сол адамның ішкі жай күйін ұғынудың ең тиімді жолы. Өзіңді басқа адамның орнына қоя отырып оны түсіну амалымен эмпатия құбылысының мәні ұқсас Эмпатия—басқа адамды ішкі әлеміне еніп, оның барлық сезмдері мен ойларын ұғына отырып оны эмоцияналды түрде қабылдау қабілеті.Өзінің және басқа адамдардың жеке қасиеттерін танудың қисынды түрі-рефлексия, яғни кері байланыс құбылысы. Бұл әрекет етіп отырған индивидтің өзінің серігімен қалай қабылданатындығын түсінуі. Рефлексия басқа адамды тану ғана емес, сонымен өзіңді басқа адамның қалай түсінетіндігін білу, яғни басқа адамдарды қабылдаудағы таптаурындардың, жалған сенімдердің және установкалардың да мәні зор. Таптаурындар басқа адамдардың тобы жайлы әдеттегі, ықшамдалған түсініктер жүйесі. Әр түрлі топтағы адамдар бір-бірімен етене араласа, жақындаса бастаса, ортақ мақсатқа жетуді тантаурындар өше бастайды. Жалған сенімдер адамдардың, өзін олардың мотивтерін, қылықтарын білместен бағалау нақты жағдайларды толығымен талдамастан алдын-ала құрастырылған қандайда бір бейнелерге назар аудару және кез-келген адамды үйреншікті түрде қабылдап, бағалауға қатысты адамның санадан тыс даярлығы.
Өзара қатынаста ашық жарқын бола білген жөн, өйткені жақын қатынаста болмайынша адамдардың жылы қабылдауы екі талай.Басқа адамдармен қатынасының ерекшеліктерін түсіне білгісі келген адам, олардың нақты жағдайдағы өзінің қылықтарына қатысты әсерін білген жөн, яғни өз мінез-құлқының нәтижеге әкелетіндігін ескеруі керек.Өзара сенім кері байланыстың кепілі қарым-қатынастағы кері байланыс бұл басқа адамға, менің оны қалай қабылдағаным жайлы, оның мінез-құлқы менде қандай сезімдарді туғызатындығы жайлы ақпараттың жетуі (хабар алмасу).Қарым-қатынас күрделі әлеуметтік психологиялық процесс бола тұра төмендегідей негізгі каналдар бойынша жүзеге асады: Сөйлеу тілі арқылы және сөйлеу тілінің қатысынсыз каналдары. Сөйлеу тілі қарым-қатынас құралы ретінде ақпараттың қайнар көзі ретінде әрі әңгімелесушіге әсер ету тәсілі ретінде көрінеді.Зерттеу жұмыстарына сүйенетін болсақ, адам қарым-қатынасының күнделікті актісіндегі сөздер оның 7% құраса, дыбыстар мен дауыс ырғағы 37%, сөйлеу тілінің қатысынсыз жүрген әсер 33% құрайды екен.Адамның ішкі күйін бейнелейтін бет әлпетіндегі бұлшық еттерінің қозғалыстары, оның күнделіктерінің шынайы мәнін табыс етеді. Ымдар ақпараттың 70% құрайды. Яғни адамның көздері, көзқарасы, бет-әлпеті оның айтылған сөзінен бетер анықтама бере алады.
Корпорация (ұжымы) –топ ортақ мақсатпен және оны жүзеге асырудағы іс-әрекеттің біртұтастығымен анықталады. Осындай топтарға тән серіктестік, топ мүшелерінің өзара әрекеттестігі, қарым-қатынастың жеткілікті дәрежедегі топтық тәжірибені құрап, оның сол іс-әрекет түріне даярлығын қамтамасыз етеді. Ұжым дамудың ең жоғары деңгейі. Іс-әрекеттің негізінде қоғамдық құны бар мақсатттары мен мотивтері бар мұндай топ даярлықтың, психологиялық біліктің ең жоғары деңгейін сипаттайды. Яғни бұл топқа ұжымға тән әлеуметтік психологиялық ересектіктің негізгі белгілері тән. Психологиялық біртұтастылық немесе коммуникативтілік, жүйенің өзіндік реттеуін және өзіндік бағдарлануын, жүйе бөлшектерінің қасиеттерін бүтінге бағыттаудың әрекеттерін қамтамасыз етеді./40/ Бұл құбылыс мынадай нәрселерді қамтиды. Ақыл-ой бірлігі-белгілер жүйесін бір түрге келтіру қабілеті, топтың тілдің пайда болуы, шешімдерді қабылдаудың тиімді әдіс тәсілдерін анықтау.
Психологиялық ахуал ұжым мүшелерінің адамгершілігімен анықталатын жеке және іс жағдайындағы өзара қатынастар эмоцианалды дәрежеде көрініс беретін, ұжымның психологиялық көңіл-күйі.Ұжымның психологиялық ахуалы қарым-қатынас үрдісінде қалыптасады, оның негізінде бүтіндей топтың қажеттіліктері жүзеге асады, адамдар арасындағы және топтағы дау-дамайлар пайда болып өз шешімін табады.Адамдар арасындағы өзара әрекеттестіктің жасырын, мәнді жағдайлары айқын сипатқа ие болады: бәсекелестік немесе құпия бақталастық, ұжымшылдық немесе топтық кепілділік, дөрекі қысым немесе саналы тәртіп. . Әлеуметтік психолог В.Б.Ольшанский адамдардың бір-бірінің іс-әрекетіне өзара әсер етудің төмендегідей түрлерін келтіреді: өзара жеңілдік,өзара қиналу,бір жақты жеңілдеу,тәуелділік/44,76/ Іс-әрекетке әсер ету түрлерінің көптеп кездесуі психологиялық сыйысушылық деген құбылыстың айғағы бола алады. Психологиялық сыйысушылық дегеніміз өзара әрекеттесуші адамдардың ең аз дәрежедегі шығынындағы іс-әрекетінің жоғары дәрежедегі нәтижеге жеткізуі.Қазіргі заманға лайықты психология ғылымның аумағында еңбек, таным және ойын, іс-әрекеттің әлеуметтік негізгі түрлері ретінде қарастырылады. Еңбектің, танымның және ойынның үйлесімі балалар ұжымы тәрбиесінің тиімділігін арттырады.Еңбек өзіндік басқарудың өзегі болса, ойын-оны ұйымдастыру тәсілі. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың алғырлығы, ықыластығы және аңқаулығының негізінде оларды кез-келген іс-әрекет түріне әсіресе ойынға тартуға болады. Ұжымдық, танымдық ойындардың түрлері әрқилы. Әлеуметтену және тұлғалардың бірін-бірі өзара қабылдауы сияқты екі феноменнің қарастырылуы өте күрделі міндеттердің бірі болып табылады, өйткені тұлғалардың өзара қабылдауы бір мезетте әлеуметтену құралы ретінде, әрі оның өнімі ретінде көрініс береді. Бір жағынан, тұлғалардың өзара қабылдауы әлеуметтену бір шарты болып табылады. Мысалы, жеке тұлға нормаларының құндылықтарының, мінез-құлық ерекшелерінің қалыптасуы оның өзінің дамуының міндеті шарты болып табылады. Тұлғаның басқа адамдардың мінез-құлқтарын олардың құндылықтарын қабылдауы мен бағалауы жоғарыда аталған.

2 ӘРТҮРЛІ ЖАС ШАМАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТӘРБИЕЛЕП ОҚЫТУДЫҢ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Өзара әрекеттестіктегі тұлғалық қатынас

Қарым-қатынастағы принциптілік (әділеттілік). Бұл тәрбиеленушілердің жеке қасиеттері мен қызметін бағалауда субъективтілікке жол бермейді. Принципті адам өзінің басқару қызметінде жеке мүддені емес, қоғамдық мүддені басшылыққа алады. 2. Тәрбиеленушілерге мейірімділікпен, қамқорлықпен қарай білу. Бұл олардың материальдық және моральдық мүдделеріне, талап-тілектеріне қамқор болу, әр оқушының тағдырына араласу деген сөз. 3. Талап қоя білушілік. Қатаң талапсыз ұжымның, жеке тұлғаның қалыпты дамуы мүмкін емес. Тәрбиеленушілердің еңбекте және тұрмыста қойылған талапты орындауы ұжым мүшелерінің мәдени дамуына ықпал етеді. А. С. Макаренко: «Қанша талап етсеңіз сонша аласыз» деген екен. Бірақ талапшылдық адамға деген құрметпен үйлесіп жатуы тиіс /86,32/. Психологиялық климатқа ықпал ететін жәйттер Материалдық-тұрмыстық жағдайлар. Тәрбие процесінің дұрыс ұйымдастырылуы. Ұжым қызметінің бағыты. Талаптардың бірыңғайлығы. Балаға күштеп білім беруден гөрі, баланың білімге деген құштарлығын ояту ең маңызды мақсат. (К.Д.Ушинский) /90,33/.Осы айтылған сөздің ішінен ақ балаға білім берудің алдында оның қызығушылығын ояту керек екен. Осыдан қызығушылықты қалай оятамыз?-деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауап бермес бұрын сабақтың басындағы психологиялық ахуал дегеніміз не? –деген мәселеге тоқталайық. Ахуал - өзара қарым-қатынас, көңіл-күйін білдіретін психологиялық ұғым. Кәбінесе топтық психологияға байланысты айтылады. Сондықтан ол, көбінесе “әлеуметтік-психологиялық ахуал” немесе “психологиялық атмосфера” түрінде түсіндіріледі. Бұған қоғам мен ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы, көңіл-күйі мен ынтымағы, бірін-бірі түсінуі, тәртіп пен жауапкершілік, ортақ борыш пен намыс, үйреншікті жұмыс стилі, ортақ пікір, өзара сын т.б. кіреді. Оң (жақсы) Ахуалға бір қоғамдағы не ұжымдағы адамдардың ынтымағын, бір-біріне деген шексіз сенімін, шынайылық пен сыйластықты жатқызуға болады.
Қоғамның орнықты дамуы немесе белгілі бір ұжымдағы еңбек өнімділігінің нәтижесі ұжымдағылардың кәсіби шеберлігі мен дағдысына, білімі мен икемділіктеріне ғана тәуелді емес, көпшіліктің мұнда қалыптасқан тұрақты көңіл-күйіне де байланысты.Жасөспірімдер мен ұстаздар арасындағы өзара қарым-қатынас жасау мәселесі-психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі проблемалардың қатарына жатады. Бұл салада жүргізілген бірсыпыра зерттеулер мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жасөспірімдер мен ұстаздар, оқушылар мен тәлімгерлер арасындағы қарым-қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар түрліше түсініктер бар екендігін көрсетті. Міне, мұндай мәселедегі елеулі жәйттің бірі-мұғалім мен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас жасауда әрқилы қиыншылықтардың үнемі кездесіп отыратындығы.Бізде, атап айтқанда, Қазақстанда, әсіресе қазақ мектептері мен арнаулы білім беретін орта дәрежелі оқу орындарында ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас орнату, олардың арасында кездесіп қалатын қиыншылықтар психологиялық тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген мәселелердің қатарына жатады. Ал, мұғалім мен шәкірттер арасындағы қатынасты іздестірудегі ғылыми-педагогикалық бірең-сараң әдебиет пен мақалаларда тек ұстазға қажетті сапаларды сөз етумен шектеледі. Осы кезде тәлім-тәрбие ісіндегі жасөспірімдермен қарым-қатынас жасауда мұғалімнің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе шәкірттердің даралық ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігіне баса мән беріледі. Осындай талапты анықтап оны жүзеге асыру жолында мұғалімнің бойында өзіндік сапа, ұстаздық қасиет және арнайы білімі болу керек деген міндет қойылады.Микроклимат топтағы әрбір тұлғаның көңіл күйін, топпен қанағаттанушылығын, қолайлылығын анықтайды. Бұдан басқа, сыныптың психологиялық атмосферасы нақтылы құндылықтарды қамтып көрсетедi және сыныптағы моралдiк сана және мiнез-құлықтың түрiн анықтауға көмектеседi.Сонымен қатар, мұндай өзара қатынас балаларды тәрбиелеуде әдептік және адамгершілік құндылықтарды жоғарылатуға әсерін тигізеді.Көтеріңкі көңіл-күй есте сақтау процесін арттыра түсіреді. Сезімталдықты жады арқылы бұрынғы бастан кешкен оқиғалар мен соған байланысты ақпарат та есте берік сақталады. Осыдан сезім күйі мен ойлау сапасы арасындағы белгілі бір заңдылықтар байқалады: психологиялық комфортты жағдай танымдық мәселелерді шешуге мүмкіндік туғызады. Ал психологиялық дискомфортты жағдай оның орындалуын тежейді. Мейірімді, көтеріңкі көңіл-күймен істеген жұмыс қыза түседі. Психологтардың байқауы бойынша, көтеріңкі көңіл-күй еңбек өнімділігін арттыратын құдіретті фактор болып табылады. Ұстаздың ең басты парызы – сабақта көңіл
Жаңға жайлы психологиялық жағдай оқушылардың шығармашылықпен қатар қиялдану процестерін арттырады. Танып-білу әрекеті жоғары қанағаттанушылық күйінде өтеді. Психологиялық комфортты жағдай оқушыны қарым-қатынастың елеулі өнегесінде тәрбиелеп, жаңа ақпаратты меңгеруге дайындығын көтере отырып, жаңа білімді игеруге сананың барлық саңылауларын ашады. Психологиялық комфортты жағдай психологиялық түйіспені (контакт) қамсыздандырады, ал психологиялық түйіспе ұтымды психологиялық ахуалдың болуына жол ашады. Ұтымды психологиялық ахуал:
-оқушылардың шығармашылықпен қатар қиялдану процестерін арттыруға;
-оқушыны қарым-қатынастың елеулі өнегесінде тәрбиелеуге;
-жаңа ақпаратты меңгеруге дайындығын көтере отырып, жаңа білімді игеруге сананың барлық саңылауларын ашуға;
-танып-білу әрекетін жоғары қанағаттанушылық күйінде өтуге;
-есте сақтау процесін арттыруға;
-оқу еңбегін өнімді, сапалы болуына жетелейтін құдыретті фактор болып табылады.
Атап өтілген жағдайлардың салдарынан ұтымды психологиялық ахуал балалардың психикалық дамудағы ауытқудың алдын алып, жүйке ауруларына тосқауыл қою арқылы, денсаулығы мықты, бiлiмi сапалы, адамгершiлiгi мол жас ұрпақ тәрбиелеуге жол ашады.Сабақ басында психологиялық ахуал туғызу үшін сан түрлі жағдай жасағанды жөн көремін. Бұл баланың бойындағы білімдік, танымдық, шығармашылық қасиеттерін аша түседі, оқушылар бір-бірімен тиімді жұмыс істеп, сабақтың тиімділігі арта түседі, оқушылардың барлығы ат салысып, сабаққа қатысусыз қалмайды. Қолайлы психологиялық ахуал қалыптастыру бойынша
педагогикалық жұмысты ұйымдастыру әрекеттің әр түрін қамтиды: уақытты бірге өткізу, ұжымдық және жеке әңгімелер, ойын-тренингтер .
Педагогтар мен мектеп психологтары пайдаланатын неғұрлым тиімді әдіс команда құру тренингтерін өткізу болып табылады. Олар барлық сынып ұжымы мүшелерінің тиімді және анық түрде өзін көрсетуіне мүмкіндік береді.
Жасөспірімдер мен ұстаздар арасындағы өзара қарым-қатынас жасау мәселесі-психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі проблемалардың қатарына жататындығы айтылады. Көтеріңкі көңіл-күй есте сақтау процесін арттыра түсетіндігі және есте берік сақталатындығы айтылады.
Ахуал - өзара қарым-қатынас, көңіл-күйін білдіретін психологиялық ұғым. Кәбінесе топтық психологияға байланысты айтылады. Сондқтан ол, көбінесе “әлеуметтік-психологиялық ахуал” немесе “психологиялық
атмосфера” түрінде түсіндіріледі. Бұған қоғам мен ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы, көңіл-күйі мен ынтымағы, бірін-бірі түсінуі, тәртіп пен жауапкершілік, ортақ борыш пен намыс, үйреншікті жұмыс стилі, ортақ пікір, өзара сын т.б. кіреді. Оң (жақсы) Ахуалға бір қоғамдағы не ұжымдағы адамдардың ынтымағын, бір-біріне деген шексіз сенімін, шынайылық пен сыйластықты жатқызуға болады.
Қоғамның орнықты дамуы немесе белгілі бір ұжымдағы еңбек өнімділігінің нётижесі ұжымдағылардың кәсіби шеберлігі мен дағдысына, білімі мен икемділіктеріне ғана тәуелді емес, көпшіліктің мұнда қалыптасқан тұрақты көңіл-күйіне де байланысты. Сары-уайым, жабырқау, теңілу, жалғызсырау, ұрыс-керіс қоғамда да, ұжымда да қолайсыз Ахуал туғызып, ортақ мүддеге кесірін тигізеді.
Әлеуметтік-психологиялық климат – бұл адамның тұлғаны қабылдау ерекшеліктерінен, өзара бастан кешірген сезімдерінен, бағалары мен пікірлерінен, басқалардың сөздері мен іс-әрекеттеріне белгілі бір түрде жауап беруге даярлықтан тұратын ерекше құбылыс. Бұл топ мүшелерінің әл-ауқатына әсер етеді; бірлескен шешімдерді әзірлеу, қабылдау және жүзеге асыру үшін; тиімділікке қол жеткізу бірлескен іс-шаралар. Сонымен, әлеуметтік-психологиялық климат - бұл топта немесе ұжымда үстемдік ететін оның мүшелерінің бір-біріне, жұмысқа, қоршаған оқиғаларға және жалпы ұйымға жеке тұлға негізіндегі салыстырмалы түрде тұрақты психологиялық көңіл-күйі. , жеке құндылықтар мен бағдар.Қолайлы климат Ұжымның әл-ауқатына жағымды әсер ететін және белсенділікке жалпы эмоционалдық көңіл-күйді анықтайтын қолайлы климат. Психологиялық климат бастапқыда берілмейді, білім беру барысында қалыптасады. Сонымен бірге қолайлы климат: - бір-бірімен қарым-қатынаста жақсы ниет; - белсенділік ( белсенді позиция мектеп істерінде); - бір-біріне көмектесу; - бастама; - оптимизм; - топ мүшелерін ұйымдастыру.
Отбасы мен басқа да қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық ахуал
адамдар арасындағы қарым-қатынастың сипатын сипаттайды, сондай-ақ басым көңіл-күйді көрсетеді. Әртүрлі жағдайлар топқа сәтті жұмыс жасауға мүмкіндік береді немесе оның мүшелері ыңғайсыздықты сезінеді.
Әлеуметтік-психологиялық ахуалдың компоненттері.Кез-келген топтағы атмосфераны бағалау үшін бірнеше факторға назар аудару керек. Біріншіден, топтың құрамы қаншалықты жиі өзгереді, яғни кадрлар айналымы орын алып жатыр ма. Екіншіден, тапсырмалар қалай орындалады, жиі қақтығыстар бар ма?
Әлеуметтік-психологиялық климаттың функциялары:
Педагогикалық әдебиетте психологиялық климатқа толық сипаттама берілген. Психологиялық климат бойынша А. С. Макаренко:" стиль "және" тон " деп түсінді, негізгі бағытты сынып ұжымының қалыпты тонының басты ерекшелігі ретінде атап өтті. Негізгі тонды көрсете отырып, ол келесі белгілерді анықтады:"Мұғалім-оқушы"жүйесіндегі достық бірлік. Ішкі қарым-қатынастарда оқушыларды сынға алып, жазалауға болады, осы арнайы әсер ету түрлерінен тыс, әр оқушыға құрмет көрсету керек, оны қорғау керек, оған қайғы-қасірет келтірмеу керек, оны масқараламау керек;Ішкі, сенімді тыныштықтың көрінісі, тұрақты көңілділік, іс-әрекетке дайын болу. Болуы өз қадір-қасиеті сезімдерін әр оқушының;Сынып ұжымының барлық мүшелерінің қорғалуы. Бірде-бір оқушы өзінің оқшаулануы мен қорғансыздығын сезінбеуі керек;Сабақтағы барлық адамдардың ақылға қонымды және пайдалы қызметі;Мұғалім сыныпқа жақсы көңіл-күймен кіріп, балалармен көңілді параллельге бейімделе білуі керек. Мұғалім, әдетте, балалармен сөйлесуге, достық қарым-қатынас жасауға деген ықыласы мен ниетіне тән болуы керек.
Кез-келген эмоционалды жағдайды, оның ішінде эмоционалды теріс модальділікті нәзік түрде білдіруге болады.Мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктерін жақсы білуі керек, сонымен қатар сабақта осы немесе басқа жағдайды икемді және барабар жүзеге асыру үшін педагогикалық байқауды дамытуы керек.Мұғалім үшін, содан кейін үшін сабақтағы психологиялық ыңғайсыздық көбінесе педагогикалық іс-әрекеттің кәсіби әлсіздігі сезімінен туындайды, сондықтан мұғалім өзінің кәсіби шеберлігін жетілдіруі керек Осылайша, қолайлы психологиялық климат мұғалімнің оқушыға деген адамгершілік көзқарасымен қалыӘлеуметтік – психологиялық климаттыі негізгі ерекшелігі ұжым өміріне жалпы, интеграллды психологиялық күйіне сипаттама беріп, әлеуметтік, топтық және жеке еңбек жағдайын қарастырады.Бір адамның көңіл күйі онымен араласатын екінші адамнан сезіледі. Осыдан кейін адамдардың көңіл – күйін, эмоцияларын, сезімін кіріктіретін эмоцианалды түсіністік пайда болады. Әлеуметтік – психологиялық климат жұмысшы мен оның ұжымының еңбек көңіл – күйіне әсер етеді. Оң әлеуметтік –психологиялық көңіл – күй еңбектің өнімділігі мен жұмысшылардың беріліп істеуімен сипатталса, теріс әлеуметтік – психологиялық күй еңбек мотивациясын төмендетеді.
Топ және ұжым дегеніміз не? Бұл адамдардың тіршілік қажетін ӛтеу үшін бірлесу. Адам қоғамнан тыс ӛмір сүре алмай А.С.Макаренконың айтуынша ұжым бұл – бұл мақсат мүдделері, кӛзқарастары ортақ белгілі бір салт дәстүрі бар, ӛзін-ӛзі басқара алатын әлеуметтік адамдар тобы. Топтың жоғары дәрежеде ұйымдасқан түрі ұжым деп аталады. Ұжым адамдардың тобы болғандықтан, оған топтың белгілері тән./56/ Алайда ұжымның топта жоқ белгілері де болады. Сондықтан қандайда болмасын ұжымды топ деп атауға болады, ал топтың бәрі бірдей ұжым бола алмайды. Ұжым байланысына қарай контактілі және негізгі ұжым болып бӛлінеді. Контактілі ұжым – ол ұжымдық белгілірі бар бастапқы топ. Негізгі ұжым контактілі ұжымдардың бірігуі. Мысалы, студенттер тобы контактілі ұжым, ал факультетті негізгі ұжым деп қарауға болады. Тұлға ұжымнан оқшау болмайды. Ол ұжымның басқа мүшелерімен байланыста болады.
Топтардың ӛзі шартты және нақты болып 2-ге бӛлінеді. Шартты топ шынында болмайтын жалған то Адамдардың тек қағаз жүзінде ғана бар қауымдастығы шартты топ деп аталады. Мысалы, спорт тақырыбына жазатын журналистер әлемнін таңдаулы футболшыларынан команда құрады. Олар әр елдің ең таңдаулы футболшыларын бір тізімге тіркейді. Бұл ойыншылардың ешқашан басы қосылмайды және олар ешқашан бір командада жарысқа түспейді. Бірақ құрама команда құрылды және ол шартты түрде бар деп есептелінеді. Яғни, шартты топта адамдар қатынаста болмауы мүмкін. Бірақ та бұл адамдар нақты топ ішінде ӛзара қарым-қатынасқа түседі. Ал, нақты топ дегеніміз біршама тұрақты, жалпы мақсат арқылы ӛзара байланысқан, ӛздері белгілі бір кеңістікте, азды-кӛпті мерзім ішінде аралас-құралас жүретін адамдардың нақты ұйымы. Бұл топтағы адамдардың 1-ден мақсаты бір, 2-ден мүшелері бір-бірін жете білуі керек. 3-ден мақсатқа жету жолында бір-бірімен тығыз қарым-қатынас жасайды.
Кез-келген адам қандай да болмасын белгілі топқа кіреді. Топтар үлкен (макро), кіші (микро), ресми, бейресми, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, контактілі, оқшауланған, референт т.б. болып бӛлінеді.
Біршама тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір-бірімен тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ деп аталады. Оның топтың барлық мүшесінің күш-жігері соған жетуге жұмылдырған ортақ мақсаты болады. Кіші топқа кіретіндер бірін-бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрған міндетті орындау кезінде ӛзара қоянқолтық қатынаста болады. Қіші топ мүшелерінің саны екі

Қарым-қатынассыз қоғам ыдырап кетеді. Адамның психикасы айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Қарым-қатынас жасау мүмкіндігінен айырылған адам ойдағыдай дами алмайды. Қарым – қатынас дегеніміз- тіл арқылы пікір алмасу. Адамдардың қарым-қатынасы ақпарат алмасудың жеке дара жағдайына айналады. Сөйлеу құралдарымен қатар адамдарда қарым-қатынастың сӛзден тыс жолдары бар: келбет, ым, мимика т.б. У.И.Ауталипованың жұмысында практикалық психологиялық ,теориялық, әдістемелік негіздері қолданылған./9,74/. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам ӛмірнің болуы мүмкін емес.Қарым-қатынастың ішкі құрылымы да ӛте күрделі, оны шартты түрде үш жаққа бӛлуге болады: коммуникация, перцепция, интеракция. Біртұтас, ішкі бірлігі бұзылмас процесті біз ғылыми мақсатта, терең және жанжақты талдау үшін үшке бӛлеміз. Естен шығармайтын жайт: тіршілікте арақатынас – біркелкі, бұзылмайтын процесс.Коммуникация – арақатынас партнерлерінің бір-бірімен ақпарат алмасуы, білімді, идеяны, пікірді, сезімді беру мен қабылдау процесі. Интеракция – тұлғааралық қимыл ұйымдастыру, қатысушылардың ӛзара қозғалыс пен әрекет алмасуы. Қарым-қатынас мәселелерінің көкейкестілігі кіші мектеп жастағы оқушыларға психологиялық қызмет көрсетуде тереңдей түседіКіші мектеп жасында қарым-қатынастың балалардың жеке тұлға ретінде дамуында алатын орнына, рөліне және қарым-қатынастың даму ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми негізін А.В. Запорожец , Д.Б. Эльконин, Л.И. Божович, Х.Т. Шерьязданова және т.б. қалаған. Психодиагностикалық әдістемелердің қалыптасуына байланысты қазіргі кезде жеке тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін, оның қарым-қатынасының қалыптасуын толық және жан-жақты талдап шығуға мүмкіндік туды.А.Н.Леонтьев ic-әрекеттің кай түрі болмасын қарым-қатынаспен кабаттас болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде қарастырады./96,78/. А.Н.Леонтьевтің қарым-қатынасты ic-әрекеттің өзгеше түpi деп талдау концепциясы, Б.Г.Ананьевтің, А.А.Бодалевтің коммуникативтік әрекет жайлы ілімдері біздің зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізі болды.
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оку-тәрбие үрдісінің тиімділігін анықтайтын факторлардың 6ipi және окьггушы мен окушының арасындагы өзара әрекеттестік деп бірлескен диалогтық, танымдық, іс-әрекеттік тиіміділігінің критерийі деп көрсетеді.
Мұнда өзара әрекеттестік, карым-катынас мәселесі шешілгенде танымдық іс-әрекетті калыптастыру үрдісіне жетекшілік жасауға мүмкіншілік пайда болатындығы дәлелденеді.
Б.Г.Ананьев концепциялары карым-катынаста "субъект - субъект" жазықтығында карастыруды негіздейді, баскаша айтқанда оку-тәрбие үрдісінде ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізуге болады. Осы тұрғыда карым-катынасты жетілдірудегі әр баланы
коммуникативті карым-катынастың субъектісі ретінде қарау, тану, дамыту кажет болады. Карым-катынас мәселесін талдауда оның кұрылымдық, компоненттерін анықтап алу зерттеуге аркау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977ж. В.В.Давыдов көтерген. Г.М.Андреева, П.Яноушек зерттеулерінде карым-катынас мақсат-бағдарлы, индивидтердің бір-бірін кабылдай алуы, түсіне алуы, өзара бірлесіп ic-әрекет жасауы және акпарат алмасу үрдісі деп карастырылады.
А.Н.Леоньтев түсіндірмесіне негізделген, адамның қарым-қатынаста танымдық іскерлік және жеке бас мотивтері болатындығы баланың коммуникативтік мотивтерінің топтары мен генезисінде сипатталады.
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының сипаттамалары, жүйелері келтіріледі.
М.И.Лисинаның қарым-қатынас құралдарының үш тобын экспрессивті мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік құралдарына бөліп қарастыруы біздің зерттеуіміз үшін де маңызды А.А.Бодалев карым-қатынас әсер ету тәсілдерін интеллектуалдық, эмоционалдық және еріктік деп үшке бөледі./103,74/. Біздің зерттеу аспектімізде қарым-қатынас тәсілдерін жетілдіру ең негізгі мәселе болып табылды.
Қарым-қатынас негізінде балалардың барлық жеке басының қасиеттері дамып, психикалық кейіптері қалыптасады. Сонымен қатар қарым-қатынас балалардың танымдық үрдістерінің жетілуін қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және жағдай болып табылады. Ал балалардың өзін-өзі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы, бағалай алуының дұрыс қалыптасуын қамтамасыз ететін де балалардың ересектермен және басқалармен жасайтын әрекеттестігі, өзара қатынасы және өзара ақпарат алмасуында болады.Қарым-қатынас – үйлесімді, бақытты және шуақты өмірдің бір бөлігі. Әртүрлі белгілер мен өлшемдерге сәйкес қатынастардың бірнеше жіктелімі бар. Енді көлденең және тік қарым-қатынастардың айырмашылығын және оларды шатастырмай, өз уақытында дұрыс қолдану ретін дұрыс деп айтайық.Психология оқулықтарындағы қарым-қатынас классификациясы санаға біршама салмақ түсіруі мүмкін. Қарапайым түрде түсіндірсек, тік қарым-қатынас отбасылық байланыста жиі көрінетін иерархия түрінде жүреді. Іңгәлап жарық дүние есігін жаңа ашқан сәби ақ парақтай пәк. Ал соған ақпар жазып, болмысын бедерлейтін бәдізшілер – ата-ана, қоршаған орта.Даму барысында бала алдымен вертикальды байланыстарға сүйенеді, ол толығымен ата-анасына немесе отбасының басқа мүшелеріне байланысты. Ана баласына мейірін төгіп, махаббатын арнаған соң әкеге қарай ауа бастайды. Әкесімен байланыс орнатқан соң, ата-әже, бауырларымен қатынас түзейді. ала өсіп, есейген сайын құрдастарымен қарым-қатынаста болуды қажетсінеді.

2.2 Балалар арасында жағымды психологиялық ахуалды қалыптастырудың жолдары

Ата-анамен қарым-қатынас баланың психикалық мінез-болмысын, ой-түсінігін, әлеуметтік ортадағы рөлін қалыптастыруда алғышарт. Бұдан да маңыздысы, бала бойынан, өзін-өзі ұстауынан ата-анасымен қарым-қатынас деңгейін көруге болады. Яғни әке мен шешенің бірін-бірі толықтырып, ортақ тәрбиелеуі бүлдіршіннің қоршаған ортасына сенімін, сезім-күйін қалыптастырады.Психолог мамандардың зерттеуіне қарағанда, бала-ата-ана мәмілесі екі түрде жүреді:Терең-қарапайым қарым-қатынас – күнделікті тұрмыстағы сезімге толы, эмоциялық тұрғыда толайым, баламен жүргізілетін, "байқалмайтын", мазмұнды әрі жанды байланыс. Тілі шықпаған нәрестемен тілдесу, оған ерекше назар аудару – баланы бақытқа бөлеп, дамуын ілгерілететін, оның бойындағы бар потенциалын ашып, гүлдеуіне жағдай жасайтын платформа. Саяз-күрделі қарым-қатынас – формаға басымдық берілетін, өмірлік нақты қалыптасқан іс-шаралар бойынша құрылымдық байланыс. Көбінесе тергеу-сұрау түрінде көрініс табады. "Сабағыңды қарадың ба?", "Қайда жүрдің?", "Неге олай етесің?" деген сауалдар мен көбесі сөгілмеген тыйымдар. Мұның салдары бағусыз бетімен кеткен, ата-анасынан жасырары көп, меселі қайтқан мұңшыл күйге әкелуі әжеп емес.

Баланы дамытуда терең-қарапайым қарым-қатынастың рөлі басым. Баланың қалау-сұранысына жіті мән беру, оның қажеттілігін сезіну, онымен әңгімелесу, сіз үшін "болмашы" мәселені шешуге талпыну-талқылау қажет. Сонда баланың сізге сенімі беки түседі. Перзентіңіздің бойында болашақта маңызды мәселелерді тартынбай сізбен еркін бөлісіп, кеңесетін дағды қалыптасады. Қарапайым отбасылық қатынасты реттеп, кез келген "мәселенің" жауабын табуға әдеттенген баланың өмірге дайындығы ширап, иммунитеті нығаяды.Терең-қарапайым қатынассыз баланы тәрбиелеу мүмкін емес. Бала бақытының кілті – осында. Әл-Фарабидің "Тек бақытты адамдар ғана ізгі істер атқаруға қабілетті болады" деген тәпсірінің астары риясыз сенім мен татулықты ұстын еткен ортада болса керек. Адам дүниеге шыр етіп келіп түскеннен бастап-ақ айналасындағылармен қатынас жасай бастайды. Өмірінің алғашқы кезеңінде биологиялық сипаттағы қарым-қатынас болса, одан әрі оның қарым-қатынас сипаты әлеуметтік сипатқа түсе бастайды. Балалардың ересектермен тілдік қатынасын дамыту. Қажетті ақпаратты түрлі жолдармен жеткізуге үйрету: ым, қимыл, вокал, былдыр сөздер және т.б. Баланы қарым-қатынас жасауда ым-ишараны қолданудан сөз бен буындарды қолдануға көшуге ынталандыру.
Балаларды (1 жас 2 ай - 1 жас 4 ай) былдырды белсенді қолданып, былдыр сөздерді айта білуге ынталандыру. Жиі еститін дыбыстар мен сөздерге еліктеуді жетілдіру, таңдану, қуаныш, наразылық, өкіну және т.б. дауыс сазын білдіретін дыбыстар мен сөздерді айту. Сөздік қорды туыс адамдардың атауын (ата, әже, әке, ана, тэте, т.б.), таныс заттар мен ойыншықтарды (шыныаяқ, кереует, үстел, қонжық, қуыршақ жэне т.б.),
толықтыру. 1 жас 6 айға қарай таныс заттарды (киім, жиһаз, ыдыс-аяқ) түсіне, өлшеміне, пішініне қарамастан тауып, атай білуге үйрету.
Қарым-қатынас - жалпы адам өмір сүруінің негізгі жағдайы. Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Қарым-қатынас арқасында ғана адам өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алады, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгереді. Қоғамнан тыс адам өмір сүре алмайды. Адам психикасының дамуындағы қарым-қатынастың ролі ерекше. Сондықтан адам өзгелермен қатынасқа түсу арқылы ғана қалыпты өмір сүре алады Тілді қоршаған ортамен қарым-қатынас қүралы ретінде дамыту. Диалогты тілді дамытуға эсер ететін қарым-қатынас жағдаяттарын қүру, баланы түрлі себептермен ересектерге жэне балаларға өтінішін білдіруге ынталандыру, сүрақтар қоя білу, өз тілектерін, өтініштерін білдіре алуға, көрген-білгені жайлы бірнеше сөзбен айта білуін қалыптастыру. Мүның барлығы адамның өзі үшін жэне оның элеуметтік ортасы үшін мэнді психологиялық қиыншылықтарымен сипатталады. Оқу, іс-эрекеттің негізгі түрі ретінде қарым-қатынас пен танымды өзара байланыстырады. Сондықтан да, балалардың мектепке келу мерзімінен бастап жэне олардың осы кезеңге дейінгі ойын іс-әрекетінде, оқушыларда жеке түлғаның қарым-қатынасты қамтамасыз ететін қасиеттерінің қарқынды түрде қалыптасу процесі орын алады. Оның оқу процесіндегі күрделілігі ұлғая түседі. Осындай өзгерістердің барлығы, бала өміріндегі элеуметтік жағдайлар мен топтардың эр түрлілігінің ұлғаюымен, қарым- қатынастың формалары мен түрлерінің сапалы өзгерістерімен байланысты. Балалардың жанұядағы жэне қүрдастарымен қарым-қатынастарынан тыс, мұғалімге, құрдастарына қатысты қарым-қатынастың жаңа түрлері, және оқушылардың түрлі үйірмелер мен топтарға енуінің негізінде достық қатынастардың жүйесі де қалыптаса бастайды.
Қарым- қатынас мәселесі ересек адамға ғана тән қасиет емес, ол жасөспірімдер мен үстаздар арасындағы өзара қарым- қатынас жасау мәселесі педагогика және психология ғылымында тәлім- тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі мәселелердің қатарына жатады. Бүл салада жүргізілген зерттеу мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері оқушылар мен ересектер арасындағы қарым-қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар, түрліше түсініктер бар екенін көрсетті.Жалпы балалар мен ата - аналар арасындағы қарым- қатынастар бала жеке басының дамуына эсер ететіндігін көптеген ғалымдар зерттеп, оны жан-жақты қарастырады. Бұл мэселе оқушылар мен ересектер арасындағы өзара қарым- қатынас психологиясына теориялық жэне практикалық түрғыда зерттелінген жүмыстар өте көп. Олардың эрқайсысы іс- эрекет барысында тиімді эрі жүйелі түрде қолданылуда. Адам өмірінің мектепте өткен кезеңі оның екінші сатысы болып табылады. Дамудың осы жас шамасында жеке тұлғаның жэне оқу танымдық субъектісінің оқу процесін қамтамасыз ететін психологиялық құрылымдары қалыптаса бастайды. Мектеп кезеңінде жеке тұлға мен іс-эрекет субъектісінің біртүтас көріністері, яғни мінезі, жалпы жэне қосымша қабілеттері, дүниетанымы, мақсатты түрде болжай алу іскерлігі мен мотивациялық-қажеттілік сферасы, кэсіби бағытқа мойын бұра астауы, қүнды бағдарлары, мінез-құлқы мен іс-эрекетін өз екркімен реттей алу іскерлігі қалыптаса бастайдБаланың элеуметтік ортада бағдарлануы мен мінез-құлқының үлгілерін меңгеруінің негізінде, оның жеке басының қасиеттері қалыптаса бастайды. Ең алдымен, баланың ересектермен жанамаланған жэне тікелей қатынасы арқылы оған ата-бабалардың көне мұралары жетіп отырады. Сонымен бірге тек қарым- қатынас арқалы ғана психиканың элеуметтік нормалары (сөйлеу-тілі, естің, зейіннің, ойлаудың, перцепцияның, ырықты түрлері, жеке тұлғаның қасиеттері жэне т.б) қалыптаса алады. Балалардың мектепке келу мерізімінен бастап жэне олардың осы кезеңге дейінгі ойын іс-эрекетінде, оқушыларда жеке тұлғаның қарым-қатынасты қамтамасыз ететін қасиеттерінің қарқынды түрде қалыптасу процесі оры Балалардың жанұядағы жэне құрдастарымен қарым- қатынастарынан тыс, мұғалімге, құрдастарына қатысты қарым-қатынастың жаңа түрлері, жэне оқушылардың түрлі үйірмелер мен топтарға енуінің негізінде достық қатынастардың жүйесі де қалыптаса бастайды. 3 жастан бастап нақты жэне саналы қызығушылығы біліне бастайды, бүл кезеңде бала өзіндік еркі бар жеке адам екенін түсіне бастайды. Ми қызметі мен психикалық қызметі қарқынды дамуын жалғастырады, мінез-құлқында өзгерістер пайда болады. Көркем шығармаларды қабылдауы мен музыкаға деген ықыласы артады. Бүл баланың қызығушылығы мен қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Көпшілікпен ойнайтын ойындарға қызығушылығы арта түседі. Қарым-қатынастың коммуникативті қыры адамдардың бір-бірімен ақпарат алмасу үрдісінде анықталады; қарым-қатынастың интерактивті жағы адамдардың өзара эректтестігін
ұйымдастыруда көрінеді. Қарым-қатынастың құралдары:Тіл- сөздердің, анықтамалардың жүйесі жэне оқуды қарым-қатынаста қолданылатын мағыналы сөз тіркестеріне (пікірлеріне) біріктіру.Бір ғана фразаның эр мағынасын беретін интонация (дауыс ырғағы), эмоциялы айқындылық.
Қарым- қатынастығы адамның отырысы, бет элепетінің көрінісі, көзқарасы, сөз төркінің мэнін күшейте, толықтыра, эрі жоққа шығара алады. в).Ым-ишара қарым- қатынастың құралы ретінде жалпыға бірдей болуы мүмкін - яғни әрқайсысы өзіне тән мағынамен сипатталады. Баланың жан-дүнеисіне үрпақ жалғасушылық эсер етеді: темперамент, табиғи ерекшеліктері, қапбілеттілік ұрпақ жалғасу арқылы (қан арқылы) дариды. Қанмен пайда болған табиғи ерекшеліктер қабілеттілікті дамытуға өзіндік эсер береді: дамуға не көмектеседі, немесе дамуды қиындатады. Жапонияда балаға 6 жасына дейін «жоқ» деп айтпайды - бүл шығармашылық қабілеттіліктерді дамытуға ықпал етеді.Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қоғам өмірі саласында жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі бір әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылған талаптар арта түсуде.
Соңғы жылдары қабылданған мәні зор құжаттар бар. Бұл құжаттарда жас жеткіншектрге қарым- қатынас арқылы шәкірттердің бойына ізгілік, адамгершілік, зиялылық қасиеттерді қалыптастыру мәселесі негізінде еңбек ету делінген. Қарым- қатынас мәселесі ересек адамға ғана тән қасиет емес, ол жасөспірімдер мен ұстаздар арасындағы өзара қарым- қатынас жасау мәселесі педагогика және психология ғылымында тәлім- тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі мәселелердің қатарына жатады.Қарым-қатынас мәселесін қарастырған ғалымдар С.М. Елеусізова , Қ.Ж. Қарақұлов, С.И. Қалиева. Олар ересектер мен оқушылардың қарым- қатынасын, олардың психикасының жан- жақты дамып, қалыптасуында үлкен маңызы бар фактор. Ұстаз бен оқушылардың қарым- қатынасы оқу – тәрбие үрдісінде ұйымдастыру жөнінде көптеген маңызды зерттеулер бар.Ресей ғалымдары: В.А.Кан-Калик, А.В.Мудрик, А.В.Запорожец, М.И. Лисина, А.В.
Петровский т.б. қарастырған. Сонымен қатар қарым- қатынас мәселесімен бірге отбасы ішілік қарым- қатынастар ерекшеліктерін А.И.Захаров, А.С.Спиваковская, А.Я.Варга, Ю.Гипнрейтер, М.Буянов, З.Матейчек, Г.Холкентаускас, А. Фромм, Р.Снайдер және басқалар зерттеген. Балалар мен ата- аналар арасындағы қарым- қатынастарды зерттеуге А.С. Макаренко көп үлес қосты. «Ата- аналарға» деген кітабында Макаренко отбасының алғашқы ұжым екенін көрсетеді, мұндағылардың барлығы толық құқықты мүшелер болып келген, олардың әрқайсысының өзіндік жұмыстары бар, оларға баланың да кіретінін көрсеткен./93,126/ Шерьязданованың да еңбектері де қызықтырады, мұнда тәрбие мен бала ата-аналар арасындағы қарым-қатынастар отбасының құрылымның талдауымен байланыстырады. /101,56/.Ол отбасының түрлерін бөліп көрсетті: дәстүрлік, ерлі-зайыптылық және достық. Тебенова отбасы ішілік қатынастардың мәселелерін зерттей келе, отбасындағы жайсыз жағдайларды бөліп көрсетті (бақылаусыздық, отбасында «кумирдің» пайда болуы және т.б. жағдайлар /102,34/ .Жалпы балалар мен ата – аналар арасындағы қарым- қатынастар бала жеке басының дамуына әсер ететіндігін көптеген ғалымдар зерттеп, оны жан-жақты қарастырады. Бұл мәселе оқушылар мен ересектер арасындағы өзара қарым- қатынас психологиясына теориялық және практикалық тұрғыда зерттелінген жұмыстар өте көп. Олардың әрқайсысы іс- әрекет барысында тиімді әрі жүйелі түрде қолданылуда.
Қарым – қатынас процесіндегі әсер ету механизмдері. Қарым – қатынас стилі. Қарым – қатынастың психологиялық және педагогикалық аспектілері.
Адам қоғамда өзiн қоршаған адамдар тобында өмiр сүредi және дамиды, оның талаптарына сәйкес өз ойлары мен мiнез-құлқын өзгертедi, топтың басқа мүшелерiмен өзара әрекеттесу арқылы әртүрлi байланысты сезiнедi. Қарым-қатынас психологиясы мынандай құбылыстарды зерттейдi; адамдардың бiр-бiрiн қабылдауы және түсiнуi, елiктеу, сендiру және нандыру, ұйымшылдық немесе жанжалдық, бiрiккен iс-әрекет және тұлғааралық қатынастар. Осы психологиялық құбылыстың әр түрлiлiгiнде, олардың пайда болуының негiзгi қайнар көзi болып адамдар арасындағы қарым-қатынас аймағы болып табылады. Егер қарым-қатынас болмаса, бiздiң рухани, материалды даму деңгейiмiздiң қандай дәрежеге көтерiлгенiн бiлмес едiк. Бiздiң әрқайсымыз өзiмiздiң негiзгi қырларымызды жеке қарым-қатынас тәжiрбиелерiмiз арқылы жанұядағы, мектептегi, жұмыстағы, көшедегi тiкелей қатынастар арқылы игеремiз.Қарым-қатынас тарихи алғашқы форма болып табылады оның негiзiнде өркениет дамуының кейiнгi кезеңдерiнде қарым-қатынастың басқа түрлерi пайда болды. Мысалы; жазбаша қарм-қатынас жазбашалықтың құралуынан кейiн ғана пайда бола бастады. Бiздiң әрқайсымыз адамдар арасында өмiр сүрiп және жұмыс iстегендiктен кез-келген жағдайда өз тiлектерiмiзге тәуелсiз түрде адамдармен қарым-қатынасқа түсемiз. Егер бiз өз өмiрiмiздi бақыласақ онда мынаны байқаймыз: басқа адамдармен өзара әрекеттесiп оларды қабылдаймыз және бағалаймыз; жиi түрлi естiгендерiмiздi қызығушылықпен қабылдаймыз; таныстарымызбен немесе кездейсоқ адамдармен өмiрлiк тәжiрбиелерiмiзбен алмасамыз; басқа адамдардың әсерiн сезiнiп оларға елiктеп өз мiнез-құлқымызды өзгертемiз; шешiм қабылдағанда көп жағдайда қасыңдағы адамдардың пiкiрiн есепке аламы
Адам қоғамнан тыс өмр сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасыды, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес.
Кез келген адам дүниеге келсімен екәншә біп адаммен қарым- қатынасқс түсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестенің анасымен «тілдесуі» қажетін қанағаттандырмау – біртіндеп оның қасаң сезімді, мейрімсіз болып өсуіне, кішкентайынан айналасына сезімінің азаюына әкліп соқтыратыны байқалып жүр. Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынасқа түсу – қай жастағыларға болмасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, айналадағы жұртпен аралысып, дұрыс қарм-қатынас жасай білу де қажет. Мәселен, адамды қамап, басқалармен араластырмай ұстау – жазаның ең ауыр түрі екндігі белгілі. Өзгелеромен қарым-қатынас жасау – бұл тіршілікке аса маңызды ақпарат алмасу деген сөз.
Адам қарым –қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәілмет алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған түрлі құндылықтарға меңгереді. әрине қарым-қатынас ақпарт алумен ғана шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл кең көп қырлы ұғым. Спектакель
көрсекте, лекция тыңдасақта , телефонмен хабарлассақ та, дос- жарандармен сөйлессек те – осының бәрі – қарым- қатынастың сан алуан қырлары. Өмірдегі сан алуан тіршілікте адамдар бі-бірімен тікелей, жүзбе жүз не жанама не біреу арқылы қарым-қатынасқа түседі.
Осындай қарым-қатынастың мән –мағынасы, олардың түрлі көріністері жеке адамдармен топтық ұйымдардың тіршілігінен жақсы байқалып тұр.
Қарым-қатынас «топ», «ұжым» деген ұғымдармен тікелей байланысты.
Адам баласы жалғыз жүріп, көздеген мақсат-мұратына жете алмайды, сондықтан ол ылғи да басқалармен бірлесіп тіршілік етуі тиіс дедік. Мұндайда адам ылғи топпен бірге өмір сүретіні белгілі. Мәселен, мұның бірі – нақты (реалды) топтар. Бұл –ортақ мақсат көздеп, бір кеңістікте, белгілі уақыт ішінде, бір бірімен
қоян қолтық араласып, іс әрекетке түсетіндер. Топтар үлкен (макро), шағын (микро), ресми, бейресми, формалы, формалсыз, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, жасанды, табиғи, референттік болып бірнеше бөлінеді.Біршама тұрақты, құрамы жағынан саны онша көп емес, бір – бірімен тікелей қарым қатынас жасап отыратын ортақ мақсатқа ұмытылған адамдардың бірлестігі «шағын топ деп» аталады. Осындайтоптың барлық мүшесі күш жігері бір мақсатқа бағытталады.Отбасы, өндірістік бригада, ұшақ пен ғарыш корабілнің экипажы, поляр станциясында қыстаушылар, мектептегі сынып сияқты бірлестіктер шағын топ деп аталады.
Мысалы, кейбір оқушы мектепте жүргізілетін әртүлі іс шаралардың бәріне де қатысады. Ол футбол командасының, не пән үйрмесінің мүшесі, не жетекшісі т.б. Бірақ осылардың біреуіне ерекше ден қояды. Шағын торптағылардың өзара қарым –қатынасына шек қойылмайды.
Формалы топ мүшелерінің арасында белгілі құжаттардың талабына сәйкес әр түрлі сипаттағы іскерлік қатынастар орнайды.
Формасыз топ – бұл ұнату, көзқарас бірдейлігін тану сияқты психологиялық себептер бірлігі негізінде туады. Мұндай топ ресми құжаттарды тиісті нұсқауларды қажет етпейді. Мәселен, бірлесіп балық аулау, аңшылықпен айналысу, отау тігу, дос- жарандық қатынаста болу – осындай топтың мысалдары.Әртүрлі деңгейдегі топтардың ішінде референттік топтың мәні ерекше. Бұл -әр адамның жекелеген топтардың ішінен біреуіне ғана ерекще тәнті болып, соны ғана қастерлеп, қадір тұтып, жүрек қалауымен таңдап алған тобы. Мұндай топқа енген адамдар ондағы талап тілектерді, белгілі принциптерді қолдап қана қоймай, оны қызғыштай қорғайды, тіпті соның жолында жанын пида етуге дайын.Мәселен, сенің көңіл – күйің бүгін нашарлап тұр делік, оның да белгілі себебі болатыны түсінкті. Сөйтседе, басқалар сенімен әңгімелескісі, бір нәрсені сұрап білгісі келеді екен. Сен ондайда өзіңді қалай ұстауың керек. Әрине, қолайсыздықты сезетінің анық. Сені әңгімеге тартып, үсті-үстіне сауал қойып отырғандар көбінде көңіл – күйіңді түсіне қоймайды. Өйткені оларда эмпатиялық қасиет жөнді қалыптаспаған. Сондықтанда эмпатиялық қасиетті өздеріңде үнемі дамытып отыруларың қажет.Біздің қай қайсымыз болсын, тіршілікте кейбір адамдардың үйірсек келетінін байқап жүрміз. Бұл басқалармен тез тіл табысып кететін жандар. Ал өзара пікірлесіп, адамды жөзіне тартпақ түгіл оның қитығына түсетіндер де кездеседі. Мәселен, табиғатынан тұйқ адамдар әңгімені өзіне аударғысы келмейді, артық сөзге бармайды, тек әңгімелесушінің сөзін жай, ықылассыз тыңдап отырады.
ХІХ – аяғы мен ХХ ғасырдың басаында қарқынды дамыған бүкіләлемдік психология ғылымының сан – салаларынан жарық көрген шетелдік ғылымдардың зерттеулерін сын көзімен қарап, оларға талдау жасап, ХХ ғасыр психологиясының дамуына орасан зор үлес қосты. Адамның жан
дүниесін сыр сипатын терең зерттеген.А.С. Выготский/91,26/ адам психикасының мәдени тарихи дамуын және бала психикасының жақын арадағы даму аймағы» деп аталатын тұжырымдардың айрықша атап көрсетуді қажет етеді.Мәдени тарихи теория туралы Выготский ішіндегі жүйе, ең алдымен адамның әлеуметтік өміріндегі тіршілік бейнесі қоғамның даму дәрежесіне, екіншіден ондай даму деңгейі: сол әлеуметтік өрістің заттарды ұстап тұтыну деңгейінде тәуелді.
Үшіншіден, адамның жарық дүниеге келуі мен өмірінің соңғы кезеңіне дейін ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде қалдыратын өмір тәжірбиесіне, іс-әрекеті мен мінез құлық бейнесіне, бір сөзбен айтқанда бүкіл жан дүниесінің өзгеріп өрістеуіне, қалыптасуына ықпал етіп отыратын тарихи фактор ретінде қарстырылады.
А.С. Выготскийдің /91,26/ психологиялық ғылымында ерекше орын алатын теориясы бала дамуының жақын арадағы аймағы деп аталады. Бұл теорияның түпкі мәні баланы тәрбилеп оқыту, оған білім беріп, дүние танымын қалыптастыру үнемі оның табиғи дамуының деңгейінің оздырып отыруды талап етеді. Мұндай талап біріншіден, баланың психикасын оның жан дүниесінің дамуын, ақыл ой деңгейін өрістетіп, оны жетілдіруге шама шарқы жетіп оқып білім алуға, оны өздігінен ойлантып толғантуға әрбір затпен құбылыстың мазмұнын мағынасын пайымдап білуге жетектеп отырады. Егер баланың табиғи дамуында оның психикасы күрделеніп, сана сезімі жетілетін болса, ол оқу тәрбие жұмыстары арқылы оның дүниетаным мен білімінің шеңбері кеңейеді. Оның дамып жетілкі сыртқы ортадан түйсініп, қабылдағанын көріпбілгендерін ой елегінен өткізіп санасының өрістеуіне әсер етуін сыртқы факторлардың ішкі факторларға айналуына белгіленеді. Осы жайт Выготскийдің адамның мәдени тарихи даму жайындағы теорисының мәнінен туындайды.
Выготскийдің /95/ «жоғарғы психикалық қызыметінің даму тарихы» детін еңбегінде осы пікірін одан әрі жалғастыра түсіп, баланың жоғарғы психикалық қызыметі әлеуметтік орта ересектермен қарым-қатынас жасау туындап отырады осы жағдайда ғана сана – сезімі өсіп отырады. Выготскийдің бұл тұжыры «жақын арадағы даму аймағы» жайындағы қағидасын негіздеуге тірек болады.
А.С.Выгодский /89,15/ тарихи даму кезеңдерінде адам психикасының
өзгеріске түсіп отыратындығын әсіресе оның ойлау мен сөйлесуінің өрістеу сатыларын жан-жақты іздестіреді. Осы тұжырымның мәні 1934 жылы жарияланған «Ойлау мен сөйлеу» еңбегінде жан-жақты қамтылған.И.М.Сегеневтің «Бас миының рефлекісі» деген еңбегі Ресеидегі психология ғылымының дамуы үшін жаратылыстық ғылыми негіз болды, сүйтіп материалистік психологиялық ой пікірдің дамуына үлкен үлес қосты. Сонымен қатар, Қазан төңкерісіне дейінгі Ресеиде Г.И. Челпановтың кеңестік кезеңде В.М. Бехтеревтің, И.П. Павловтың зертеулері, И.Е. Введенский мен А.А. Ухтомскийдің ревлекіске байланысты ашқан жаңалықтары психологияның табиғи ғылыми негізін адам әрі өрістетуге жол ашты.
Даму процесінде күш пен үш түрлі факторлар болады.1.Биологиялық фактор. Бұл ата-анадан ауысқан туа біткен және өмір сүруде қабылданған дененің барлық мүшелерінің,оның барлық жүйесі құрылысының ерекшелігін білдіретін бала организмнің өмірі. Олардың жұмыс істеуі тірі организмнің ортамен өзара қарым-қатынасының натижесі болып табылатын 62
белсенділікті, өсіп келе жатқан адамның денсаулығын қалыпты өмір тұрмысын қамтамасыз етеді.
Бұл – баламен қарым-қатынас жасайтын адамдар. Олаардың сипаттары, мінез құлық және ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері,олардің еңбекке,басқа адамдарға қатынасы олардың істері мен сөздері,олардың сезімдері мен талаптары,дағдылары мен ұмтылыстары бала өсіп,дамитын рухани ортаны құрайды.Баланың белсенділігі – осының даму процесіндегі әрекет ететін үшіншікүш болып саналады. Оқитын пән қандайда жаңа,бағалы болмасын (машина, аспап, өнер пәні ) мұғалімнің шеберлігі қаншама жоғары болмасын, егер мұғалім баланың өзінің белсенділігін туғыза алмаса, оған ұсынылатын іс пен еңбнекте баланың әрекетке қатнасуы әрекет күткен нәтиже берммейді және баланың дамуына әсер етпейді.Баланың организм ретінде дамуы және оның жеке бас ретінде қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады. Баланың даму процесі стихиялы, яғни, ауыр төмен болу мүмкін. Егер бала әлсіз, іштен туған дене мүшелерінің кемістігі болса, мысалы есту немесе көру мұндай жағдайларды педагог оның іс әрекетін арнайы ұйымдастыру керек. Психикалық дамуды басқару қажет. Ол үшін баланың күнделікті өмірін ұйымдастырып, оның белсенділігіне басшылық жасап отру қажет. Демек: Баланың іс әрекетінің мазмұны ретінде (оқу, ойын, бақылау, әңгімелесу және т.б.) таңдаған материал жұмыс үстінде әрекет ету шеберлену, білу тәсілдерін және одан арғы қызыметіне қажетті жағымды эмоцияларды тудыруға әрі адамдар үшін бағалы мінез – құлықтың белгілерін қалыптастыратын болсын.Өздері таңдап алған іс әрекетіне балаларды үйрету қажет және қол жеткен жетістіктерін көңіл қоя бақылап отыру қажет. Педагог үшін баланың өзінің іс әрекет процесі мен қолы жеткен нәтижелеріне қатын.асы өте маңызды.Баланы белсенді іс-әрекетке оятатын, оның мүддесін бағдарлылығын, оның іс – әрекет себепттерін қалыптастыратын құралдарды да білу қажет.Әр оқушының қолы жетке
нәтижелер мен даму дәрежесіне үнемі «қарайлай» отырып, оған талаптары үнемі, «қарайлай» отырып, оған талапты үнемі өсіріп отыру қажет.Балаларды зерттеп біліп, олардың әрқайсысы мен жеке тіл табу керек, ол үшін тәрбиеленушінің белсенділігіне жетекшілік етуде ойлы да дәлеоледә өзгертіп қана койммай, оған барлық әсер етудің мөлшерін үйлестіру керек. Өзінің
әрбір тәрбиеленушінің ерекшеліктерін біле отырып, мұғалім оның
белсенділігіне басшылықты ғылымның: педагоиканың, психологияның және физиологияның жалпы заңдарын ақыл мен негіздеп қолдана алады. Оқушының психикалық дамуын ойдағыдай басқару үшін, мұғалім өз тәрбиленушісінің әрқайсысын жақсы білу қажет, бұл жерде оның тек оның жақсы жағын ғана емес, нашар жағын да, потенциальды мүмкіндіктері, оның қоршаған ересек адамдар мен және Қарым-қатынас адамзат қоғамының және жеке тұлғаның жарқын өмір сүруінің міндетті шарты. Қарым-қатынас аса үлкен құндылық болып табылады.
Л.С.Выготский пікірі бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды./52,33/
Қарым - қатынас – адам іс - әрекетінің ауқымды саласы, ол өмір сүрудің, тыныс - тіршіліктің негізгі арқауы. Адам тек сөйлесу арқылы ғана қарым - қатынас жасамайды. Ол айналасындағылармен түрлі ым - ишара, белгі, таңба арқылы да бір - біріне мағлұмат бере алады. Сөйлесу - қарым - қатынастың негізгі түрі. Баланың тұлға ретінде қоршаған ортамен үйлесімді қарым-қатынаста дамуы мен қалыптасуы өзін-өзі тани білгенде ғана жүзеге аспақшы. Қарым-қатынас дегеніміз – бұл адамдарды тану, өз өміріңе, іс-әрекетіңе, қылығыңа талдау жасау; проблемаларыңды ортаға салу; басқа адамға ғашық болу; әлемді, әр түрлі адамдардың философиясын тану, яғни бұл деген-өмір.Л.С. Выготский зерттеуінде бала дамуы үлкендермен жасалған қарым-қатынас барысында орындалады деп анық-тайды .Қарым-қатынассыз өмір сүру мүмкін емес. 200 жыл өмір сүретін үйеңкі де жаңа отырғызылған кезде жалғыз болса өліп қалады. Адамға қатысты қандайда бір мәселені алсақ та қарым-қатынас ұғымы бар. Адамгершілік тұрғыдан тәрбиелілік жақсы, жағымды қарым-қатынаспен астасатыны белгілі.Сондықтан да адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасау кезінде адамдық қасиетті құрметтеуі, қарым-қатынастың адамгершілік нормаларын сақтауы және оны қалтқысыз орындауы, ешқауытта ренжітпеуі, дөрекілік көрсетпеуі адамгершілік белгісін танытады.Қарым-қатынаста адам өзін еркін, сенімді, өзін тыңдатып, өзгені де тыңдай білуі қажет. Кез-келген адам сізбен қарым-қатынаста жеке пікірін айтуға, шешім қабылдауға құқығы бар. Мамандардың зерттеулері бойынша адамдар 55 пайыз ақпаратты сөз емес,іскерлік қарым- қатынастан, 38пайыз ақпаратты дыбыстардың (тембр, ырғақтан т.б.), пайыз ақпаратты сөйлеуден алады екен. Қарым-қатынаста адам саналы түрде дамиды, жетіледі.
Л.С.Выготский теориясының бір ерекшелігі баланың айналасындары адамдармен қарым-қатынас жасауда тарихи тәжірибелерді, тыныс-тіршілік шындығын өзгелердің сөзінен, тәлім-тербие өнегесінен жанамалай үйренуі. Осылайша бала өзінің дербестігін, жеке басының психикалық қасиеттерін өрістетеді, әлеуметтік ортадан меңгерген білімі мен әр алуан мағлұматтары оның ішкі дүниесінің, психикасының дамуындағы ең жоғары қызмет, яғни, болмыстың бала санасындағы бейнелеуі деп аталады./90,108/.Адам аралық қатынас дегеніміз қарапайым да күрделі проблема. Күнделікті тұрмысымызда осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес. Адам арасындағы қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік, дара және топтық, тең құқықты және тәуелді, қарама-қарсылықты және дау-дамайлы. Жеке қатынастар екі адам арасындағы сүйіспеншілік пен жеккөрушіліктен, сыйластық пен араздықтан, сенім мен күдіктенуден тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы әр жеке адамның қоғамдағы орыны мен міндетіне тәуелді емес. Мысалы, бала өз ата-анасын сыйлауы да, жеккөруі де мүмкін; өз қызметін ойдағыдай атқарып жүрген мұғалім бір шәкіртіне үлкен сүйіспеншілік танытса, екіншісін көргісі келмейді. Қызметтік қатынастар әлеуметтік топ не мекеме мүшелері арасында олардың сол топтағы құқы не міндеттеріне орай қалыптасады.Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында қаралса, олар жеке қатынастар атанып, ал ара қатынас тұтастай жүйелікке сүйеніп, екі, одан да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық қатынастар деп аталады.Тең құқықты қатынастар - қатынас мүшелерінің құқтары мен міндеттері теңгерілген жерде, ал тәуелді қатынастар құқтары мен міндеттері бірдей болмаған жағдайларда қалыптасады.Адамдар арасында қарама-қарсылық болмай, өзара терең сыйластық жайлаған ортада үйлесімді қатынастар нышан береді.Топ ішінде кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттері екінші біреулердің келеңсіз ниеттерімен тоғысқан шақ тарда қарама-қарсылықты қатынастар бой тіктейді. Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде даудамайды, жанжалды қатынастар өрбиді. Адамдар арасындағы, тіпті кейде бір тұлғаның да бойынан көрінетін адамдық қатынастар түрі міне осындай. Бұл қатынастардың бэрі өмірде адамдардың бір-біріне беретін бағалары мен мінездемелерінде, әр адамның басқаға бағытталған іс-әрекет, қылығында, өзара байланысқан ойы мен сезімінде көрініс береді Тұрақты да келелі қатынастар жүйесі қалыптаспаған ортада адамның өрелі өмір сүруі өте қиын, себебі әрбір жеке адамның да, топ пен ұжымның да қоғамдағы болмысын осы қатынастар айқындайды. Балалық шақта орныққан адам аралық қатынастарға орай адам азаматтық қасиеттерін тіктейді. Ересектердің төңірегіндегілермен қатынасынан сол ортаның көңіл-күйі айқындалып, алға қойылған мұрат-мақсаттардың сәтті орындалуы не кедергіге ұшырауы мүмкін.Адам аралық қатынастардан туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс - бұл остранизм, қоғамнан аласталу, яғни кейбір адамдардың көпшілік арасында сыйымсыздығынан ұжымдық қатынастан шеткерілеп қалуы. Мұндай адамдар көпшіліктің жек көрушілігіне тап болып, назардан тыс калады, еленбейді деп көрсеткен Мухина өз зерттеулерінде./25,12/ Осыдан өзі қатарлардан оң қатынас таба алмай, ақырында адамгершілік қасиеттерінен айырылып, қауымдық өмір тіршілігінен айрылғандар да кездеседі.Адам аралық қатынас дегеніміз қарапайым да күрделі проблема. Күнделікті тұрмысымызда осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес.Адам арасындағы қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік, дара және топтық, тең құқықты және тәуелді, қарама-қарсылықты және дау-дамайлы. Жеке қатынастар екі адам арасындағы сүйіспеншілік пен жеккөрушіліктен, сыйластық пен араздықтан, сенім мен күдіктенуден тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы әр жеке адамның қоғамдағы орыны мен міндетіне тәуелді емес. Мысалы, бала өз ата-анасын сыйлауы да, жеккөруі де мүмкін; өз қызметін ойдағыдай атқарып жүрген мұғалім бір шәкіртіне үлкен сүйіспеншілік танытса, екіншісін көргісі келмейді. Қызметтік қатынастар әлеуметтік топ не мекеме мүшелері арасында олардың сол топтағы құқы не міндеттеріне орай қалыптасады.Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында қаралса, олар жеке қатынастар атанып, ал ара қатынас тұтастай жүйелікке сүйеніп, екі, одан да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық қатынастар деп аталады.Тең құқықты қатынастар - қатынас мүшелерінің құқтары мен міндеттері теңгерілген жерде, ал тәуелді қатынастар құқтары мен міндеттері бірдей болмаған жағдайларда қалыптасады.Адамдар арасында қарама-қарсылық болмай, өзара терең сыйластық жайлаған ортада үйлесімді қатынастар нышан береді.Топ ішінде кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттері екінші біреулердің келеңсіз ниеттерімен тоғысқан шақ тарда қарама-қарсылықты қатынастар бой тіктейді. Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде даудамайды, жанжалды қатынастар өрбиді. Адамдар арасындағы, тіпті кейде бір тұлғаның да бойынан көрінетін адамдық қатынастар түрі міне осындай. Бұл қатынастардың бэрі өмірде адамдардың бір-біріне беретін бағалары мен мінездемелерінде, әр адамның басқаға бағытталған іс-әрекет, қылығында, өзара байланысқан ойы мен сезімінде көрініс береді Тұрақты да келелі қатынастар жүйесі қалыптаспаған ортада адамның өрелі өмір сүруі өте қиын, себебі әрбір жеке адамның да, топ пен ұжымның да қоғамдағы болмысын осы қатынастар айқындайды. Балалық шақта орныққан адам аралық қатынастарға орай адам азаматтық қасиеттерін тіктейді. Ересектердің төңірегіндегілермен қатынасынан сол ортаның көңіл-күйі айқындалып, алға қойылған мұрат-мақсаттардың сәтті орындалуы не кедергіге ұшырауы мүмкін.Адам аралық қатынастардан туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс - бұл остранизм, қоғамнан аласталу, яғни кейбір адамдардың көпшілік арасында сыйымсыздығынан ұжымдық қатынастан шеткерілеп қалуы. Мұндай адамдар көпшіліктің жек көрушілігіне тап болып, назардан тыс калады, еленбейді. Осыдан өзі қатарлардан оң қатынас таба алмай, ақырында адамгершілік қасиеттерінен айырылып, қауымдық өмір тіршілігінен айрылғандар да кездеседі.Адам аралық қатынастардың ерекшелігі - олардың эмоционалды болуында. Адам өзі тектеспен араласа отырып, бір-біріне болған айрықша сезімдер мен ықластарға кезігеді. Жеке аралық қатынастар, әдетте, субъектив сипатта болып, әр адамның шын мәніндегі тұлғалық оң не теріс қасиеттеріне сай келе бермейді. Олар әрқашан адамның көңіл-күйіне байланысты, бір адамның екіншісіне деген сезім толғанысының ауысуымен өзгеріске келіп тұрады.
Көңіл-күйдің бір сәттік болуынан, жеке қатынастар құбылмалы келеді: бүгінгі тәп-тәуір сыйлы қатынас күн өтпей-ак, кері сипатқа енуі баршаға аян құбылыс.
Қызметтік қатынастар жеке қатынастарға қарағанда біршама тұрақты, олар, әдетте, көңіл-күйге байланысты өзгере бермейді. Мұндай қатынастардың әрбір тұлғаның көңіл-күйіне бағына бермейтіндігінен, оларды ресми қатынастар деп те атайды, яғни мұндай өзара байланыстар қатынасқа түскен адамдардың әрқайсысының жеке ерекшеліктері мен психологиялық кейпіне тәуелді болмауы қажет.
Бірақ өмірде жеке және қызметтік қатынастар өзара кіріге
байланысқан, сондықтан оларды нақты айырып, таза күйінде қарастыру
мүмкін емес. Біріншіден, әр адам өзінің даралығымен қызметтік
қатынастарға әрқашан ерекше мән мен сән беріп отырады; екіншіден,
әрқандай тұлға нақты қатынастарға өзінің жеке ниет, ой, толғаныс және
сезімдерімен кіріседі, ал бұлардың бәрі адамның басқалармен болған қызметтік қатынасына әсерін тигізбей коймайды.
Адамдар, арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі, сондықтан мұндай қатынастарды адамдардың мәңгі арман еткен мұраты ретінде карастырған жөн. Бұл қатынастар типіне тұрмыста кезігетін "сүйіспеншілік" қатынасты жатқызуға болады. Егер бір адамның екіншісіне психологиялық тартымы болса, бірін бірі адамгершілік сезіммен қабылдаса, екінші адамға қолынан келгенжақсылығын аямаса, міне мұндай қатынасты -үйлесімді қатынас деп бағалау әбден жарасымды.Қарама-қарсылықты қатынастар негізінде толық үйлесім болмағанымен, оған қатысқан адамдар бір-бірінің әрекеті мен ниетін түгелдей шектемейді. Бірде келіссе, бірде қарсы түрып, алға қойған мақсатқа жетуі жолында қажетті қатынасын үзбейді. Қатынас түгелдей елемеу мен дау-дамайға бармайды.Кейде екі адам бір ортада бола тұрып, бір-біріне деген ыстық та, суық та шырай сезінбейді, яғни өзара қатынас жасауға ешқандай қажеттікті таппайды, мұндайда олар арасындағы қатынас бейтараптық сипат алады.
2.3 Қарым қатынастың бала дамуындағы орны.

Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түсіп қалған адамдардың бірі екіншісінен өзін алшақ ұстау қажеттігі де туындап қалады. Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік танытып, арадағы мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін таба алмайды да, іздемейді де. Мұның бәрі ортадағы жанжалды қатынастың шығуынан.

Адамдар арасындағы және бір ерекше қатынастар түрі - бұл екі ұшты, амбивалентті қатынастар. Мұндай ара байланыстың себебі бір адамдағы екіншіге деген өзара тікелей қарсы екі бірдей эмоцияның: жек көрушілік пен құрметтің қосарлана жүруі. Осыдан мұндай қатынастағы адамдар өздерінің көңіл төркінінде жатқан ниеттерінің нендей жағдайда екенін айырып алуында біраз қиналады.
Адамдар аралық қатынастар негізінде адамдардың бірімен-бірі өзара әрекетке, тілдесуге болған өмірлік қажеттігі жатыр. Тұрмыстық не қоғамдық қажетсінуден бірін-бірі керексінген адамдар өзара қатынасқа келіп, ал ол
болмаса бір-біріне бейтарап қалады. Өмірлік маңызды қажеттіктері бола тұрып, оларды қанағаттандыруда кедергілік ететін қалыптар да болады. Бұл жағдайда да қатынастар үзілмейді, бірақ мұндағы қатынастар өшпенділік не жек көрушілікпен ұштасады.Адамдар қажетсінулерінің арасында өз мәні бойынша ізгі адамгершілік сипатты байланыстар да болады. Мұндайды психологияда альтруистік қатынас деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-әрекеті әрдайым тек жақсылыққа, қай жағдайда да жәрдем етуге бағышталады.Адамдар аралық қатынастар сипатына ықпал етуші факторлардың бірі психологиялық үйлестік (үйлесімсіздік), Көп жағдайда адамдар өз қажеттіктерін қанағаттандыру үшін бірін-бірі керек етеді, бірақ көзқарас, ниеттеріндегі болмашы айырмашылықтардан өзара қатынастарын қалыпқа түсіре алмайды. Мұндай толық психологиялық үйлесім таба алмаған жандар арасында қызметгік қатынас болғанымен, уақыт өтумен бірте-бірте өрім түскен арақатынастағы жеке психологиялық үйлеспестік олардың ресми байланыстарының кедергісіне айналады.
Адамдар арасындағы қатынастардың өзгеруіне мүмкін болар себеп -бұл нақты адамдар қатынастарының туындап, дамитын әлеуметтік-психологиялық орта сипатының ауысуы. Екі немесе одан да көп адамдар бірін-бірі өте қажетсінеді, орталарында толық психологиялық үйлестік болған, бірақ кенеттен өзгерген әлеуметтік-саяси жағдай оларды әртүрлі партиялар мен ағымдарға енуінен екі жікке бөліп тастайды. Мұндай жағдай жастарда кездесіп тұрады: өзара келісімді жас жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық үйлесім таппаған жақын туысқандарының ықпалынан құрдымға кетеді. Мейлі, бұл жас жұбайлар арасындағы қатынас кейін ресми бекігенімен, тату-тәтті туысқандық қатынастар арасындағыдай шапағатты жалғасын табуы қиын.
Адамдар қатынасының орнығуы немесе өзгеруіне және бір себепші фактор - бұл адамдардың жас деңгейі. Өмір бойы топтаған тұрмыстық-әлеуметтік тәжірибе адамға, оның төңірегіндегі жандарға, болып жатқан оқиғаларға әсерін тигізбей қоймайды. Жас деңгейі әртүрлі адамдардың бір оқиғаға болған бағасы бірінен бірі алшақ болуы әбден ықтимал, жастық айырма неғұрлым үлкен болса, психологиялық келіспеушілік те соншама болады. Мысалы, жастардың киімі, өнер талғамы үлкендерге ұнай бермейтініне бәріміз де куәміз. Бұл жағдай әулеттер арасындағы қатынастардың мән-мағынасына өз әсерін білдірмей қоймайды.Ал осы төңірегіндегілермен болған өз қатынасының сипатын адам өзі сезе алады ма, не сезбейді ме? Бұл сұраққа жауап бірнеше жағдайларға тіреледі. Біріншіден, бұл нақты адамның ой-өріс (сана-сезімі) даму деңгейіне байланысты. Ақыл-есі біршама жетілген адамдар өздерінің төңірегіндегілермен қатынасын жақсы түсініп, дұрыс қабылдайды. Адам аралық қатынастарды орынды
сезіну және бағалау жоғары дамыған рефлекстік қабілетті керек етеді (қоршаған ортадан келіп түскен ақпараттық сигналдарды жан-жақты мәндік байланысымен қабылдап, жауап бере алу).
Екіншіден, бұл адамның жасына тәуелді. Егделер балаларға қарағанда өзара қатынасты дәлірек пайымдайды, ұнамды не біржақты келеңсіз қатынастарды оңай бағалап, бейтарап қатынасты да орынды сезінеді. Өмірде екіұшты немесе амбиваленттік және өз ішіне ұнамды да, жағымсыз да сипаттарды бірдей қамтыған қарама-қарсылықты қатынастарды бағалау күрделірек келеді.
Адамдар арасындағы қатынастар сол қатынастардың нақты адам өміріндегі маңызына қарай да бағаланады. Қарым-қатынас адам үшін неғұрлым маңызды болса, оның бағалануында соғұрлым дәлсіздіктер жіберілуі мүмкін. Өзінің төңірегіндегілермен байланысына аса үлкен мән берген адамдар, арақатынастарының ұнамды тараптарын асыра мақтауға бейім келеді. Керісінше, кімде кіммен ұнамсыз қатынаста болса, адам ондай да қарсыласын түбелегін түсіре жамандауға ниеттенеді де тұрады.
Әрқилы адамдардың өзара қатынастарын тануда көптеген жеке дара ерекшеліктер бар. Кейбір ой-сезімі толысқан, парасатты адамдар өзара қатынастарды жан-жақты пайымдаумен, дұрыс қабылдауға қабілетті, екінші біреулердің жалпы оң пікір айтуға тіпті өрісі жетпейді, ал үшіншілер төңірегіндегілердің өзіне деген бағасын бірде дұрыс түсінсе, бірде оған сана-сезімі жетпей қалады.Үлкен әлеуметтік топтардағы қызметтік, ресми қатынастар өзінің күшті мызғымастығымен байқалады, кіші топтағы байланыстар да біршама осылай. Ірілі-кішілі қауымдастықтардағы қарым-қатынастар көптеген өмірлік маңызы зор факторларға тәуелді, сондықтан адамдар мұндай жағдайдағы қатынастарды өзгерте бергенді онша құптамайды. Сонымен, тұлға аралық қабылдау үрдісінде кері байланыс түсінік беретін функцияның және өзін-өзі басқару қызметін атқарады.Сөйтіп қарым-қатынас жасу нәтижесінде білім мен іскерлік ықылас –ынта ойлар мен сезімдер алмасып отырады.Американдық психолог әрі социолог Дж, Морено шағын топтағы адамдардың қарым-қатынасын зерттеу үшін социометриялық әдісті ұсынған болатын./92,52/ Бұл әдіс бойынша ұстаздар мен тәрбиешілер, шағын ұжымдар-дың жетекшілері, өндірістік-кәсіптік мекемелердегі топтардың басшылары қарамағындағылардың өзара қарым-қатынасьш анықтай алады. Бұл тәсілдің негізгі өлшемі (критерий) әр қилы. Басты мақсаты - топ ішіндегі адамдардың тілегі мен мүддесін анықтау./94,55/ Топтағы адамдардың өзара қарым қатынастарының үйлесімді болуы, ңемесе бір-бірін ұнатуы, ұнатпауы олардың сезімдік-эмоциялық күйлеріне байланысты.
Матрица кестесінде I, II, III деп көрсетілген рим цифрлары таңдалған серіктер ретін білдіреді, ал «—» белгісі партада бірге отырғысы келмейтін құрбыларды көрсетеді. I цифр бойьшша таңдалғандарды Ә-суреттегідей етіп социограмма жасап көрсетуге болады. Ол үшін сыныптағы экспериментке қатыстырылған оқушыларды тавдау алған санына сәйкес 5 топқа бөлу керек. 1-топка таңдауды -көп алғандар жатады. Олар - топ ішіндегі «ұйытқы». 2-топтағылар құрбылары арасында беделді Олар 25 -75 % таңдау алған. 3-топтағылар - ішінара, 25% таңдалғандар. 4-топ - бірде-бір таңдау алмай, елеусіз қалғандар. 5-топтағылар - құрбылары жаратпай не менсінбей, бір партада отырғысы келмейтіндер./100,58/
Социограмма құрастыру үшін ұлдар қыздар белгісімен таңбаланады. Социограммада ұлдарды шеңбер диаметрінің оң жағына, қыздарды сол жағына орналастыру керек . Кіші топтағы оқушылардың өзарақарым-қатынасының тұрақтылығы оқу-тәрбие істерін тиімді әдіс-тәсілдер колдана отырып жүргізгендежемісті болмақ. Социометриялық зерттеу әдісін 4-6 айда бір қайталап, шәкірттердің өзара қатынасын анықтап отыру белгілі бір нәтиже береді.Бұл социограммада окушылардың топ ішіндегі өзара қарым-қатынас түрлері көрсетілген. Қойылған сұрақтар таңдау критерийлері делінеді. Топтағы адамдардың жағдайын және оның өзгелермен қарым-қатынасын анықтау үшін сыналушыға, мысалы, «Сен туған күніңе кімдерді шақырар едің?» деп сұрақ қойып, «1-кімді, ол келе алмаса, 2-кімді, оның жағдайы болмай қалра, 3-кімді қалар едің?» деп анықтау керек. Сыналушыға теріс жауап беруді талап ететін сұрақтар да қойылуы мүмкін. Мысалы, «Сен кіммен бір партада отырғың келмейді?» деген сұрақ қойылады. Таңдаудың дұрыс және теріс түрлерін белгілеу мынадай сызбалар арқылы бейнеленеді.Адам өз өмірінің барысында оларды өзінің даралық қасиеттеріне байланысты қайта өңдеп, өткен тәжірибесіне, ішкі ниеті мен сенімдеріне сүйене отырып, ассоциативті байланыстардың негізінде (мысалы суретті жеке басының ерекшеліктеріне сәйкес талқыланды).
Проективті әдістемелер жанама түрінде адамның эмоциялық ерекшеліктері мен невротикалық реакцияларын зерттеуге жағдай жасай отырып, оның даралықтарын көрсетеді.Балалар жеке басының ерекшеліктерін зерттеу мақсатында, танымдық қабілеттерді зерттеуге арналған, алғаш Ф.Гудинаф ұсынған “Адамның бейнесі” атты тесті қолданылды. Кейінірек К.Маховер осы тестің көмегімен адам тұлғасының ерекшеліктерін бағалауға жағдай жасайтын белгілердің жүйесін құрастырады. Тестің аз ғана уақыт мөлшерін алуы, мектептегі дәстүрлі сабақтардан өзгешелігі балаларды тексерудің тиімді жолын ұсынады. “Адамның бейнесі” әдістемесінің негізінде алынған мәліметтердің сенімділігі күмән келтіргенімен, баланың қай салада психологиялық кемшіліктерінің кездесетіндігі жайлы дәл жорамалды құрастыруға жағдай жасайды. Зерттеу Кеңөткел негізгі орта мектебінің әртүрлі жас шамасындағы балалар тобымен жүргізілді. Суреттерді талқылаудың негізінде төмендегідей мәліметтерге қол жеткіздік: суреттердің көпшілігіндегі түзетулер жеке штрихтардан тұратын сызықтар. Мазасыздықтың айғағы жиі адамдармен қарым-қатынаста болудың қанағаттандырылмаған қажеттілігінің, қарым-қатынастың жеткіліксіз тәжірибесінің, адамдармен араласа алмау мен қарым-қатынас құралдарын пайдалана алмаудың көрсеткіштері кездеседі.
Төменде кейбір суреттер талқысының нәтижелері келтірілген.

жүктеу/скачать 0.61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9