Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Семей мемлекеттік педагогикалық институты

Гүлбақша үшін көп күтімді керек етпейтін, формасы мен түсі жанынан әр алуан гүлдер беретін, жағымды иісі бар, ашық көктесінді өсімдіктерді таңдап алу керек. Ерте көктемнен қара күзге дейін үзбей гүлдеп тұратын өсімдіктердің түр-түрінің болғаны жақсы (4—5 түрлі-түсті таблица).

Жоңышқа бас (алиссум), немесе хош иісті тастақ (крест гүлділер тұқымдас)—биіктігі 15—20 см жиектік өсімдік; июньнен бастап үсік түскенге дейін балдай иістеніп, ақ және күлгін гүлшешек атып гүлдейді; жапырақтары сұрғылт жасыл, ұсақ, ланцеттік. Кез келген топырақта және жартылай қараңғыланған орындарда өсе береді.

Шегір гүл (қоғажай тұқымдастар) —формасы әдемі және бояуы әр түрлі, үш түсті немесе бір түсті гүлдері көп кішкене түптер; ерте көктемнен салқын түскенше гулдеп тұрады; жапырақтары ұзынша келген, лирдің (құстың) қауырсындары секілді қосалқы жапырағы бар. Ерте көктемнен бастап гүлдеуі үшін тұқымын июльдің аяғы мен августың басында себеді. Қай кезінен бастап қайта отырғызса да өсе береді. Кешке қарай ұзарады, ал ыстықта суаруды көп керек қылады.

.

4.Бақша. Бау бақша

Орын тақдап алу және жоспарлау. Жер учаскесінің көлемі мен балалардың санына қарай бақшаның барлық топқа ортақ немесе олардын, әр тобына жеке болуы мүмкін. Оған арналған орынды жабдан әрі күн сәулесі түсіп тұратын, солтүстік жағынан құрылыстармен, дуалмен немесе өсімдік бұталарымен қоршалған жерден таңдайды. Бақша алаңы (жүйек, жол, қатар аралықтары, 3—4 жастағы әрбір бала үшін 0,5 шаршы метр және 5—6 жастағы бала үшін 1—-1,5 шаршы метрден бөлінуге тиіс.

Бақшаны жүйектердің ұзындығы 2,5—3 м болатындай етіп бөледі. Мұндай ұзындық егіс егу, көктеген шығымды қарау, көшеттерді отырғызу кезінде және т. б. жағдайларда барлық баланы жүйектің бойына орналастыруға мүмкіндік береді. Мектеп жасына дейінгі балалар жұмыс істеген кезде қолдары ортасына дейін жетуі үшін жүйектің енін 70 см шамасынан арттырмаған жөн. Жүйектердің биіктігі топырақтың ерекшелігіне және сол жердің климатына байланысты болады. Куні суық немесе топырағы ауыр, жазы қысқа, жауын-шашыны мол болатын немесе ойпаң жерлерде жүйеқтердің биіктігін 40—50 см етіп; топырағы жеңіл, құрғақшылық аудандар мен біиктеу жерлерде жер бетіне деңгейлеп, тегістеуғып жасайды. Топырағының ылғалдылығы орташалау орталық алқаптағы жүйектердің биіктігі әдетте 15—20 см болады. Топырақ сусып кетпеуі үшін жүйектің жиегін көлбеулеу қылып қояды.

Жүйектердің бір-бірінен қашықтығы 50—60 см, ал бақшадағы негізгі жолдың ені 1 м болып келеді.

Бақшаға бөлінген алаңды дуалмен немесе жүгері (тез өседі, жақсы желек жаяды, жемістері әдемі, тұқымдары ірі болады), немесе күнбағыс (бұл да тез өседі, гүлшоғырының күнге қарай қозғалуы бақылауға қызықты) сияқты өсімдіктерден қоршау жасап қояды.

Ж а р ы қ — овощ өсімдіктерінің өсіп, жетілуіне қажетті негізгі жағдайлардың бірі. Олар қараңғылықта ашығып, өсе алмайды, жарықтың жетіспеушілігінен жасыл түсінен айрылып, семіп қалады, сарғаяды, тым созылып иіліп, жерге төселеді, мүшелері қиқы-жиқы болып, түсімі өте кемиді. О в о щ ө с і м д і к т е р і н і ң ж а р ық Сүйгіштіғі мынадай ретте болды: помидорлар — ең жарық сүйгіш, бұдан кейінгілері — шалғам, капуста, пияз, қызылша, үрмебұршақ, сәбіз, асбұршақ.

болмаған және қабыршақпен жабылмаған жағдайда ғана жетеді,сондықтан топырақты үнемі қопсытып отыру керек.

Қандай да болсын бір дақылды бір жерге қатарынан бірнеше жыл өсіре беруден топырақ тозып, өсімдіктің аурулармен және зиянкестермен зақымдануына әкеліп соғады; бір тұқымдас өсімдіктерді екі жыл қатарынан бір жүйекте өсіруге болмайды. Дақылдардың әрқайсысын бұрынғы егілген жеріне кемінде 4 жылдан кейін қайта егілетіндей етіп орналастыру керек. Мәселен, капуста, қияр, кәдіш пен асқабақтан кейін сол учаскеге помидор, ал үшінші жылы тамыржеміс пен пияз, төртінші жылы асбұршақ, үрмебұршақ отырғызуға болады.

Овощ дақылдары егілетін жерді күзден бастап өңдеуді ұсынады. Өнімдерді жинап алғаннан кейін жүйектерді өсімдік калдықтарынан тазартып, жентектерді тырмалап қопсытпай, тереңдігі 18—20 см етіп күрекпен қазып алады, сол кезде топырақка ылғалды мол жинап, арамшөптер мен зиянкестерді құртуға мүмкіндік туады. Ондағы ылғал буланып кетпеуі үшін көктемнің бас кезінен, жер шамалы дегдіген бойда-ақ топырақты тырмалап қопсытады.

Топырактың өңдеуге дайын болғандығын былай анықтайды: топырақтың бір жентегін алып, қолмен сығымдап, оны кеуденің биіктігіндей жерден лақтырып жібереді, егер қолмен сығымдағанда ылғал шықпаса, жерге түскенде шашылып кетсе, топыракты өңдеуге дайын деп санауға болады. Топырақты 12—15 см тереңдікте қайтадан қазады. Сөйтіп күрекпен топырақ қабатын жұқалап кесіп алып, лақтырған кезде ұсақ түйіршіктерге бөлініп, шашылуы керек. Осындай жұмыс кезінде топырақтағы ұсақ тастарды, арам шөп тамырларын, насекомдардың личинкаларын іріктеп алып тастайды. Учаскені қазғаннан кейін топырақты шаңдатып жібермей, тағы да тырмалап қопсытады — ол мап-майда болуы тиіс. Сазды топырақты тұқым себер алдында екінші рет қайтадан қазады. Топырақты алғашында ересек адамдар қазады, ал қайтадан екінші рет қазған кезде оған естиярлар мен мектепке даярлық тобының балаларын қатыстыруға болады.

Овощ өсімдіктеріне ең құнарлы жерді бөледі. Егер онда қоректік заттар жеткіліксз болса, тыңайтқыштар төгеді. Олардың ішіндегі ең жақсысы — көң, онда өсімдіктің қоректенуіне қажетті заттардың барлығы бар. Көң сонымен бірге топырақтың құрылымын жақсартады. Жаңа көңді күзде немесе ерте көктемде топырақты өңдеуден бұрын төгеді. Қөктемде, тұқым себуден бұрын 1 шаршы метр жерге бір шелек шымтезек немесе карашірік, 30—50 г — суперфосфат, 30—40 г аммоний сульфатын 20—30 г калий тұзын, пештен алынған 1—2 стакан күл енгізеді.

Салқынға төзімді өсімдік (асбұршақ, сәбіз, ақжелке, қызылша) тұқымдарының көктеуін тездету үшін, еккенге дейін 3—4 тәулік бойы дымқылдап, суын күн сайын ауыстырып отырады. Егу алдында тұқымды шамалы кептіреді.Ерте пісетін және өте жоғары түсім алу үшін сәбіз бен қызылшаның тұқымдарын баптайды (яровизация). Бұл үшін олардың тұқымдарын тәрелкеге сеуіп, қайнамаған сумен ылғалдайды да шүберекпен жауып қояды. Тәрелкедегі тұқымды мезгіл-мезгіл араластыра отырып, оны бірнеше күн жылы бөлмеге қояды. Тұқымдар бөртіп ісінген кезде оларды мұздыққа апарады: сәбіздің тұқымын 10—15 күн, қызылшанікін —7—10 күн ( + 1, +2° температурада) ұстайды.

Асбұршақ, үрмебүршақ және ірі бұршақ тұқымдарын ылғалданған қағаздың немесе мақта қабаттарының арасына салып, егуден бұрын тәрелкеде көктетіп алады. Мұндай тұқымдарды дымқыл топыраққа ғана себуге болады, оларға арналып жыртылған борозданы әбден суарады.

Жеміс ағаштары мен жидекті бұталар. Жер учаскесінің орналасуы мен көлеміне қарай оған жеке жеміс ағаштары мен жидекті бұталар отырғызады немесе жеміс бағын салады. Бау-бақша дақылдарының тұқымдары мен сорттарын жергілікті жердің ауа райы мен топырағына қарай іріктейді. Барлық жерде дерлік өсіруге болатын жеміс-жидек дақылдарын қарастырайық.

5. Балабақша участкесндегі жануарлар

Балабақшалар алдында тұрған білімдік-тәрбиелік міндет тұрғысынан алғанда жер учаскесінде бірнеше кролик пен тауық болуы керек.

Кроликтер. Жабайы кроликтер бізде Батыс Украинаның оңтүстігінде таралған. Олар табиғатта інде тіршілік етіп, түнде өмір сүреді. Табиғат мүйісінде асыранды кроликтер ұсталады.

Кролик түсі әр түрлі, майда жүні бар, шағын денелі жануар. Оның құлақтары ұзын, қозғалмалы, тыңдаған кезде құлағын тігіп, үріккенде жымқырып алады, тұмсығы доғал, дөңгелек, бадырақ көзді, мұрттары екі жағына едірейіп тұрады. Бұл жануардың артқы аяғы алдыңғы аяғынан ұзынырақ, сондықтан ол секіріп жүреді. Қүйрығы қысқа. Кроликтер — қоян тәрізділер, олардың кемірушілерден айырмашылығы — үстіңгі жақ сүйегіндегі күрек тісі екеу емес, төртеу болады. Сәбіз, қызылша, капуста, шөп жейді.

Кроликтердің тұқымы өте көп. Табиғат мүйісінде ұстауға тамақ пен күтімді талғамайтындарын алған дұрыс. Кроликтер суықтан қорықпайды, бірақ өтпе желге төзімсіз. Оларды ашық ауада жасалған арнайы торларда ұстауға болады. Тордың биіктігі —60—70 см, еденінің ауданы — 125X70 см.

Тауықтар бұдан мыңдаған жыл бұрын, ежелден асыранды болған. Персияда, кейіннен Греция мен Римде киелі «күн» құсы деп есептеліп, өлтіруге рұқсат етілмеді. Тауықтар Европаға келгеннен кейін, оларды жұмыртқа және дәмді ет алу үшін өсіре бастады.

Тауықтардың қанаты қысқа және әлсіз, аяқтары күшті болады. Бұл құстар жерде жақсы жүгіреді, бірақ аспанда ұша алмайды. Аяқтарында 4 саусақтан болады: оның үшеуі алға, біреуі артқа бағытталған. Саусақтарында тырнақ болады; жем-дән, құрт, насеком личинкаларын іздеп, тырнақтарымен топырақты оңай тырмалайды.

Әтеш мекиенінен әдемірек болып келеді. Оның құйрығы үлкен, өрнекті, доғаша иіліп түрады. Басында — қызыл айдар, тұмсығының астында — тері сақал, кеудесі алға қарай шығыңқы болады. Аяқтарында өткір өсінділері- тепкісі болады, әтештер төбелескен кезде онымен бір-бірін қатты жарақаттайды.

Ұялардың көлемі арналған құстың шамасына байланысты болады Оны қалыңдығы 2—2,5 см, сыртқы жағы сүргіленген құрғақ тақтайдан (немесе фанерден) жасайды. Ішкі жағын бұдыр-бұдыр қалпында қалдырады: бұл — құстардың ұядан кіріп-шығуына жеңілдік жасайды. Тақтайларды саңылау қалдырмай бір-біріне тығыздап шегелейді. Олардын. біреуінен — алдыңғы жақтағы тақтайдан құс кіріп-шығатын дөңгелек тесік жасайды. Ұяларды күнбе-күн тазалап тұруға оңай болуы үшін қақпағын алмалы-салмалы етіп кояды. Оның сыртын күңгірт бояумен немесе сазбен бояйды.

Ұялатқышты бекітетін планканы артқы қабырғаға жасайды, мұнда қағылған шегенін, ұшын ішкі жағынан сыртқа қарай шығарып, сыртқы жағынаң қайырып тастайды. Ұялатқыштарды ағаштардың діңіне бұтақтардың ашаларына, шыбынжегілер мен қараторғайлар үшін 8—10 м, сары шымшықтар үшін 3—4 м биіктікке сым темірмен байлайды. Ұялатқыштарды теңселмейтіндей етіп ағашқа қатты байлау керек. Ұялатқыштардың алдында оның тесігіне мысық тырмысып шыға алатындай бұтақтардың болмауы тиіс. Құс кіріп шығатын тесікті күн түсетін жаққа қаратқан дұрыс. Сары шымшықтарға арналған ұялатқыштарды күзден бастап ілген жақсы: қыста құстар оған ауа райының қолайсыз кезінде паналайтын болады.

Құстарға қосымша жем беру. Кейбір жабайы құстарды балалар учаскеде жыл бойы бақылауына болады. Нан ұнтағы немесе. дән себілген жерге торғайлар топ-тобымен ұшып келеді. Қыста аулаға қарғалар үнемі келіп жүреді. Күзде және қыста сары шымшықтар, пайыз торғай, бозторғайлар тұрғын үйлердің маңынан жем іздейді. Міне, құстар үшін осындай ауыр кезеңдерде балабақша учаскесіне жем шашатын астау орнатып, құстарға қосымша жем беруге және оларды бақылауға барлық топтағы балаларды тарту керек.

Ең карапайым жемшашар — аласа ғана кенересі бар тақтайша (50X60 см). Оны ағашқа іліп, дуалға немесе терезе желдеткішінің жанына қағып қоюға болады. Учаскенің тыныштау жеріне жем шашатын үстелше жасап қойған жақсы: ол үшін қада қағып, оған кенерелі тақтай бекітеді де, тақтайшаның үстінен себілген дәнге қар түспеу үшін шатырша жасау керек. Үстелшеге күнбе-күн белгілі бір уақытта нанның ұнтағын, астык дәнін, шоңайна, қандыағаш пен қайың тұқымын, ырғай, шетен, шәңгіш жидектерін шашып қояды.

.

Бақылау сұрақтары.

1. 
   Балабақшасындағы бақша қандай болуы керек?
   
2. 
   Балабақшасы учаскесінде өсіру үшін қандай овощ дақылдары ұсынылады?
   
3. 
   Овощ дақылдарын өсіру үшін қандай жағдайлар қажет?
   
4. 
   Овощ дақылдарына арналған топырақты қалай өңдейді?
   
5. 
   Тұқымды егуге қалай даярлайды?
   
6. 
   Тұқымды қашан және қалай етеді?
   
7. 
   Қысқа қарай овощ дақылдарының қайсысын қашан және қалай себеді?
   
8. 
   Овощ дақылдарының қайсысын көшеттен өсіреді?
   
9. 
   Көктеп шыққандарын қашан және қалай сиретеді?
   
10. 
    Топырақ қопсыту мен өсімдік түптеуді не үшін жасайды?
    
11. 
    Өсімдіктерді не үшін өгей бұтақтап, шырпиды?
    
12. 
    Овощ дақылдарының зиянкестерімен күрес қалай жүргізіледі?
    
13. 
    Қолдан жасалған ұяшықтарды қалай жасайды? 14.Жем шашатын үстелдерді қалай орнатады?
    

1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру. «мектеп»1983

2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения . М.,Просвещение, 1984.

3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М. Дрсвещение, 1980.

4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж

5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж

1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.

2.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для учителей. М.,Просвешение,1980.

3.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.

4.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту. Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
№13 дәріс.

Тақырыбы:Үй жануарлары мен жабайы аңдар

Дәрістің мақсаты: Балаларды үй жәнежабайы аңдармен таныстыру

Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:

1.Үй жануарлары

2.Жабайы аңдар

Үй жауарлары. Адамға пайда келтіріп, үй шаруашылығында тіршілік ететін және өсіп-өнетін жануарларды үй жануарлары дейді. Адам ол жануарларға қамқорлық жасап, тіршілігіне қажетті жағдайлар туғызады.

Мысық бұдан бірнеше мыңдаған жыл бұрын қолға үйретілген. Ол Египетте егістікті тышқаннан қорғады, сөйтіп, әулие жануарлар ретінде саналды. Қазіргі кездерде де тышқандар мен егеуқұйрықтардан құтылу үшін мысықты жиі ұстайды. Ол өзі тіршілік ететін үйге өте үйірсек болады.

Мысық (жыртқыштар отряды)—әдемі жұмсақ жүнді, үлпілдек құйрықты, кішкене жануар. Домалақ басында сыбдыр еткен дыбысты қалт жібермейтін 2 кішкене сақ құлағы, қараңғыда жақсы көре алатын үлкен көзі болады. Мұрнында қылшықты мұрты — сезу мүшелері бар.

Мысықтың аяқтары қысқа, саусақтарының жұмсақ табандары бар, үшкір имек тырнақтарын жүрген кезде соған жасырып алады, сондықтан бұл жануарлар жайлап естіртпей жүреді. Мысық ағаштарға, дуалға өрмелегенде тырнақтарын шығарып алады. Мұнда ол кішкене құстарды аулайды. Биіктен жерге секіріп түскенде ол ауада аударылып, жерге қашанда табанынан тік түседі. Мысық жерде тышқан аулайды. Олжасын көрген кезде ол жасырынып, денесін әдемі созады, тізесін бүгіп, жеміне өте шапшаң атылады.

Тістерінің құрылысы жағынан мысық нағыз жыртқыш, ол ұстаған олжасын басқа тістерінен алға қарай шығыңқы үшкір, үлкен күрек тісімен өлтіреді, үстіңгі беті қырлы-қырлы, өткір, бұдырлы азу тісімен мылжалайды. Ең күшті тістері — ет жейтін тістер, астыңғы және үстіңгі жақ сүйектерінде бір-бірден орналасқан.

Мысық өте таза жануар, ол үнемі «жуынып», «таранады». Бұл жыртқыштың сезім болып табылады. Ол жүндерін тазарту арқылы өзін сездіріп қоятын иістен құтылады.

Мысық тойғанда немесе қожасының тізесінде жылынып жатқан кезде тып-тыныш пырылдайды, ал өзіне қауіп төнгенде пысқырып, арқасын күжірейтеді.

Аналығы соқыр күйінде туатын күшіктеріне барынша қамқорлық жасайды. Ол күшіктерін сүтпен қоректендіріп, оларды үнемі тазалап, ойнатады. Осындай ойындар кезінде жас жануарлар күш алып, ептілігін жетілдіреді, болашақ жыртқыштық сезімдері көріне бастайды

Ит — жыртқыш жануарлар отрядына жатады. Бұл — адамның тұңғыш асыраған сенімді досы, ол үнемі адамның үйін және мал табындарын қору арқылы сеніміне мүлде берілген. Күзетші иттер (шпицтер, овчаркалар, қорашыл төбеттер) өте сақ құлағын жиі тігіп (құлақ қалқанын көтеріп), дыбысты жақсы есітеді. Мұрын қуы-сының сілемей қабықшасы иіс қабылдауға өте сезімтал.

Ит адамның аң аулауына көмектеседі. Солтүстікте оны адам ат орнына пайдаланады , шекара қорғауға жәрдемдеседі.

Иттердің жабайы тегі шиебөрі мен қасқырлар деп есептеледі. Адам жүнінің бояуы, дене шамасы (өте кішкене жапон иті, орасан үлкен — сенбернар), мұрнының пішіні (мұрны созылыңқы — тазы, қысқа, доғал — бульдога) және кұлақ пішіні (тік құлақ — лайка, салпаң кұлақ —спаниел), дауысы (шәуілдек — лайка, қарлыққан жуан дауыспен үретін — овчарка) бойынша иттердің әр алуан түрін өсіріп шығарды.

Иттердің аяғы мысыққа қарағанда ұзындау әрі сидамдау; алдыңғы аяқтары артқы аяқтарынан біраз қысқа. Иттер жақсы жүгіреді, бірақ мысықша секіре алмайды. Табандарындағы тырнақты саусақтары ішке қарай бүгілмейді. Ит еденмен жүріп келе жатқанда мысықтікінен ерекше тырңағымен тықылдатып жүреді.

Иттің тіс құрылысы мысықтікіне ұқсас, тек азу тістері ғана кептеу болып келеді. Ит тек етпен ғана емес, өсімдік тектес тамақпен де қоректенеді.

Күшіктері соқыр болып туады, көздері тек 10—12 күннен соң ғана ашылады, аналығы оларды сутпен қоректендіріп, жалайды, тазалай-ды, олармен бірге ойнайды.

Әдемі ұзынша басында қимылдағыш сергек құлағы болады. Жануар тынышсызданғанда құлағын қимылдатып, «қайшылайды». Кірпікті, үлкен көзі бар. Танаулары кең. Тістері жұмсақ, ауызы үлкен. Мойыны ұзын, басын жерге жеткізердей иілгіш, желкесінде жалы болады.

Жылқының құйрығы ұзын қылдан құралады. Ол құйрығымен қағып, терісін жыбырлатып насекомдарды қуып жібереді. Түгі қысқа, тегіс, жылтылдап тұрады; түсі әр түрлі — ақбоз, қара торы, ала, тарлан болып келеді.

Жылқының тістері күрек тіс, ит тіс (айғырларда) және азу тіс болып бөлінеді, азу тістері биік, үстіңгі беті өсімдік тектес азықты жақсы шайнап, үгітетін кедір-бұдырлы тіс сауытымен қапталған. Жылқы шөп жегенде оны еріндерімен орап алып, аузына қарай тартады. Жылқы фермаларында жылқыларға шөп, пішен беріп, күніне үш рет суарады.

Жылқы адамға тез үйір болып, өзін бағып-күтетін кісіні біліп, соған үйірсек болады.

Құлындары көзін ашып туады, енесінің сүтін емеді. Бие сүтінен Башкирияда өте дәмді, шөл қандыратын емдік сусын—қымыз дайындайды.

Есек тақ тұяқты жануарларға жатады. Ол жылқыға ұқсас болады. Тұяғы айыр емес, тістері жылқының тістері тәрізді. Жылқыдан айырмашылығы — денесі шағын, құйрығы сиырдың құйрығына көбрек ұқсайды, тұлғасына қарағанда аяқтары ұзын. Құлағы ұзын, жақс ы қимылдайды. Жүнінің түсі көбінесе қошқыл сұр болады.

Есек — жылы жерлердің: Қырым, Кавказ, Молдавиянын, үй жануары. Ол өте төзімді, үлкен жүкпен тауға шығып, жалғыз аяқ, тар қолдармен, жылқы өте алмайтын жерлермен жүріп кете алады. Азык талғамайды, ірі азықты (қурай, шоңайна) жейді, бірақ тек қана таза су ішеді. Есек — жуас мал, бірақ ызаланғанда тұяқтары мен теуіп жіберуі де мүмкін. Есекті «тірі барометр» деп санайды, өйткені ол ауа райы бұзылардан бұрын жағымсыз дыбыс береді (ақырады).

Сиыр (жұп тұяқтылар отряды). «Сиыры бардың сыбағасы бар»— деген халық мақалы бар. Бұл адамға сүт береді, одан сүзбе, қаймақ май және ірімшік жасалады, ол өнімдер майлы және сіңімді белокқа бай келеді.

Сиырдың тұлғасы ұзын, жалпақ, төсі қысыңқы (оның ішектері өте ұзын). Аяқтары күшті, төрт бақайшағы бар. Тек ортаңғы 2 бақайшағы ғана жақсы жетілген, сиыр жүргенде соны таяныш етеді. Сиырдың құйрығы ұзын, ұшы шашақтанып тұрады, оны бұлғаңдатып, насекомдарды қуалайды. Денесін қатқыл жүн жауып жатады.

Үп-үлкен басында үшкір, іші қуыс, ішке карай имектеу мүйізі болады; құлақтары үлкен, сыртқа қарай қалқиып тұрады, танауы кең, ылғалды болып келеді де, тесіктері мұрын қуысындағы жақсы жетілген иіс сезу мүшесіне жалғасады — жануар улы өсімдіктердің жеуге жарамдыларын иісі арқылы ажыратады.

Сиырды таза, жылы, жарық қора-жайларда ұстайды. Қыста оларды күніне 2—3 сағаттық серуенге шығарады. Жазда жануарларды жайылымда немесе байлаусыз еркін азықтанатын алаңда жайып ұстайды.

Сиырды неғұрлым жақсы жемдесе, сүтті соғүрлым мол береді. Сүтті сиырлар жылына 5 000 л, ал рекордшылары 10 000—12 000л сүт береді.

Сиыр жыл сайын бұзаулайды, бұзаулары туған бойда-ақ жүре алады.

Шошқаның ауыр, майлы денесінде қатқыл, қайратты жүн (қылшық) қаптап жатады. Аяқтары қыска, 4 бакайының екеуі жақсы жетіліп, тұяқпен қапталған, екеуі жетілмеген. Мойыны жуан әрі қысқа, басы сына тәрізді. Мұрыны талпақ, жануар онымен тіміскілеп, қорегін иісінен іздеп табады. Кірпік қоршаған кіп-кішкене көздері батыңқы.

Шошқа азық талғамайды, ол еті мен майын жинап, тез өседі. Шошқаның тістері өте әр түрлі — күрек тістері үлкен, азу тісі де үлкен, сойдақ тісі, үсті кедір-бұдырланып мұқалған артқы тістері болады.

Шошқаларды қорада немесе қоршауда ұстайды. Қазіргі шошқа қоралары таза, кең, жарық, ауасы таза және жануарларды жуындыратын арнайы душы бар. Бордақыланатын шошқаларға картоп пәлегін, беде мен қант қызылшасынан жасалған құрама сүрлем немесе сүттеніп піскен жүгері собығы, асқабақ пен жоңышқаның пішендеме ұнын береді..

Шошқалар өте өсімтал: жылына екі рет 10—12 торай береді.

Қой — жұп тұяқты мал. Қолға итпен бірге үйретілген. Қойды жақсы еті мен терісі үшін колға үйреткен. Қойдың жүні калың, кейдө бұйра, ақ, сұр, қара, қоңыр түсті болып келеді. Қойларды жүнінің сапасына қарай биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қылшықты, қылшық жүнді деп ажыратады.

Қойдың басы денесіне қарағанда онша үлкен емес. Қошқарларының үлкен, иір мүйізі болады. Аяқтары қысқа, жақсы жетілген тұяктарының 2 бақайшағы бар.

Қойлардың кейбір тұқымын ет пен май алу үшін өсіреді. Бұларды құйрықты қойлар дейді. Олардың құйымшағының үстіне май қоры жиналып, құйрық майы түзіледі.

Қойлар жайылымда бір орыннан екінші орынға жайлап жүріп ауысады, шөпті салғырт жұлып жейді; олар бірдеңеден үріккен кезде жан-жаққа бытырай қашады немесе бір-біріне тығылып, топырласып қалады. Жыртқыштар шабуыл жасағанда қошқарлар оны мүйізімен сүзіп, саулықтар қорғанбастан қашып кетеді.

Қойлар да сиыр тәрізді шөппен, жас жапырақтармен қоректенеді. Қыста оларға шөп салып, жұмсақ сабанмен азықтандырады, су құятын астауға аздап тұз салып қояды. Қазіргі кезде қойларды кең де жылы қораларда ұстайды. Украинаның, Қазақстанның, Кавказдың совхоздары мен колхоздарында қойды жыл бойы шөбі мол далалық немесе таудағы жайылымдарда үлкен табынмен бағады.