Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Семей мемлекеттік педагогикалық институты

Күзде ересек насекомдардан гөрі олардың личинкалары әлде қайда көп кездеседі. Қоңыздардың личинкалары, көптеген көбелектің жұлдызқұрттары түскен жапырақтардың астындағы мүктің арасына ағаш қабығының саңылаулары мен жарықтарына, тастар мен бөренелердің астына еніп алады. Ересек насекомдар да осындай жерлерге жасырынады. Уақытша жансызданып, олар қимылсыз қалады. Олар қыстың қатал жағдайына осылай бейімделіп алады.

Көк бақалар су қоймаларының түбіне түсіп, тұнбаға батып жатады. Шөпбақалар шұңқырларға, жапырақтар мен мүктердің астына тығылады. Құрбақалар тас пен ағаш түбірлерінің астынан ін қазып алып, соған кіріп жатады. Қысқа қарай кесірткелер де мүктер мен ағаш түбірлерін паналайды.

Су қоймалары қатқанда қаздар мен үйректер оңтүстікке қарай жөнеледі, олар жолшыбай мұзы әлі қатпаған су қоймаларына аялдай, тынығады.

Ұсақ құстар тобы топтасып, ірілері — сап түзеп: тырналар бұрыш жасай, қаздар — қиғаш қатар түзеп немесе доғаша иіндесіп, үйректер кесе көлденең бағытта ұшады. Құстар бір-бірінен белгілі бір қашықтық ұстай ұшады, соның арқасында олар ауаның кедергісіне оңай төтеп береді

Сары күзде бізге Солтүстіктен шымшықтар қоныс аударады; орманда, бақ пен паркте шымшықтардың сайраған үні естіледі.

Октябрьдің соңында — ноябрьдің бастапқы күндерінде карға, шауқарға, сауысқандар орман-тоғайларды тастап, адамдар мекендейтін жерлерді маңайлайды, олар көшелер мен аулалардан көріне бастайды, парктер мен бақтарда түнеп шығады. Қара күзде қаңырап қалған орманнан шымшықтармен және жорғаторғайлармен араласып жүрген тоқылдақтарды да кездестіруге болады. Осы уақыттан бастап шекілдектер, қайшыауыздар, суықторғайлар ұшып келеді.

Аңдардың қысқа дайындығы. Кейбір аңдар қысқа азық қорын жинап, өз «қоймаларына» жасырады. Тиіндер түні бойы ағаш қуысына жаңғақтарды, шошқажаңғақтарды, ірі тұқымдарды тасып, ағаш түбірлерінің түбіне қазып, көмеді, саңырауқүлақтарды ағаштың кепкен бұтақтарына іліп кептіреді. Аламандар жер астындағы індеріне сұлы дәнін, асбұршақ, жүгері, бұршақ, зығыр қауашақтарын толтырып алады.

Суық түсе бастағанда аламандар, сарышұнақтар, жарқанаттар қысқы ұйқыға кетеді, олардың бүкіл тіршілігі шұғыл баяулап, жүректің жиырылуы мен тыныс алу қимылы кемиді.

Кірпі сентябрьдің аяғында — октябрьдің алғашкы күндерінде шұңқырдан өзіне апан жасап алып, инелеріне шаншып әкелген жапырақтарға көміледі де ұйқыға кетеді.

Қоңыр аю мен борсық күзде шошқажаңғаққа тойып алып, май жинайды да қысқы «ұйықтайтын бөлмесіне» құрғақ жапырақтар төсеп тастайды. Қара күзде солтүстіктен соққан желдің ызғырығынан бұл аңдар өз індері мен апандарында ұйқыға кетеді.

Түлкілер, қояндар мен тиіндер түлейді. Олардың қысқы жабыны — қалың түбітті болғандықтан, жылуды жақсы сақтайды. Сонымен қатар тиіндер мен қояндар жаңаланған ашық түсінін, арқасында қыста көзге онша шалынбайтын болады.

Кішкентай аңдардың көпшілігі: дала тышқандары, егеуқұйрықтар, жерқазарлар, ақ тышқандар қара күзде қорек пен баспананы оңай табуға болатын тұрғын жайларға жақындап келеді.

№1.Практикалық сабақ

Жергілікті жердің өсімдіктер мен жануарларына бақылау жүргізу

Ауа райына бақылау жасау

Тапсырма:

1.Кезекші 1-кестені пайдалана отырып метеорологиялық құбылыстарды арнаулы дәптерге немесе қабырғадағы таблица-календарьға күніне 2—3 рет белгілі бір сағатта күнбе-күн белгілеп қоюы тиіс.

2.Ай аяқталғаннан кейін 2-кестенің тиісті графасын толтырыңдар.

3.Жергілікті жердегі ауа райынын, өзгеру белгілерін біліп алыңдар және олардыд ішінен кейбіреулерін тексеріңдер.

Өсімдіктің тірі организм ретіндегі басты белгілері — қоректену, демалу, қозғалу, өсу және көбею. Осындай өмірлік функцияларды жүзеге асыру үшін өсімдікте тиісті мүшелер — тамыр, сабақ, жапырақ, гүлдер мен ұрықтар болады. Олар көлемі, пішіні мен түсі жағы-нан сан алуан, ол көбінесе өсімдіктің тіршілік ету және өсу жағдайларына байланысты болады.