Дєріс № 12 Халыќаралыќ сапа ж‰йесі

Ел ретінде ќалыптасќаннан кейін отандыќ µнімдердіњ сапасын арттыру басты орынѓа ќойылды. ¤йткені Ќазаќстандыќ брендтіњ ќалыптасуы – ќазаќ елін ќатарынан оќ бойы озыќ т±ратын дєрежеге кµтереді.

Єлемдік нарыќпен иыќ тіресуіміз ‰шін тауар µндіру бойынша єлемдік технологиялармен ж±мыс жасап ќана ќоймай, µндірісті басќару ж‰йесін де ретке келтіріп алѓан жµн. Кез- келген кєсіпорын техникалыќ м‰мкін-діктерімен ѓана емес, ќоршаѓан ортаѓа, ќоѓамѓа тигізер пайдалы істерімен де маќтана алулары ќажет. Сондай- аќ таѓам ќауіпсіздігімен де ќамтамасыз ету, экология, ењбек ќ±ќын ќорѓау, ќызметкерлермен ж±мыс жасау сияќты мањызды істерді де дамыѓан елге лайыќты атќара білгені абзал. М±ндай алѓа ќойѓан маќсаттарын кєсіпорын, єлбетте, єлемніњ дамыѓан компанияларыныњ ‰лгісінде енгізілген сапа менеджменті арќылы ж‰зеге асыра алады. Сондыќтан халыќаралыќ стандарттарѓа сєйкес сапа менеджментін енгізіп жатќан кєсіпорындарды ќолдау – мемлекеттік саясаттыњ мањызды аспектілерініњ бірі болмаќ.

Сапа менеджментін ен-гізу сондай- аќ экономикалыќ, экологиялыќ жєне єлеуметтік сияќты ‰ш т±раќты даму факторларына да оњ µзгерістер берері хаќ. Ќазіргі кезде µнімніњ сапа ж‰йесініњ халыќаралыќ стандарттарѓа сай екенін дєлелдейтін сертификат µнімді жеткізу келісім- шарттарында шешуші фактор бола алады. Сапалы µнімді т±тынушыѓа ±тымды жеткізу - єрбір µнеркєсіптіњ ж±мыс істеудегі басты маќсаты. Сапа менеджменті ж‰йесі дегеніміз – саясат пен жеке маќсаттардыњ µзара байланысуын жєне µзара іс- єрекеттердегі элементтердіњ ‰йлесімді жиынтыѓы. Оныњ баѓытын жєне ±йымды сапа негізінде басќаруды тањдау арќылы ‰йлестірілген ќызметтермен тиісті маќсаттарѓа ќол жеткізу.

Республикада соњѓы жылдар бойына кєсіп-орындар мен ±йымдарда менеджмент ж‰йесін енгізу бойынша ж±мыс белсенді ж‰ргізіліп келеді. Тиімді дамыѓан халыќаралыќ компаниялардыњ практикасы мен білімдеріне негізделген ќазіргі заман менеджмент ж‰йелері ќазаќстандыќ кєсіпорындардыњ бєсекеге ќабілеттілігіне єсер ететін нарыќты реттеу тетіктері мєселелерін кешенді шешуге м‰мкіндік береді. Сапалы µнім (ќызмет) алу бµлігінде т±тынушылардыњ ќ±ќыѓын орныќты да т±раќты саќтауѓа жєне ќанаѓаттануын ќамтамасыз етуге 9000 сериялы ISO халыќаралыќ стандарттарына сєйкес ќ±рыл-ѓан сапаны басќарудыњ ж‰йесі кµмектеседі. Меншікті ќызметкерлер денсаулыѓын ќорѓау бµлігінде сенімді жаѓдайлар ќамтамасыз етуге OHSAS 18000 халыќаралыќ стандартына сєйкес кєсіби ќауіпсіздік менеджменті ж‰йесі ќызмет етеді. Ќоршаѓан ортаны теріс єсерлерден ж‰йелі де маќсатты ќорѓауѓа арналѓан шарттарды компаниялар ISO 14000 стандартына сєйкес экологиялыќ менеджмент ж‰йесін ќ±райды.

Ќазаќстан Республикасы Премьер-министрініњ Ќазаќстандыќ кєсіпорындардыњ халыќаралыќ стандарттарѓа жылдамдатып кµшуі бойынша 2004 жылѓы 6 аќпандаѓы № 28-µ, 2006 жылѓы 27 маусымдаѓы № 175-µ жєне 2008 жылѓы 23 шілдедегі № 172-µ µкімдеріне орай республикада сапа менеджменті саласында халыќаралыќ стандарттарды ен-гізу ‰шін ќажетті инфраќ±рылым, нормативтік жєне єдістемелік база ќ±рылды.

Ќазаќстан Республикасы кєсіпорындарында жања менеджмент ж‰йелерін єрі ќарай дамыту жєне енгізу маќсатында ЌР Премьер-министрі Е. Мєсімовтіњ «Ќазаќстандыќ ±йымдардыњ халыќ-аралыќ стандарттарѓа єрі ќарай кµшуі бойынша 2010-2011 жылдарѓа ар-налѓан жоспарын бекіту туралы» 2010 жылы 9 нау-рызда № 43-µ µкімі бекітілді. Жоѓарыда аталѓан µкімге сєйкес Аќтµбе облысы єкімдігі бекіткен жєне ЌР Индустрия жєне жања технологиялар министрлігімен келісілген 2011 жылѓа арналѓан Аќтµбе облысы бойынша ИСО 9001, 14001, 22000, OHSAS 18001, SA 8000 халыќаралыќ стандартќа сай келетін сапа менеджментін енгізу жоспары, сонымен ќатар 2011 жылѓа арналѓан Аќтµбе облысы бойынша стандарттау аймаќтыќ Жоспар облыс Єкімімен бекітіліп жєне ЌР Индустрия жєне жања технологиялар министрлігініњ Техникалыќ реттеу жєне метрология комитеті Тµраѓасымен келісіліп ж‰зеге асыруда. Менеджмент ж‰йелерін енгізген жєне сертификаттаѓан кєсіпорындарѓа, оныњ ішінде экспортќа бейімделген кєсіпорындарѓа мониторинг ж‰ргізіледі. Ќазіргі кезде елдегі кєсіп-орындарѓа халыќаралыќ стандарт­тарды пайдалану, соныњ ішінде, єсіресе, сапа менеджменті ж‰йесі бойынша 9000 стандарттар топ-тамасын жаппай енгізу мєселесіне мемлекет тарапынан баса назар аударылуда. Оныњ айќын кµрінісі менеджмент ж‰йелері бойынша халыќаралыќ стандарттарды ќолданудыњ барлыќ алѓышарт­тары жасалуында. Мєселен, кєсіпорындарда ќажетті зањнамалыќ база ќ±рылып, мемлекеттік ќолдау тетіктері аныќталды. Сонымен ќатар, менеджмент ж‰йелерін єзірлеу, енгізу жµнінен тєжірибе жинаќталып, менеджмент ж‰йесін даярлап енгізу жєне сертификат­тау бойынша білікті кењесшілер мен сарапшы-аудиторлар тобы ќалыптасып, кµптеген кєсіпорын басшылары халыќаралыќ стан-дарттарды, соныњ ішінде сапа менеджменті ж‰йесін енгізудіњ пайдасы мен ќажеттілігін то-лыќтай т‰сіне бастады. Б‰гінде д‰ние ж‰зінде ме-неджмент ж‰йелеріне талаптар белгілейтін бірнеше стандарт бар. Оларѓа ІSO 9000 (сапа менедж-мент ж‰йелері немесе СМЖ), ИСО 14000 (экологиялыќ ме­недж­мент), ОHSAS 18000 (µндіріс ќауіпсіздігі жєне денсаулыќ саќтау), HASSP нормалары жєне ИСО 22000 (тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі), SA 8000 (єлеуметтік жєне этикалыќ менеджмент) стандарт топтамалары жатады.

Техникалыќ реттеу жєне мет­рология комитетініњ мєліметіне с‰йенсек менеджмент ж‰йесі бойынша сертификаттаудан µткен кєсіпорындар саны 2010 жылдыњ бірінші мезгілінде тµмендегідей болды:

ИСО 9001 – 2662

ИСО 14001 — 193

ОHSAS 18001 — 135

ИСО — 22000 — 43

Жоѓарыдаѓы мєліметтерге ќараѓанда кєсіпорындар СМЖ енгізу мєселесіне артыќшылыќ бе­ретіні байќалады. Алайда, эколо­гия, денсаулыќ саќтау, ж±мыс берушілердіњ єлеуметтік жауап­кершілігіне т.б. ќатысты менедж­мент ж‰йелерін ескермеу кєсіп-орын ж±мысын толыќќанды ете алмайды. Себебі, СМЖ кєсіп-орынныњ жалпы менеджментініњ бір ѓана бµлігі болып табылады. Жалпы, менеджментке сонымен бірге “Ќаржы менеджменті”, “Ќызметкер менеджменті”, “Ин­новациялыќ менеджмент”, “Хорлар менеджменті”, “Аќпарат­тыќ ќауіпсіздік”, “¤ндіріс ќауіпсіздігі жєне ењбекті ќорѓау” т.б. менеджменттер ќамтылады.Біздіњ елдіњ кейбір кє­сіп­орындары бірнеше халыќ­аралыќ стандарт талаптарына сєйкесетін менеджмент ж‰йелерін енгізу жµнінен алѓашќы ќадамдар жасай бастады.

Халыќаралыќ стандарт­тар­дыњ ќ±рылымы оларды ме­неджменттіњ бірлескен ж‰йесіне (интеграциялыќ ж‰йеге) бірік­тіруге м‰мкіндік береді. Ќазіргі кезењде д‰ниеж‰зілік тєжірибеде интеграцияланѓан менеджмент ж‰йесіне (ИМЖ) негізінен сапа менеджменті, экологиялыќ ме­неджмент, µндірістік ќауіпсіздік жєне денсаулыќ саќтау менедж­менті, єлеуметтік жауапкершілік менеджменті ќатарлы менедж­менттер ќамтылуда. Сапа менеджменті ж‰йесін енгізген кєсіпорындар соѓан ќоса біртіндеп басќа менеджменттерді енгізу арќылы немесе барлыќ менеджмент ж‰йелерін кешенді т‰рде біріктіре отырып толыќтай интеграцияланѓан менеджмент ж‰йесін (ИМЖ) ќ±руды ж‰зеге асыруына болады. Интеграция­ланѓан менеджмент ж‰йесін ќ±ру ИСО 9000 стандарттар топтамасы ќаѓи­даларына негізделуі тиіс. Яѓни интеграцияланѓан менеджмент ж‰йесін енгізудіњ базалыќ ќаѓи­далары ретінде ‰рдістік жєне ж‰йе­лік тєсіл, басшыныњ озыќтыѓы, ќызметкерлерді тарту (ж±мылдыру) принциптерін негізге алу ќажет. Менеджмент саласы бойынша Еуропа мен Америка компанияла­рыныњ тєжірибелеріне ќараѓанда компания µзініњ менеджмент ж‰йесіне ИСО 9001 стандартын біріктіре отырып ±йымныњ барлыќ іс ќызметін ќамтыѓан менеджмент ж‰йесін ќ±ра алады. Б±л дегеніміз, шын мєнінде интеграцияланѓан менеджмент ж‰йесініњ негізі болып табылатын жаппай сапа басќару ќаѓидасын ж‰зеге асыру деген сµз (TQM – Total Qualіty Management).

TQM-ніњ ИСО 9000 стан­дарттар топтамасынан негізгі айырмашылыѓы оныњ сапаны арт­тыруда белгілі бір дењгейге жеткен кєсіпорын ‰шін бейімделгендігінде. Ал ИСО 9000 стандарттар топтама­сыныњ маќсаты сапаны ќамтамасыз етудіњ алѓашќы кезењдерін (дењ­гейін) баѓындыру болып табылады. Сапаны жаппай басќару кез келген мекемені басќарудыњ жања тєсілі. Ол кєсіпорынныњ барлыќ ќызмет­ке­лерін ќатыстыра отырып, т±­тынушы талаптарын ќанаѓаттан­дыру арќылы ±йым ќызметкелері мен ќоѓамѓа т±тастай пайда кел­тіруге баѓытталѓан. Интеграция­лан­ѓан менеджмент ж‰йелерін енгізу кезінде ж‰йеге ќамтылатын єрбір стандарт мазм±ндыќ жєне тєжіри­белік жетістігімен ерекшеленетін­дігін ескеру ќажет. Сондыќтан олардыњ талаптарын орындай отырып, кєсіпорын µз баѓдарлама­сыныњ кем дегенде ењ тµменгі ден­гейін ќамтамасыз ету м‰мкіндігіне ие бола алады. Интеграцияланѓан ме­неджмент ж‰йесініњ келесі ар­тыќшылыѓы егер кєсіпорын µндіруші болатын болса, сонымен ќатар халыќаралыќ стандарт талап­тарын толыќтай орындай алса онда ол кєсіпорын єлеуетті тапсырыс беруші ‰шін неѓ±рлым беделді де тартымды болып саналады. Себебі, ол кєсіпорынѓа сапа менеджменті стандарттарымен ќоса экологиялыќ стандарттар мен µндіріс ќауіп­сіздігініњ стандарттары енгізілген. Б±л дегеніміз, кєсіпорын ±жымы­ныњ ќоѓамдыќ жауапкершілігініњ жоѓары екенін айѓаќтайтын кµрініс болып табылады. Аталѓан менедж­мент ж‰йесін енгізу нєтижесінде кµзделген маќсаттар ж‰зеге асуы тиіс. Егер олай болмаѓан к‰нде оныњ себептерін аныќтау ќажет. М‰мкін, стандарттарды енгізу ‰рдісі д±рыс ж‰ргізілмеген болар немесе ќандай бір себептерден біріктірілген менеджмент ж‰йесініњ тиімділігі тµмендеген болуы м‰мкін. Сондыќтан кєсіпорын µз маќсатын ж‰зеге асыру жолында, яѓни нарыќтаѓы бєсекелестік ќабілетін арттыру жолында ќомаќты табыстарѓа жету ‰шін ењ єуелі жасандылыќтан аулаќ бола отырып, шынайы ынта-жігерімен, д±рыс іс-ќимыл жасаѓанда ѓана µз маќсатына жете алады.

Менеджмент ж‰йесін енгізіп, оныњ нєтижелілігін арттыруда басшылыќтыњ рµлі аса жоѓары болып табылады. Білікті басшы кєсіпорынныњ болашаќ межесін айќын болжай отырып, наќты идея­ларды жоспарлау арќылы олар­дыњ орындалуына ±жымныњ бар­лыќ м‰шелерін тартып, ж±мылдыра алады. Б±л жерде, єсіресе, адами фактордыњ мањыздылыѓына баса назар аударылуы тиіс. Егер басшы адам µз ќызметкерлерініњ жаѓ­дайын жаќсартуѓа кµњіл бµлмесе онда оларѓа сапаны жаќсарту жµ­ні­нен ќатањ талап ќоя алмайды. Тіпті ќойса да оныњ орындалуы ойдаѓыдай бола бермейді. Себебі, ±жым ішінде кµњіл-к‰йі орташа, ж±­мыс нєтижесіне деген ќызыѓу­шы­лыѓы мен ынта-жігері жеткі­лік­сіз ж±мысшы, ќызметкердіњ ж±мыс µнімділігі де мардымды болмайды.

Сапа менеджменті ж‰йесініњ негізін ќалаушылардыњ бірі доктор Джуранныњ ±станымы бойынша сапа т±тынушыѓа бейімделу жєне ќызметкерлерді ќанаѓаттандыру дєрежесімен айќындалуы тиіс. Осы т±рѓыдан алѓанда кєсіпорынныњ алдына ќоятын стратегиялыќ маќсаттары т±тынушымен тыѓыз ќарым-ќатынас орнату, инновация енгізу, шыѓынды азайту, сапаны арттыру арќылы бєсекелестік бєйгесінде алѓа озу болып табылады.

Кєсіпорынныњ маќсаты мен міндетін айќындай отырып ±заќ мерзімді жоспар, баѓдарламасын єзірлеуші ретінде ±йым жетекшілері менеджмент ж‰йе­сін єзірлеу, енгізу жєне ‰здіксіз жаќ­сарту ж±мыста­рына ќатысты жеке ба­ќылауды ж‰зеге асы­рады. Бас­шы­­лыќ тап­сы­рыс беру­шілер­мен, µз єріп­тестерімен жєне ќалыњ ж±рт­шы­лыќ­пен ќарым-ќатынаста болып, ±йым ќыз­метке­рлерін ын­та­лан­дыру, ќолдау, кє­сіпорын іс-ќимылына жања­ша µзгерістер енгізу ќатарлы µзекті іс шараларды ж‰зеге асыра алады. Сондай-аќ, ±йымныњ маќсаты мен даму ба­ѓытыныњ бірт±тастыѓын ќам­тамасыз ету, ±жымныњ ішкі тыныс-тіршілігіне ќолайлы жаѓдай туѓызу, µз іс-єрекетімен басќаѓа ‰лгі бола білу сияќты ќасиеттер басшы адамныњ бойынан табылуы тиіс. Ол ‰шін басшы т±лѓа µзін єрдайым дамытуѓа кµњіл бµлуі ќажет.

Ќандай да бір µнімніњ немесе ќызметтіњ сапасы оныњ µмірлік циклініњ барлыќ кезењдерінде, µнім µндіру немесе ќызмет кµрсету идеясыныњ алѓаш туындауынан бастап оныњ ж‰зеге асып т±тыну­шыныњ пайдалануына дейінгі аралыќта ќалыптасатынын ескерсек айналымныњ єрбір кезењіндегі ‰дерістер µнім (ќызмет) сапасына єрќилы дєрежеде єсер ететінін т‰сінуге болады. Сондай ‰дерістерге мысалы, нарыќты зерттеу, шикізат немесе дайын µнімді берушілермен (µткізушілермен) ж±мыс жасау, ќ±жаттарды басќару, кєсіпорынды метрологиялыќ ќамтамасыз ету, кє­сіпорын ќызметкерлеріне жетек­шілік жасау, таѓы сол сияќтылар жатады. Сондай ‰дерістердіњ бар­лыѓын бір ќатањ ж‰йеге келтіріп, барлыќ ќателіктер мен кемші­ліктерді, аќаулар мен ауытќуларды кєсіпорын ж±мысыныњ барлыќ сатыларында ењ тµменгі дењгейге жеткізу менеджмент ж‰йесініњ кµздеген негізгі нысанасы болып табылады.

Сапа менеджментініњ ж‰йесі ќандай да бір жања технологияны енгізбей-аќ, арзан шикізат, мате-риал пайдаланбай-аќ тек ќана ±йымдастыру шараларын оњтайлы ж‰ргізу арќылы µнімніњ (ќызмет­тіњ) µзіндік ќ±нын азайтумен ќатар, сапаны арттыруѓа м‰мкіндік береді. Б±л µз кезегінде бєсекелестік ќабілетті арттырып, нарыќтаѓы жаѓдайды бекемдейді. Нєтижесінде, кєсіпорынныњ экономикалыќ к‰ш-ќуаты артып, ж±мыскерлердіњ ењ­бекаќысын µсіруге, ж±мыс жаѓ­дайын жаќсартуѓа м‰мкіндік туады.

1. 
   Качество и безопасность сельскохозяйственной пищевой продукии./под редакцией д.б.н. А.К.Смагулова — Алматы, 2002 544с.
   
2. 
   Стандартизация и управление качеством продукции: Учебник для вузов/ Под ред. В.А. Швандера. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.- 487 с.
   
3. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
4. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
5. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.
   

      2. Санитарлыќ ережелер таѓам µнiмдерiн шыѓарумен, шет елдерден єкелумен жєне сатумен ш±ѓылданатын жеке жєне зањды т±лѓаларѓа арналѓан.

      3. Осы санитарлыќ ережелер мен нормалардыњ орындалу жауапкершiлiгi азыќ-т‰лiктiк шикiзаттар мен таѓам µнiмдерiн шыѓаратын жєне сататын ±йымдардыњ басшыларына ж‰ктеледi.

      4. Осы санитарлыќ ережелер таѓам µнiмдерiне жасау жєне µнiмнiњ жања т‰рлерiн µњдеуге ќою кезењiнде, оны ќайта жасау, µњдеу, саќтау, тасымалдау, сатып алу, елге алып келу жєне сату кезiнде оларѓа ќойылатын талаптардан т±рады.

      5. Таѓам µнiмдерiмен жанасатын материалдар мен б±йымдарѓа ќойылатын гигиеналыќ талаптар арнайы санитарлыќ ережелер жєне нормалармен аныќталады.

      6. Осы санитарлыќ ережелерде мынандай терминдер мен аныќтамалар ќолданылды:

таѓам µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi - таѓам µнiмдерiн єдеттегiдей жаѓдайда пайдаланѓанда оныњ ќазiргi жєне болашаќ ±рпаќтардыњ денсаулыѓына зиянсыз жєне ќауiпсiз екендiгi дєлелденген жаѓдай;

       2) µнiмнiњ таѓамдыќ ќ±ндылыѓы - адамныњ физиологиялыќ ќажеттiлiктерiн ќанаѓаттандыратын керектi заттар мен ќуат беретiн таѓам µнiмдерініњ жиынтыѓы;
       3) биологиялыќ белсендi ќоспалар - таѓаммен бiрге пайдалануѓа немесе таѓам µнiмдерiніњ ќ±рамына енгiзiлуге арналѓан табиѓи биологиялыќ белсендi заттар (табиѓимен бiрдей);

       4) генетикалыќ жолмен µзгертiлген таѓам кµздерi (ГЖ¤К) - адамдар табиѓи немесе µњделген т‰рде пайдаланатын генетикалыќ жолмен µзгертiлген организмдерден алынѓан таѓам µнiмдерi (немесе олардыњ ќ±рамы);

    7) контаминанттар - таѓам µнiмдерiне т‰скенде, оларды адам денсаулыѓына ќауiптi жєне ќолдануѓа жарамсыз ететiн басќа тектi биологиялыќ жєне химиялыќ заттар;

    8) микроорганизмдер - кµзге кµрiнбейтiн организмдердiњ тобы;
       9) таѓамды б‰лдiрушi микроорганизмдер - таѓам µнiмдерiн саќтаѓанда сезiм м‰шелерi арќылы аныќталатын ќасиеттерiн б±затын микроорганизмдер;

      10) патогендi микроорганизмдер - адамдар мен жануарларда жєне µсiмдiктерде аурулар тудыра алатын микроорганизмдер;

      11) таѓамдыќ µнiмдер - адамдардыњ табиѓи т‰рде немесе µњделген к‰йде таѓам ретiнде пайдаланатын µнiмдер;

      12) балалар таѓамына арналѓан µнiмдер - балалар аѓзасыныњ ерекшелiктерiн ескере отырып дайындалѓан арнайы таѓамдыќ µнiмдер;

      13) емдємдiк таѓамѓа арналѓан µнiмдер - емдеуге жєне аурудыњ алдын алуѓа арналѓан арнайы таѓамдыќ µнiмдер;

      14) азыќ-т‰лiк шикi заттары-таѓамдыќ µнiмдердi дайындауѓа керектi µсiмдiктерден, жануарлардан, микробиологиялыќ жолмен, минералдардан алынѓан µнiмдер;

      15) таѓамдыќ ќоспалар - таѓамдыќ µнiмдердi дайындау барысында оларѓа керектi ќасиет беру немесе сапасын саќтау ‰шiн ќосатын табиѓи немесе жасанды заттар немесе солардыњ ќоспасы;

      16) пробиотикалыќ µнiмдер - тiрi пробиотикалыќ микроорганизмдер мен пребиотиктердi ќосу арќылы дайындалѓан таѓам µнiмдерi;

      17) пробиотикалыќ микроорганизмдер - адамныњ асќорыту жолындаѓы микрофлор олардыњ биологиялыќ белсендiлiгiн, ќалыпты ќ±рамын саќтап, ќалыпты iшек микробиоценозын ќорѓау тобына жататын жєне табиѓи симбиотикалыќ т‰ржиынын беретiн ауру жєне уландырѓыш ќасиетi жоќ тiрi микроорганизмдер (Bifidobacterium, Lactobacillus, Lactococcus, Propionibacterium жєне басќалары);

      18) пребиотиктер - iшектiњ ќорѓаушы микрофлорасыныњ биологиялыќ белсендiлiгiн немесе солардыњ µсуiне арнайы жаѓдай тудыратын таѓамдыќ заттар;

       21) жаѓдайѓа байланысты патогендi болатын микрорганизмдер - адам мен жануарлардыњ ќалыпты µмip с‰ру кезінде ж±ќпалы ауруды тудырмайтын, бiраќ жаѓдай туѓанда ауру тудыратын ќасиетке ие болатын микроорганизмдер;

       23) таѓам µнiмдерiн утилизациялау - таѓам µнiмдерiн жарамсыз нормативтiк ќ±жаттардыњ талаптарына жауап бермейтiн жєне адам µмiрi мен денсаулыѓына, ќоршаѓан ортаѓа ќауiп келтiретiн заттардыњ ќатарына ќосу єрекетi жєне оларды жою;

1. 
   Качество и безопасность сельскохозяйственной пищевой продукии./под редакцией д.б.н. А.К.Смагулова — Алматы, 2002 544с.
   
2. 
   Стандартизация и управление качеством продукции: Учебник для вузов/ Под ред. В.А. Швандера. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.- 487 с.
   
3. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
4. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
5. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с