Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым министрлігі
Өзін өзі тексерудің сұрақтары
жүктеу/скачать 298 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 10-11 тақырып Кеміргіштердің биологиясы
| Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Ескек аяқтылардың систематикасы. 2 Ескек аяқтылар шаруашылықтағы маңызы. 3 Ескек аяқтылар түрлері, экологиясы. Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы. 10-11 тақырып Кеміргіштердің биологиясы Кемірушілер сүт қоректілердщ ішіндегі өте көп және кеңінсп тараған жануарлар болып саналады. Кемірушілердің үш мыңі ;і жуық түрі бар, жер шарының барлық бөліміне тараған оргаи измдер. Дене мөлшеріне қарай үсақ немесе орташа болып келетін көбінесе өсімдікпен қоректенетін жануарлар. Осыған байланысты тісінің қүрылысында өзгешіліктері болады. Шошақ тіс болмайды, керісінше күрек тістері өте жақсы жетілген. Күрек тістерімен шөпті тістеп жүлады, ағаштарды кеміреді, қатты қабығы бар түқымдарды шағып, дәнін жейді. Азу тістерінің үсті бүдірлы болады. Күрек тістерінің, кейбір түрлерінде азу тістерінін, де түбірі болмайды. Сондықтан тістері өмір бойы өсіп отырады. Қатты өсімдік тектес азықтармен қоректенуіне байланысты ішегі өте ұзын және барлығында да бүйен болады. Қорегінің көпшілігі шөп немесе ағаш қабықтары болатындарының (қоядардың) бүйені ұзын болады да, ал дәндермен қоректенетіндерінің (тышқандардың) бүйені қысқа болады. Жыныстық жағынан ерте жетілуі мен көп бала тууына байланысты көпшілігі өте тез көбейіп кете алады. Кемірушілердің ішінде жер бетінде, жер астында, орманда және жартылай суда тіршілік ететіндері бар. Кемірушілердің көпшілігінің терісі құнды болады. Сондықтан олардың кәсіптік маңызы үлкен. Бірсыпыра кемірушілер ауыл шаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері болып есептеледі. Енді біреулері адамға қауіпті аурулар (оба) таратады. Кемірушілер отрядына көптеген түқымдастар және түрлер жатады. Тиіндер түқымдасы. Тиіндер түқымдасы Евразияда және Солтүстік Америкада тараған. Біздің Отанымыздың барлық облысындағы ормандарда кәдімгі тиін тіршілік етеді. Қырым, Кавказ және Тянь-Шаньда бұл тиін қолдан жерсіндірілген. Тиіндер ағаш қуыстарына үя салып, тіршілік етеді. Қыста үйқыға кетпейді. Қорегінің басым көпшілігі қылқан жапырақты ағаштардың түқымдары, азда болса жемістермен және саңырауқұлақтармен де қоректенеді. Қүнарлы әрі жүмсақ азықтармен қоректенуіне байланысты бүйені нашар жетілген. Азу тістерінің түбі болғандықтан олар өмір бойы өсіп отырмайды. Әдетте олар қысқа азық қорын жинамайды. Бірақ, кейде тиіндер саңырауқүлақтарды жинап, ағашта кептіреді. Тиіндер жылына екі-үш рет көбейеді. Өсімталдығы азық жағдайына байланысты. Азықтары мол жылдары көбейіп, ал азық қоры аз жылдары саны өте кеміп кетеді. Қоректері аз жылдары олар ауып ауыл шетіндегі бау-бақшаға, парктерге келеді. Бағалы терісі үшін аң аулау кәсібінде маңызды орын алады. Шұбар тышқандардын бірнеше ерекшелігіне тоқтап кетейік. Біріншіден олардың денесі жолақ болады, екіншіден құйрығының жүні тықырлау келеді. Олар жерге ін қазып ұя салады. Негізгі тіршілігі жер бетінде өтеді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Күзге қарай самырсын жаңғақтарынан және астық дәндерінен, бүршақтан қор жинайды. Бізде Сибирьде және Европаның шығыс бөлігіндегі ормандарда жолақ тышқан деген бір ғана түрі кездеседі. Тиіндер түқымдасына жататын саршұнақтар мен суырлардың да кептеген түрлері жер бетінде тіршілік етеді. Бұған жататын түрлердің көпшілігі індерде бірнешеуі бірігіп, топтанып ке-бінесе далалы және таулы жерлерде мекендейді. Бүлардың тиіндерден айырмашылығы жылына бірақ рет көбейеді. Олар шөптермен және астықтардың дәнімен қоректенеді. Сондықтан да бұлардың көпшілігі ауыл шаруашылығының зиянкестері. Сондықтан оларға қарсы аяусыз күрес жүргізіледі. Сонымен қатар саршұнақтар мен суырлар адамдарға оба және басқа жүқпалы ауруларды жұқтырады. Қысқы үйқыға қоректік шөптері қурап кеткен жылдары жаздың ішінде де жата береді. Заволжье, Қазақстан даласында және Орта Азия жартылай шөлді даласында мекендейтін сары саршұнақтың қысқы ұйқысы ерекше ұзын болады. Сары саршұнақтар егістік жерлерден қашығырақ мекендейді, сондықтан ауыл шаруашылығының қауіпті зиянкесі болып саналмайды Жыл бойына төрт ай ғана активті тіршілік етеді. Саршұнақтардың терісі басқа өкілдерінің терісіне қарағанда өте құнды және сапалы болады. Орта Азияның құмды шөлінде тараққүйрық саршұнақ тіршілік етеді. Олар қысқы ұйқыға жатпайтын, бұталарға тез өрмелеп шығатын және шөбі сирек құмды жерлерді мекендейтін организм. Індерінен ұзақ жерлерге өрістеп жайылып кетеді, өте жүйрік болады. Оңтүстік-шығыс Европаның, Қазақстанның, Батыс Сибирьдің далаларында және Орта Азияның тауларында суырлар тіршілік етеді. Суырлар систематикалық және биологиялық белгілері бойынша саршұнақтарға жақын организмдер, бірақ олардан анағұрлым ірі болады. Олардың нағыз өкілі дала суыры болып есептеледі. Қанатты тышқан тұқымдасы негізінен тропиктік зоналарға тараған. Бізде үшатын тиін деген бір ғана түрі Европа мен Сибирьдің ормандарын мекендейді. Күндіз ағаш қуыстарына жасырынып, түнге қарай шығатын түн жануары. Алдыңғы және артқы аяқтарының арасында болатын тері жарғағының көмегімен ұшатын тиіндер ағаштан-ағашқа секіріп, қалықтай «ұшып», 10 м-дей жерге барып түседі. Бұлар сирек кездесетін, кәсіптік маңызы жоқ жануарлар. Жайра тұқымдастары. Жайралардың денесінің арқа жағы ұзын, өткір қатты инелермен қапталған. Жайраның бізде деген бір ғана түрі Закавказьенің шығысында Орта Азияның тау бөктерлерінде кездеседі. Ағаш арасында, інде мекендейді. Кейбір жерлерде бақшаға зиянын тигізеді. Жайра қорғанғанда арқа жағындағы ұзын, өткір инелерін түкситіп, тез секіріп жауына инелерін төсейді Халық арасында бұлар жауына инелерін атып жібереді-мыс деген жалған түсінік бар, ол дұрыс емес. Құндыз тұқымдасы. Қазіргі кезде құндыздың екі түрі белгілі. Біреуі Солтүстік Америкада тараған, ал екіншісі бізде тіршілік етеді. Құндыздар топтанып жүріп ағашты өзендердің бойын мекендейді. Ағаш бұтақтарының және сабақтарының кескіндерінен «үйшік» және ін жасайды. Олар өзен бойына орналасқансын, сол өзенді төменгі жағынан байлап бөгеу жасап, өзен суының деңгейінің бір қалыпта болуын реттейді. Жазда шөптесін азықтармен, ал қыста ағаштардың қабығы және бұтақтарымен қоректенеді. Олар ағаш бұтақтарын кесіп, ұясының маңына қыстық қор жинайды. Жы-лына бір-ақ рет көбейіп, 2—4-ке дейін бала туады. Үш жасқа келгенде ғана жыныстық жағынан толығады. Қарақас тұқымдасы. Бұлар сырт пішіні тиіндерге ұқсас ұсақ кемірушілер. Негізінен Европаның, Орта Және Оңтүстік Азияның жапырақты ормандарына тараған. Олар тіршілігін ағашта да өткізеді және қысқы үйқыға жатады. Қаракас соня полчак деген ірі түрі баубақшаларда жемісті жеп, зиянын тигізеді. Қосаяқтар түқымдасы . Бүлардың алдыңғы аяқтары қыска, артқы аяқтары ұзын болады. Қосаяқтар далалы, шөлді жерлерде тіршілік етеді. Құйрығы ұзын, оның ұшы көпшілік жағдайда шашақты болады. Артқы аяқтарымен секіріп, өте тез қозғалады. Кейбір түрлері бақша және техникалық өсімдіктерді жеп зиянын тигізеді. Соқырлар түқымдасы. Бұл жер астында тіршілік етуге бейімделген кемірушілер. Бұл тұқымдасқа жататын кемірушілердің денесі жұмыр, мойыны денесінен айқын бөлінбеген, басы екі бүйірінен қысылыңқы, құлақ қалқаны болмайды. Табандары қысқа, көзі терісінің астына жасырынған, түгі кысқа, барқыт сияқты болады. Олар жерді күрек тістерімен қазып, басымен итеріп, топырақты сыртқа шығарады. Соқырлар өсімдіктердің тамырымен қоректенеді. Қоректерін іздеп жер астынан күрделі ін жолдарын жасайды. Кейбір жерлерде шаруашылыққа зиянын тигізеді. Соқырлар Отанымыздың Европалык бөлігінің далалық жерлерінде және Кавказда кең тараған. Тышқандар тұқымдасы. Тышқандар көбінесе інде тіршілік ететін, кеңінен тараған кемірушілер. Бұлар негізінен өсімдіктермен, кейбір түрлері ұсақ жәндіктермен, насекомдармен қоректенеді. Тышқандар тез жетілетін, есімтал жануарлар. Қоректік азық мол болып, қолайлы жағдай туса кейбір түрлері жыл бойы көбейе береді. Тышқан тұқымдастарынан біздің елімізде егеуқұйрықтар кездеседі. Бұл топтың негізгі өкілдері сұр егеуқұйрық немесе қаптесерлер . Бұлар көбінесе қүрылыстарда, адам мекендейтін жерлерде болады. Тышқандардың көптеген түрі барлық жерлерде кездеседі. Мысалы, үй тышқаны , дала тышқаны, орман тышқаны т. б. Орман тышқандары ағаштын, себілген түқымын тасып, өскінін жойып, зиянын тигізеді. Егіс тышқаны басқа тышқандардан азу тісінің кұрылысындағы ерекшелігімен және қүйрығының қысқа болуымен ажыратылады. Бұлар астық шаруашылығының зиянкестері. Арктикада лемминге деген бір түрі кездеседі. Олардың кейбіреулері қысқа қарай түсін аққа өзгертеді. Шөлді жерлерде құм тышқандары кездеседі. Бұлардың басқаларына қарағанда ірі, сүйретілген ұзын құйрығы болады. Тышқандар тұқымдасына терісі өте бағалы ондатра деген ірі кеміргіш те жатады. Оның отаны Солтүстік Америка. Олар Отанымыздың көпшілік жеріне жерсіндірілген. Ондатра жартылай су жануары. Көбінесе өсімдігі қалың су қоймаларында тіршілік етеді. Шөптен және жапырақтан жасаған үйшіктері немесе індері болады. Су өсімдіктерімен қоректенеді. Өте есімтал келеді. Әр балалағанда баласының саны 4-12-ге дейін жетеді. Жылына бұлар 2-4 рет кебейеді. Бір жылға жетпей-ақ жастарының жыныс органдары жетіледі. жүктеу/скачать 298 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|