Қазақстан республикасыныњ денсаулық сақтау министрлігі қараѓанды мемлекеттік медицина академиясы абдакаликов м. К., Зинин а. М., Джубаналиев е. З

№ 10 Д Ә Р І С

Өкінішке орай адамзат әлі күнге дейін өз арасында қақтығысты қару - жарақ арқылы шешуді тоқтатқан жоқ. Бұл туралы 1999 ж. НАТО мемлекеттері қабылдаған программалық документпен білуге болады, онда бұл ұйым жер шарының қалған нүктесінде ООН келісуінсіз қаруды қолдану құқығын сақтап қалған.

Қазіргі дейін дүниеде ескі әскери қақтығыс ошақтарда бар және жаңа ошақтар пайда болуда оларға көршілес, ал кейде тіпті алыс мемлекеттер де қатысады. Мыс: Югославия 1999 ж. Орта Азия соғыс қаупінің белгілі көзі болып Ауғаныстан саналады, ол ішкі қақтығыстарын сыртқа шығарып, Тәжікстан, Өзбекстан, Қырғыстан, т.б мемлекттерді өзіне тартуға әрекет етеді. Бұл қарулы қақтығыс Қазақстан шекарасында жақын орналасқандықтан мемлекет оңтүстік шекараны бекемдеуге бағытталған қосымша шараларды қолдануға мәжбүр болды.

Қазақстан Республикасының әскери доктринасы мемлекетті, қарулы күштерді бекемдеуге итермелеитін ішкі және сыртқы себептерде қарастырады. Қазіргі кезге дейін Азия аймағында жаппай қыру қаруының оны жеткізу жолдарының және жаңа әскери технологияның таралуы және олардың террористтік топтардың қолына түсу қауіпі бар. Бұдан басқа мемлекеттің әскери өндірістік потенцияларының жеткіліксіз дамуы көзге түседі: мемлекеттік немесе әскери обьектілерге заңсыз қарулы түзілістердің терористік топтардың шабуыл жасауы, қару-жарақ және жарылғыш заттардың заңсыз таралуы, мемлекет ішінде экстремизм және сепаратизмнің таралу қаупі орын алады.

Бұның барлығы мемлекет өз аймағын, су веренитетін, экономикасын, мемлекеттік институттармен мемлекет азаматтарын соғыс қаупін қорғауды, әскери қақтығыстарды Республиканың тұрақты дамуына қолайлы жағдай жасау түріндегі әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етуді басты мақсатқа айналдырады. Бұл кезде мемлекеттегі соғыс қаупінің алдын – алу локализациялау және нейтрализациялауда саяси дипломатикалық және басқа қарусыз күштерге жоғары мән беріледі. Әскери доктринаға сәйкес Қазақстан Республикасы мемлекеттік әскери құрылымның эффективтілігіне сүйене отырып, бүкіл қолда бар күштер мен ресурстар жиынтығын қолдана отырып, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының өз аймағында ядролық қаруды орналастырудан бас тартуына қорғаныс түріндегі әскери доктринаны қабылдауына қарамастан қарулы күштерді қалай принциптеріне мүмкіншілігі жоғары қауіптерге сәйкес организациялық структураның әскери құрылымның және әскери санының болуы мен бірге мемлекет қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы жағдайларға сәйкес жүйелендіру қажеттілігі бар. Бұл мақсатта Қазақстан Республикасының министрі, президенті, мемлекеттің және оның қарулы күштердің соғыс уақытында адамдардың мобилизациялық ресурстарын жинауды талап етеді.

Жоғарғы оқу орындарындағы студентердің әскери дайындығы осыған бағытталған.

ҚР-ң әскери доктринасы бойынша, соғыс кеңесінің жарғыларында соғыс Қазақстан Республикасында тек қорғаныс түрінде болмақ. Қазіргі кездегі қорғаныс соғысы қарсылықтарының негізгі күштерін бұзып өту немесе оларды қайтару болып табылады, сонымен қатар жауды көп шығынға ұшырату және де өте қажетті жерді қол ұщынан шығарып алмай, қарсыластарға шабуыл жасауға қолайлы жағдай жасау. Сол үшін қорғаныс тұрақты және активті болуы тиіс. Осыларға қоса ол өз мақсатына жету жолына ядролық қаруды пайдалану мүмкіндігін сипатталады, өйткені бұл жағдай санитарлық шығынға ұшыратады. Әскери жағдайда медициналық қызмет етудің шарты болып медициналық ұйымдарға әскери тылдық және медициналық факторлар комплексінің әсері саналады.

Полктің қорғаныстағы медициналық әрекеттік шарты қорғаныстың ұйымдастырылуы мен оған дайындығы мен анықталынады. Қорғанысқа өту шарты - бұл нақты тактикалық жағдай. Мұнда қорғаныста дайындалу жүргізіледі. Полк дайындыққа кез келген уақытта қарсыластардың қарсы шығу қаупі туғанда немесе қарсылас болмаған жағдайда да кірісе алады. Осыған байланысты келешекте болатын ұрысқа дайындалуға жақсы жағдайлар туады.

Әскери іс-әрекеттер жасау үстінде полк қарсыластарының олардың тікелей қатысуымен қорғануына болады. Осыдан әскери ұйымдасуға қажеттілік туады, алғашқы медициналық көмек көрсету, ұрыс алаңынан жаралыларды тасу т.б. Осындай қысқа уақыт ішінде полктің ұрысқа дайындығы қиындайды.

Полктің әскери ретінде бөлімшенің құрамына байланысты полкқа үлкен жер беріледі. Сонымен бірге қарсыластардың күшейіп келе жатырған қарсы шығу әрекеттерін басу мақсатында бөлімнің ауқымы кеңейеді. Мұндай ауқымды алаңда медициналық күштерді бөлуі комуникацияның ұзаруы медициналық қамтамасыз ету ұйымына медициналық күштерді басқаруда үлкен қиындықтар туғызады. Қорғаныс кезінде ұрыстарда, жетістіктер көп, тиімді конта атакалар нәтижесінде қорғаныстық әскерлердің шабуылшы әскерлерге ауыса алады. Бөлімшелердің қарсыластардың кез келген қаруларынан қорғанудағы кемшіліктерін азайту мақсатында жайындауда қажетті элемент болатын және өзінің құрамына акоп, траншей, хабарласу жолдармен кіргізетін инженерлік жабдықтандыру керек болады. Бірақ эвакуацияға қажеттіліктерді көбейте түседі. Сонымен бірге қорғаныстық баталон аудандарында 4-6 қатар орналасатын траншейлер мен хабарласу жолдары, дөңгелекті санитарлық транспортерлер жұмысын қиындатады. Осыған байланысты қорғаныста траншейлер мен хабарласу жолдарының ауқымын кеңейтіп ПСТ-ға арналған окоптар арқылы траншейлер үстімен өтетін көпірлер арқылы жоғарғы шығу қажеттілігі туып отыр.

Өрттік изоляция кезінде жаралыларды тасу мақсатында роталық медициналық пост қалыптасады. Жай қарудың жаңа түрлерін пайдалану қарсыластардың өртті қолданып қарсы шығу массалық, жаппай қырып жіберетін қаруларды қолданылуы медициналық пунктерді жасыратын жабдықтануды қажет етеді. Бұл инженерлік жұмыстарды жүргізу үшін адамдар уақыт, жер қазатын техникалар, шанышқылық инструменттер керек. Тағы да бір айтатын нәрсе бөлімшенің бір ауданы көп уақыт қалып қоюы санитарлық эпидемиялық жағдайдың төмендеуіне әкеледі, сондықтан дер кезінде және эпидемияға қарсы шаралар жүргізу міндетті нәрсе болып табылады.

Соғыс жылдарынан кейінгі жылдары және Ұлы Отан соғысындағы әскери шайқастардағы тәжірибелер қорғаныс кезіндегі санитарлық шығынның орташа есеппен алғанда 6-10% екенін көрсетті. Белсенді әскери әрекеттер жүргізілмеген кезінде, әскердің жартысы аз ғана санитарлық шығынға ұшырайтын болған. Мыс:1942ж қарашада Сталинград түбінде 96 атқыш бригадада 1008 жаралылар болған, 93-ші атқыш бригадасында тек 297 адам. Белградтық қорғану операциялары 213 атқыш дивизиясының 7-ші гвардиялық армиясының орташа тәуліктік шығыны 1,3 шығындар минимум дегенде 1%, максимум 15-16%, орташа 6-11% құрайды. Cанитарлық шығының деңгейі әскери реттегі полктың орнына әскери әрекеттің активлігіне байланысты болады. Сонымен бірге инженерлік қару-жарақаттану деңгейіне де тәуелді. Ерекше айта кететін нәрсе ол қазіргі кездегі әскери ұрыстарда санитарлық шығындардың деңгейін жоғарлататын ядролық қаруларды пайдалатыны. Шығын көлемі 25-30% дейін жетеді. Шектелген әскери ұрыстарда санитарлық шығын деңгейі кең масштабты соғыстарға қарағанда төмен. Мысалы: Ауғаныстандағы соғыс кезінде орташа айлық санитарлық шығындар 0,91%-ті, ал Шешенстан Республикасындағы соғыста 1,35% құрған. Бірақ та санитарлық шығын құрамында аурудың шығыны (80%) және әскери емес санитарлық шығындар (7%) басым болды. Салыстыра кету үшін Мысалы: Ауғаныстандағы шығынның 9,1%-ін жарлылар, ал 74% аурулар құрған неғұрлым әскери іс-әрекеттің интинсивтілігі жоғары болса, соғұрлым ауруларға қатысты жаралылар проценті көп.

Қорғану кезінде медициналық қызметтің жұмысы полк және де жанжақты дайындау медицина қызметкерлерін алда болатын әскери қақтығыста медициналық қамтамасыз етуді ойластыру болып табылады. Медициналық қамтамасыз етудің бастығы полк камандирінен арнайы тапсырыс алғаннан кейін қарамағындағыларға арнайы тапсырыс беріп, алда болатын соғыста әскерді медициналық көмекпен қамтамасыз етуді ойластырады. Берілген тапсырыстардың орындалғаны біріншіден ұзақтығы және оның нұсқауға сай екенін білінеді және де алда болатын соғыстың қандай болатынына байланысты шешіледі. Алда болатын соғыста орай алдын-ала медициналық көмек көрсетуді жоспарлау және оны ұйымдастыру көмектің күшімен құрал – жабдықтарын соғыс кезінде медициналық көмек көрсетуге даярлау, емдеу-профилактикалық санитарлы - гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралар және де медициналық көмек жеке күштері жаппай қаруынан құтқару ұйымдастыру керек. Қорғанысқа дайындалу кезінде санитар институттар медициналық көмек көрсетушілердің рота басты пунктен тексеріп шығуы қажет және манитар – атқыштарға алда болатын қорғанысқа дайындауын бұйырады, жаралыларды соғыс болып жатқан жерден қалай алып шығуды санитарлық техникалық келу жолын және жұмыстың көлемін сызу, түсіруді ұйымдастырып, жаралыларды тоқтатпай тасымалдауға көмектесу туралы рота командиріне доклад жасайды. Санитар – инструктор өзінің ротасының жеке медициналық құрал жабдықтарын тексеріп шығарады, ал керек кезде жеке күштерді жарақаттанған кезде алғашқы медициналық көмек көрсетуге үйретеді.

Қорғанысты үйрету кезінде МПБ бастығы батальон командиріне медициналық қызмет көрсету полкінің басығынан тапсырма алып, ПСТ-ға жаралыларды тасу жолдармен медициналық барлау жасайды, қорғану аймағындағылардың санитарлы-эпидемиялық жағдайларын бағалайды. Соңынан медициналық барлау нәтижелері және медициналық қамтамасыз етуді ұйымдастру туалы нақты ұсыныстар мен батальон командирі не баяндайды. Ал батальонның медициналық пунк бастығы полктың медициналық қызмет ету бастығына баяндайды.

ПСТ-бұл медициналық эвакуациядан тыс орналасқан санитарлық автомобильдер тұрағы болып саналады. Ол жерге жаралыларды санитарлық транспортерлер арқылы немесе жүк тасығыштар мен тасиды. Олар МПП санитарлық транспортерлер негізінде ұйымдастырылады.

МПП бастығы ротаның санитарлық инструкторына жаралыларды тасу жолдармен ПСТ орнын МПБ негізгі және запас орындарды көрсетіп сигнал жүйесін көрсетіп санитарлық инструкторлардың МПБ мен байланысы реті жөнінде тапсырыс беріп медициналық жабдықтар запас мөлшерін реттеп нақтылап отырады. Сонымен қоса МПБ бастығы баталон командирінің тапсырмаларын қадағалап отыруы қажет. Санитарлық инструкторлар мен МПБ күштерімен іске асырылуы бөлімшенің медициналық қамтамасыз етілуімен ұйымдастыру МПБ бастығының мойнына жүктеледі. Әскери қорғануларға санитарлар, санитарлық транспортерлер МПБ және ПСТ-ң орналасу орнын, және жаралыларды таситын жолдары нақты берулері қажет қорғаныс кезінде полкті НМС медициналық барлау жүргізуге СГ және ПЭ шараларын анықтауға қарамағындағыларға тапсырма беруге міндеттейді. Эвакуация жолдарының жабдықталуы мен мед пунктары жасыру мақсатында инженерлік жұмыстардың қажетті көлемі инженерлік қызмет бастығының келісімен шешіліп отырады. Қорғанысты ұйымдастыру периодында НМС массалық СП туу қаупіне байланысты көптеген шаралар жүргізілуі керек. Олардың қатарына мыналар кіреді.

-көмек көрсетеді шараларына арналған бөлімшенің жұмысын қамтамасыз етуде медициналық жабдықтар резервпен қалыптастыру

- Қысқа уақыт ішінде медициналық эвакуацияның көптеген аурулар мен жаралылар қабылдауларына дайындық жүргізу.

- ОМП-дан қорғану үшін жасалынатын шаралар қарсыластар шабуыл жасаанда дейін ПМП-ға медициналық көмек көрсету толық деңгейге қызмет көрсетеді, өйкені ол кезде санитарлық шағын саны аз, ал Мп-мен жұмыс істеу шарты қолайлы. Санитарлық –гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралардың мазмұны –олрадың әскери санитарлық –эпидемиялық жағдайымен анықталады.

НМс қарсыластар шабуыл жасамас бұрын өздерінің бөлімшелерін жаралыларды тасу және алғашқы медициналық көмек көрсетулерді үшін медициналық құралдар мен және санитарлық транспортармен жабдықтап алады. ПМП санитарлық автомобильдері ұрыс басталғанда МПБ-да болулары қажет. Ал санитарлық транспортерлердің, автомобильдердің, санитардың дайындалуы кезеңінде әскери – медициналық дайындық, санитарлық жұмыс жүргізіледі.

Қорғаныс ұрысында ең 1-ші ұрыс алаңынан жаралалардың тез тасымалдауында, олараға алғашқы көмек көрсетуге тылдағы эвакуацияға басты назар аударады. Медициналық қызмет бөлімшелері кез-келеген уақытта жаңа аудандарға көшіріліп отыруға дайын болулары тиіс.

Взводтың санитар-атқыштары ротаның санитар инструкторлары жаралыларға іздеу салып, оларға алғашқы медициналық көмек көрсетіп ротаның взводтарын жасырын жерлерін пайдалана отырып, келесі жараланудан сақтайды.

ПСТ-дан МПБ-ға дейінгі жаралылардың эвакуациясы санитарлық тпанспорт, автомобильдер арқылы іске асырылады. Мұндай жағдай болмағанда жаралыларды МПБ-ға дейін санитарлық транспортерлер немесе насилкалар арқылы жеткізіледі. Жаралылар мен аурулар МПБ-ға алғашқы медициналық көмек көрсетілген кейін олар ПМП-да эвакуациялауда БТР-р қолданылады.

Алдындағы позицияға бөлімшелерді қамтамасыз етуді НМС ұйымдастырады. Жаралылар мен аурулардың бұл бөлімшелерден эвакуациялануы ПМП-да немесе тікелей ОМУБ-да жүргізіледі. Бұл ең 1-ші медициналық көмектің ауқымына жолдардың жағдайына жарлылар санына транспорттық мүмкіншілікке тікелей байланысты болады. Егер бөлімшелерде тек фельдимер болатын болса, жаралылар эвакуациясын ПМП-да жүргізіледі. Медициналық көмектің қандай ауқымдылығын қандай екенін қарамастан жарлылар эвакуацияның ұсталып қалуына жол берілмеуі тиіс полктің НМС көп шаралар жүргізуде активті жұмыс жасауы керек; осы кезде ол мыналарды ескеруі қажет:

1-құтқару жұмысын қай бөлімге өте қатер төніп тұр,сол жерден бастау керек.

2-қарсыластардың ұрыс болған жерге ену қаупі туғанда оларсыз жаралылардың МПБ-ға жетуі мүмкін болмайтын алғашқы медлициналық көмек көрсету шаралары жүргізіледі.

3-Транспортқа қажеттілікті эвакуация санымен анықтауға болады.

Жаралылар алғашқы медициналық көмектің үздіксіз түрде жүргізілуі әртүрдегі маневрлар мен іске асырылады. МПБ-ны немесе жаралыларды роталық пунктермен, жылжытуда тікелей ПМП ға бағыталады. Батальондарда эвакуациялануда қамтамасыздандыруда олар қосымша санитарлық транспортерлер бөлінеді.

ПМП запас аумаққа көшірілгенде жаралылар тобы басқа дивизиялармен МП-на немесе тікелей ОмедБ қысылып кетеді. Медициналық пунктердің тылдарға көшіріледі тек командирлер рұқсатымен іске асырылады. Тек аяқ астынан қауіп төніп командирге хабарлауға мүмкіндік болмаған жағдайларда ғана МП полктің НМС немесе ПМП бастығының тапсырысымен көшіріле алады. Контра атака кезінде полктің бөлімшелері жаралылардың эвакуациясын қамтамасыз ететін т.б жабдықтармен күшейтіліп алынады.

А) шегіну кезінде полктің медициналық қамтамасыз етілуі. Қорғану ұрыстарында өз әскерін қарсыластың қатерлі күштерін аман сақтап қалу жолында шегіну қажеттілігі туады. Полк шегіну үшін маршрут көрсетіледі. Қарсыластардың тікелей қатысына шегіну әсіресе түн мезгілінде әскердің ұрыс алаңында кетумен іске асады. Шегіну кезінде медициналық қызметтің іс-әрекеті қиынға соғады. Шегіну кезінде көп санитарлық шығынға ұшырайды. Онымен қоса шегіну жайлы білген қарсыластар олардың жолын химиялық ядролық қаруларды авиациясына қолдану арқылы бөгеуге тырысады. Бұл кезде медициналық қызмет органдардың басты міндеті болып тезірек жаралыларға медициналық көмек көрсету оларды тылға эвакуациялау болып саналады. Санитарлық шығын мен медициналық көмек көрсету ауқымдылығынның азаюына әкеледі.

Шегіну кезінде санитарлық шығын дәрежесі әртүрлі деңгейде өзгеріп отырады. Ұлы Отан соғысында шегіну кезінде жаралылардың саны бір күнде 2-4% құрған. Ал қазіргі уақытта қарсыластардың ОМП-ны қолданц қаупіне байланысты бұл санитарлық шығын мөлшері көп болмақ және ол қаруды қолдану маштабында шегінудің ұйымдастыруына байланысты болады. Шегіну кезінде дайындық шараларын жүргізуге медициналық көмек көрсету арқылы қысқарады. Жарлылар мен аурулар 2-ші эшелонның ПМП да немесе ОмедБ –да эвакуациялайды. Жедел эвакуация жасау санитарлық транспотр қолданылады. Шегінуді жоспарлауда ең басты жасырыну бөлімшелеріне аральгардтарға негізгі күштерге назар аударылады.

Шегіну кезіндегі полктің медициналық қамтамасыз ету ұйымы жағдайды байлауда негізделуі білу қажет:

-полкпен бөлімшенің тапсырмасын;

-олардың шегіну сызығын және маршрутын;

шегіну аралық және соңғы рубежі;

-полктің негізгі күштердің ұрыстан шығуын қамтамасыз ететін бөлімше құрамы.

Жаралылар мен ауруларға алғашқы көмек көрсетілген соң,олар алерьгардтың негізгі күштері медициналық пунктерне эвакуацияланады. Негізгі күштер шегінгенде жаралыларға алғашқы көмек машиналар да көрсетіледі.

Қазіргі кездегі соғыстарда жағдайдың күрт өзгеруі байланысты полкің қоршауда қалып қойып қарсыластардың біздің әскер тылына өтіп кетулері мүмкін болады.

Қоршауда медициналық қызметтің әрекеті.

Қоршаудағы ұрыс кезінде қарсылас жақ химиялық және ядролық қаруларды қолдана отырып контра атака жүргізеді. Қоршау кезінде тылдық және медициналық бөлімшелер 2-ші эшелондар жасырынады. Әскерлерде шығәындардың көбеюі мүмкін сондықтан медициналық көмек көрсетуге дайын болулары керек. Егер ұзақ уақыт қоршауда қалса –тамақтануы бұзылып моралдық психологиялық жүктемелер түсіп әскердің санитарлы периодтан тұрады:қоршауға қауіп төнгенде қоршауға түскенде қоршаудан тығылу кезінде әскердің дайындығы.

Қоршауға түсу қаупі төнгенде – басты назар аударылады: қолда бар транспорттың барлығын орындауға медициналық эвакуацияны жеткізу:

-әсерлерге оларды қорғану мақсатында медициналық пунктер жақындату;

-эвакуация аяқталған жағдайда мед пунктің көлемі көбейеді;

-арнайы жабдықтармен күштермен медициналық қызметтің күшеюі.

Қоршауға түскенде – медициналық пунктер 2-ші эшелондар да жасырынады Қорғанысқа қарсыластар енген жағдайда запас аймақтар жабдықталған ед пунктағы медициналық көмек көрсету кеңейген. Онда жеңіл жарақаттар мен аурулар орналастырылады.

Қоршаудан шығуда – медициналық қызмет бастығының басты міндеті болып қоршау алаңынан барлық жаралылар мен ауруларды эвакуциялау саналады. Көптеген санитарлық шығындар да кездеседі.

Қазіргі кездегі локальді соғыстар мен қаруланған ұрыстарға олрадың ұзақ уақыт жалғасуда байланысты ортақ тенденция тән келтіріген сипаттамалар әскерлер шығынының динамикалық медициналық қызметтің ұзеақ жұмысқа дайындығымен анықталады. Сондықтан, специалистер ең 1-ші дайыдық шараларына басты назар аударып оларды соғыстың өзінше бір периодты деп қарауды ұсынады.

Қарулы күштер гупировкалар мен медициналық қызметі кадрлық құраммен және күштердің резервтер мен және ВС басқа да түрлер мен көрініс бере алады. Қазіргі кездегі операциялардың 1-нші ұрыстардың жеке бөліктері бойынша бағытталуы.

Зақымдалған жеріне байланысты санитарлық шығындарға жаралылардың басы, мойны және омыртқа жоталары басым зақымдалған.(22,7%)

Бұл Ұлы Отан соғысы жылдарында қарағанда 1,9 есе, ал Вьетнам мен Ауғаныстандағы да қарағанда 1,5-1,6 есе жоғары. Осыған байланысты медициналық қамтамасыздандыру ұйымы бірақта ерекшеліктерден қаралған. Сонымен әр рота 1 дәрігер, 2санитар-инструктор, жоғары эвакуациялау үшін 1бронирленген техника ал әр баталонда –дәрігер фельдшер, 4санитарлық инструктор, санитарлық автомобиль және 3 бірлікиті бронирленген техника бөлінуі тиіс. Медпункта хирургтар мен анестезиологтар міндетті түрде болуы керек.

Жаралылар мен аурулар жоғары квалифицирленген көмек көрсету үшін мосн қолданылады. Медпунктерде жаралыларды эвакуациялау үшін бронирленген техниаклар қолдануға болады.
Қорытынды
Ұлы Отан соғысы және әскери конфликтерден кейінгі тәжірибелер қорғаныс кезіндегі медициналық қамтамасыз ету ұйымдарының жетістіктері медициналық қызмет жұмыстарының жан-жақты жоспар құрулармен оның ұрыс кезіндегі материалдық қамтамасыз етулермен, медициналық қызмет бастығының әскери жағдайды толық дер кезінде хабарлар етумен анықталады.

Қазіргі кезде «адам өмірі-бұл жоғары бағалы құндылық»-деп айтылып жатқанда, «адам факторының рөлі» өсу үстінде гуманитарлық функциялардың кең түрде қанат жаюда байланысты барлық әскерлерді медициналық қамтамасыз ету күннен –күнге өсіп,дамып келеді.