ҚОЛДАНАТЫН "УЗ"-ДЫҢ ТҮРЛЕРІ. БИНАР ҚАРУЫНЫҢ

ҚОЛДАНАТЫН "УЗ"-ДЫҢ ТҮРЛЕРІ. БИНАР ҚАРУЫНЫҢ

Химиялық қару дегеніміз - әсері үлкен апатқа ұшырататын қару. Химиялық қару - улы заттар (УЗ) мен оны жеткізетін құралдар. Улы заттар (УЗ) дегеніміз - ол химиялық заттар. Жауға қарсы қолданғандағы әсері - әскердің тірі күшін жояды, немесе әлсіретеді, мұнымен қоса жануарларға әсерін тигізеді, малдың жемін, жер, су, тамақты ластайды, өсімдіктерді жояды.

Химиялық қарудың бір ерешелігі - оны дайындықсыз-ақ, жауға қарсы күтпеген жерден қолдануға болады. Химиялық қаруды қолданғаннан кейінгі нәтижесі, оның (УЗ) жаппай қыратын қару екендігіне, физикалық-химиялық қасиеттеріне, улылығына да, ауа-райының жағдайына да байлынысты болады. Химиялық қарудың зардабының аз болуы, біздің оған қарсы қорғанысты қалай ұйымдастыруымызға да байланысты.

"УЗ"-ды белгіленген жерге түсіретін, және жеткізетін құралдар: авиациялық бомба және құйылмалы авиаприборлар, артиллериялық химиялық снарядтар, реактивтік снарядтар, миналар, химиялық зымырындар, ұшақ снарядтар, жердегі қарулар - химиялық фугастар, жерді ластайтын химиялық гранаталар, улы түтін тостағаншалар.

Қарсылас мемлекеттер - басқармалы және басқарусыз зымыранмен қарулануы мүмкін, олардың бас жағы 200 кг - ға дейін ФОЗ-мен толтырылған болады. Алғашқы рет, химиялық қаруды бірінші дүниежүзілік соғыста Германия әскерлері қолданды. Бұл соғыста екі жақтың да химиялық қаруды қолдануы салдарынан 1296000 адам шығын болды.

Жіктелуі бойынша химиялық УЗ мыналарға бөлінеді:

1. ФОЗ, құрамында мышьяк бар заттарға, сульфидтерге, галойдандырылған қышқылдарға және құрамында фторы бар қосылыстарға.

2. У- дың физикалық жіктелуі. УЗ- дың тамған немесе түскен жерінде қанша уақытқа дейін өзінің зақымдау күшін сақталуына байланысты, оларды тұрақты және тұрақсыз деп бөледі.

Тұрақты улы заттардың қайнау Т⁰-биіктігі (150⁰- тан жоғары). Бұл улы заттарға барлық тері арқылы әсер ететін және фосфор органиқалық улар жатады (зариннан басқасы). Бұл (УЗ) жер бетінен өте жай ұшады және олар суда ерімейді деуге болады. Сондықтан да олар жер бетінде ұзақ уақыт сақталады, жазда - бірнеше күннен, айға дейін әсерлік ететін күшін жоймайды.

Тұрақсыз улы заттар дегеніміз - қайнау температурасы төмен, буының тығыздығы жоғары, ауада тез ұшатын заттар. Бұл УЗ-тар жерден сәл жоғары ауаны ластауға арналған. Оларға мынандай УЗ жатады: синилдік сутегі қышқылы, хлорциан, фосген т.б. тез ауада ұшатын заттар. Қазіргі уақытта УЗ - дың тұрақтылығын өзгертетін бірнеше тәсіл бар.

Мысалы: Каучук және каучукке ұқсас заттар арқылы иприттің тұрақтылығын жоғарылатуға болады. Осыған қарама-қарсы ФОЗ-ды аэрозольға айналдырып, оның әсерін тұрақсыз етуге болады.

Жерге және басқа құрал-жабдыққа түскен УЗ, әртүрлі агрегаттық түрде мынадай жолдармен (адсорбция, хемосорбция, абсорбция) топыраққа сіңеді және жер бетіндегі құрал-жабдықтарға сорылады. Кейін бірте-бірте олардың бетінен ұша бастайды.

Бұл жағдайда- ластанудың тығыздығы деп бір көлемге кеткен УЗ-дың мөлшерін айтады (мг/м).

1. Нерв жүйелері арқылы сал ауруына шалдықтыратын (УЗ): табун, зарин, зоман, Ві- газы.

2. Теріні іріңдетіп, өлі еттендіретін улы заттар: иприт, люизит.

3. Жалпы организмге әсер ететін улы заттар: синильды қышқыл, хлорциан, көміртегі тотығы.

4. Тұншықтырып әсер ететін УЗ: хлор, фосген, дифосген.

Хлорацетафенон, бромбензилцианид, хлорпикрин.

5. Тітіркендіргіш улы заттар: дифенилхлорарсин, дифенилцианарсин, адамсит, Си-Эс, СИ-Ар, Мейс.

6. Психотомиметикалық әсер ететін улы заттар: диэтиламид, лизергин қышқылы (ДЛК), маскалин, псилоцин, бензил қышқылының туындылары, Би-Зет.

УЗ - дың әртүрлі топтарға жатқызу шартты түрде екендігінің түсініктемесі (мысалы: тері іріңдетуші УЗ бу түрінде - тұншықтырып әсер ететін УЗ-ға тәрізді тыныс алу жолдарын зақымдайды, кейбір көзді жасаурататын УЗ-тар, тұншықтырушы заттар тәрізді әсер етеді, сонымен қатар өкпенің ісінуіне алып келеді).

Тактикалық жіктелуі. Барлық УЗ-тар өлімге алып келетінге және уақытша қатардан шығаратынға бөлінеді. Өлімге алып келетін ФОЗ-тар, жалпы улы әсері бар, тұншықтырғыш, тері-іріңдетіп өліеттендіретін УЗ жатады. Уақытша қатардан шығаратындарға: көзді жасауратушы газ, тітркендіргіш және психотомиметикалық заттар жатады.

Бинарлық қару. АҚШ-та химиялық қаруды әрі қарай жетілдіру бағытына соңғы жылдары жаңа бинарлық қаруды құрастыру жатады. Олардың әсер ету негізі- снарядтардың ішінде екі токсикалық және улық қасиеттері төмен химиялық заттары бар, олар жұқа қабырғалы пластмассалы контейнерде орналасқан, аралары графиттік табақшамен және катализатормен бөлінген. Атқан кезде, соққыдан контейнердің қабырғалары және графит табақшасының қабырғасы бұзылады, компоненттерінің жылжуынан және олардың реакциясының салдарынан жартылап өнімдерінің жиынтығына байланысты УЗ - (В-2 немесе VХ) бинарлы зарин немесе VХ пайда болады. Реакцияның жеделдеуіне снарядтың ұшу кезіндегі айналуы әсер етеді, оның айналуы 15 мыңға барады.

Осыларға негізделе отырып, барлық күштер келесі мәселерді шешуге бағытталған: ФОЗ - дың адам организміне әсер етуін күшейту, әртүрлі әдіс техникалық жолымен кішкентай тамшыны көбейтіп оның жайылым аумағын үлкейту, ФОЗ және бинарлы қарудың жарылу күшінің тұрақтылығын арттыру, УЗ –ның қату, бір - біріне әсер ету бағытын және қоюлану жылдамдығын арттыру, В-2 және VХ-2 арасындағы ұшқыш бинарлық заттарды алу, бинарлық қарумен толтырылғын баллистикалық қаруларды зерттеу, бинарлы заттардың жартылай өнімдерін ірі масштабты технологиясын құру, герматизация мәселелерін шешу жатады.

Химиялық қаруларды сериялық өндіру үшін Пайн - Блаффкский әскери химиялық арсенал аймағында артиллериялық снарядтарды және авиабомбалар, бинарлық УЗ-мен қаруландыру мекемесі құрылуда, өнімдік күштілігі, жылына 7000 мың бірлік. Құрылыс құрылымы бағасы 170 млн. доллардан асады.

Бұл арсенал, сонымен қатар "Биг-Ай" авиабомбасын дайындауда. 203,2 мм артснарядтар, УЗ-VХ әрі қарай бинарлы басқарылатың " Ланс " зымыранды және қаннатты ракеталарді өндіруді жоспарлауда.

Ол жердегі ошақтың аумағы және сипаттамасы УЗ -дың физикалық, химиялық қасиеттеріне және қандай әдіспен қолданғанына, ауа-райына, жер бедеріне және басқа да жағдайларға байланысты болады.

1. Зақымданған ошақ, бұған кіретін химиялық бомба түскен жер және У-дың ауамен тараған аумағы: бұл жерде адамдар жарақаттанады, уланады, жер мен техника, көлік, киім-кешектің ластануы өте үлкен болады.

2. Зақымданған (ауданда) ошақта газды улардың тараған аумағында тек қана адамдар зақымдалуы мүмкін, УЗ- мен жердің ластануы төмен болады.

Химиялық зақымданған жердің төрт түрі болады:

Қарсылас елдің қандай УЗ-ты қолданғанына байланысты ошақта химиялық зақымдану әсері тұрақты болу мүмкін - УЗ-тың әсері 1 сағат немесе онан да ұзақ болады, ал тұрақсыз болуы, егерде УЗ әсері 1 сағаттан төмен болуы да мүмкін.

Тұрақты ошақты – қарсылас ел пайдаланғанда тек әскер күшін жою мақсаты ғана емес, сонымен қоса жерді, техниканы зақымдап, олардың шабуылын тоқтату үшін қолданады.

Химиялық зақымданған ошақта уланудың сипаттамалары белгілі бола, төмендегідей бөлінеді:

1) Тұрақты, тез зақымдайтын ауданына (ошақта қолданғаннан кейін уланудың көріністері бірінші сағаттан біліне бастайды).

2) Тұрақты, біртіндеп зақымдайтың УЗ ауданы (уланудың көрінісі 1 cағаттан соң басталуы мүмкін).

Тұрақсыз улы заттарды қарсыластарымыз, оны пайдаланған кезінде ғана, әскерге әсерін тигізсін деп қолданады. Бұл аудандар өз алдына былай бөлінеді:

3) Тұрақсыз УЗ-тар біртіндеп зақымдық әсер ететінге (таб. қара)

4) Тұрақсыз УЗ тез зақымдық әсер ететінге.

Санитарлық шығынның саны, оның ішіндегі әскер қатарынан 10 тәулікке шығуы, келесі фақторларға байланысты болады:

1. Қарсылас жақтың химиялық қаруды кенеттен тактикалық қолданылуы.

2. Әскердің қорғану жабдықтарын уақытында пайдалануына байланысты.

3. Улы заттарды қолдау әдісіне.

4. УЗ-ды қандай түрмен қолданғанына.

Тез уақытта әрекет ететін УЗ-ды қолданған ошақтың, мынадай сипаттамалары болады:

1. Бұл ошақта бір дегеннен көп әскер қырылады.

2. Әскер ішіндегі қатардағы медициналық көмек көрсететін құрамалардың істен шығуы мүмкін.

3. Әскер ішінен көп адамдардың, өте ауыр улануы (жаралануы) мүмкін, олардың өмірі бірінші клиникалық көріністен кейін, уақытында толық медициналық көмек көрсетілмесе өмірлері 1 сағаттан аспауы мүмкін.

4. Медициналық құрамдарда уақыттың болмауынан, зақымданған ошақта тазалауды өткізуге белгіленген шараларды тез арада өзгерте алмауы мүмкін.

5. Керекті медициналық көмекті, зақымданған ошақта көрсетуді және әрі қарай медициналық тасымалдау кезеңіне ауруларды, жаралыларды бір-ақ рет тасымалдауға тура келеді.

УЗ-мен біртіндеп зақымданған ошақтың айырмашылығы мынадай:

1. Аурулардың және жарақаттанғандардың ішінде уланудың алғашқы көрінісі бірнеше сағат бойы жалғаса береді.

2. Мезгілінде нәтижелі медициналық көмек көрсетілмесе, ауыр уланғандардың өмірі көпке созылмайды (иприт, фосген).

3. Шайқастың жүріп жатқан жағдайына байланысты, құтқару жұмыстарын ұйымдастыру, артық уақыттың болуымен (бірнеше сағат) дәлелденеді.

4. Зақымданған ошақтан уланғандардың көлеміне байланысты медициналық та

сымалдау бірнеше рейспен атқарылады.

Бүкіл шет мемлекеттердегі химиялық қарулар, адамдарға ұзақ мезгіл бойы қауіп-қорқыныштық келтіріп тұр.

кесте.
Химиялық улы заттардың ошақтағы сипаттамасы

Химиялық ошақтың түрі	УЗ-дың түрлері	Организмге УЗ-дың түсу жолдары	Зақымдалған ошақта санитарлық шығынның құрылу ұзақтығы	Өлімге алып келетін мөлшерлерімен уланғанда зақымданғандар-дың өлу мүмкіндік мерзімі	Ошақта әскердің зақымдалу қаупі сақталатын уақыт
1	2	3	4	5	6
Тез әсер етуші тұрақты УЗ-тар	зарин, зоман, Ви-газ, Си-эс	тері арқылы, ИДасалу жолдары арқылы	5-15 мин. 20-40 мин.	5-30 мин. 30-60 мин	сағат, тәулік
Тез әсер етуші тұрақсыз УЗ-тар	Синиль қышқылы, хлорциан, хлорацето-фенон	ИДасалу жолдары арқылы	1-30 мин.	5-60 мин.	1 сағаттан аз
Біртіндеп әсер етуші тұрақты УЗ	Ви-газдар, иприт	Тері арқылы	1-3 сағат	30-60 мин. 12-48 сағ.	Сағат. Тәулік
Біртіндеп әсер етуші тұрақсыз УЗ заттар	Ви-Зет, Фосген	ИДасалу жолдары арқылы	1-6 сағат	1-2 тәулік	1 сағаттан аз

2 ДӘРІС
Ж‡ЙКЕ НЕРВ Ж‡ЙЕСІ АРҚЫЛЫ ӘСЕР ЕТІП САЛ АУРУЫНА ШАЛДЫҚТЫРАТЫН УЛЫ ЗАТТАР
1 тарау. Ж‡ЙКЕ НЕРВ Ж‡ЙЕСІ АРҚЫЛЫ ӘСЕР ЕТІП САЛ АУРУЫНА ШАЛДЫҚТЫРАТЫН ФОСФОРОРГАНИКАЛЫҚ УЛЫ ЗАТТАР
Кіріспе

Ж‰йке нерв ж‰йесі арқылы әсер етіп, сал ауруына шалдықтыратын фосфорорганикалық улы заттар, қазіргі уақытта ењ к‰шті және тез уландырып µлімге әкеліп соқтыратын химиялық қару болып табылады. Б±л қару империалистік елдердіњ әскерінде ерекше орын алып отыр.

Ењ алғашқы ИДа, бірінші д‰ниеж‰зілік соѓыста Германия қолданды. Б±л қаруды фарбениндустрия зертханасында Шредер деген ѓалым ашқан. 1937 жылы табун, 1938 жылы зарин, 1944 жылы зоман табылды. Б±л (УЗ-ды) жаппай – шыѓаруы басталды. Англияда б±л жылдары дизопропилфторфосфатты тауып оны µздерініњ штаттық қару ретінде қосты. 1950 жылдары швед химигі Таммелин синтездік жолмен µте к‰шті улы аминотиол эфир фосфонн қышқылын алды. Осыныњ негізінде 1955 жылы АҚШ-та Vі-газы табылып, штаттық қару қ±рамына кіргізілді. НАТО-ныњ қарулы к‰штерінде зарин, зоман Vі-газы сияқты улы заттар қолданылады.

ФОЗ µзініњ уландыру қасиеті бойынша антихолинэстеразалық заттарѓа жатады, аз улылыѓы бар кейбір фосфорорганикалық заттар медицинада, ауыл шаруашылыѓында және µндірістік салаларында µте кењ қолданылады. ФОЗ-ыњ µте қауыптылығы, олардыњ µздеріне тењ тµмендегі қасиеттерімен сипатталады:

1) Олар химиялық улы заттардыњ ішінде- ењ улысы болып табылады.

2) Олар организмге барлық жолмен түседі, оныњ ішінде тері арқылы да.

3) Ол т‰ссіз, иіссіз, сондықтан да сезім жолдары арқылы білу қиын (тек қана химиялық қ±былыс арқылы анықтауѓа болады).

4) Ол µте т±рақты улы зат болып табылады.

5) Ол организмге найзаѓайша әсер етіп, тез µлімге әкеледі. 5-10 минуттыњ ішінде медициналық кµмек кµрсетіп ‰лгергенше.

1 тарау. Vі-ГАЗДЫЊ ФИЗИКАЛЫҚ, ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ

Vі-газы дегеніміз – жинақталма заттар, µзініњ қатарына химиялық қ±рылыстары ±қсас кµп заттар топтасқан. Олардыњ ішінде ењ белгілісі метил фторфосфорилхолин және метилэтоксифосфорилтиохолин болып табылады.

Vі-газы ауаѓа µте аз ±шатын, иісі жоқ, т‰ссіз, с±йық немесе кристалды зат. Қайнау температурасы Т⁰ - +300⁰ С, қатуы -30,5⁰, суда µте аз ериді. Органикалық заттарда жақсы ериді.

Vі-газы организмге тыныс жолдары арқылы т‰скенде, оныњ улылыѓы 10-15 рет артық болады, қалѓан ФОЗ-дарѓа қараѓанда (заринге), ал тері арқылы сіњсе, 300 ретке дейін артық болады. Тері арқылы сіњгенде µлімге әкеліп соқтыратын мµлшері 2 мг. Б±л зат басқа заттарѓа тез сіњеді (аѓашқа, резинаѓа, бояуларѓа және адамныњ, малдыњ терілеріне). Сондықтан да зақымданѓандар тез арада жартылай тазалауды талап етеді. Vі-газыныњ тамшысынан, қорѓаныш қ±ралдары 4 саѓатқа дейін қорѓайды. Т±манданѓан қалпында Vі-газыныњ клиникалық кµріністері 15-20 минуттан кейін кµріне бастайды. Соѓыста Vі-газын артиллерия снарядтары және реактивтік снарядтар т‰рінде қолданылады. Олар жерді ±зақ уақытқа дейін зақымдайды (жазда бірнеше ж±маѓа дейін, ал қыста – айлап). Ауаѓа ±шуы µте тµмен болѓандықтан зақымдалу тек қана оны қолданѓан жерде немесе соныњ тµњірегінде ѓана болады. Егер жел т±рып, шањ кµтерілсе, қауіптігі біраз жерге дейін таралады. Қолданѓан жерден біршама қашықтықта баруѓа м‰мкін. Vі-газын залалсыздандырушы заттар µте к‰шті тотықтырѓыштар болып табылады. Оларѓа жататындар: хлорлық известь, гипохлорит кальций, гексохлормеламии.

ФОЗ негізінен орталық және вегетативтік ж‰йке нерв ж‰йелеріне әсер ететін улар болып табылады. 1947 жылы, аѓылшын ѓалымы Эдриан, Фольберг, Килби зерттеулері бойынша ФОЗ уланѓандардыњ клиникасы холинэстеразаныњ ж±мысыныњ жойылуына байланысты екенін анықтады. Осыныњ салдарынан холинэстераза µзініњ ацетилхолинді ыдырататын қасиетін жоѓалтады.

Сондықтан да ацетилхолин кµп мµлшерде синапстарда топталып, ол ж‰йке нерв ж‰йесін зақымдап, артық қоздырады. Кµп зерттеушілер мынадай байланысты анықтаѓан, холинэстеразаныњ белсенділігініњ азаюы мен улану к‰шініњ арасындаѓы байланысты. Уланудан µлген ИД-жануарлардыњ миларында холинэстеразаныњ белсенділігініњ м‰лдем жойылып кетуін анықтаѓан.

Фридман мен Химвичтіњ тышқандарѓа қойѓан тәжірибесінде ФОЗ-дыњ мµлшерімен уланудыњ симптомыныњ және мидаѓы холинэстеразаныњ белсенділігініњ арасындаѓы қатынасты анықтаѓан.

Тәжірибелік зерттеулерде ФОЗ-ыњ әсері антихолинэстеразалық теориямен дәлелденген.

ФОЗ-дыњ әсерінен қанда және тіндерде кµп мµлшерде ацетилхолинніњ бар екені дәлелдеген.

Осы теорияѓа сәйкес (антихолинэстеразалық) ФОЗ-дыњ әсерімен холинэстеразаныњ белсенділігініњ жойылуына байланысты бірден-бір патогенездік фактор болып табылады.

Антихолинэстеразалық теорияѓа толық байланыстылыѓы мынадан кµрінеді: ФОЗ-мен уланѓандарѓа холинолитиктермен және холинэстеразаны жандандыратын дәрілердіњ емдік әсерінен де кµруге болады.

Б±л уланудыњ механизмінің негізі болып табылѓанмен, холинэстеразаныњ ж±мысы басылмай т±рѓан уақыттада, организмді функциялық б‰лдіруі м‰мкін екендігі байқалѓан. Сонымен қатар, фосфорорганикалық удыњ әсерін зерттей келе бірсыпыра факторлар жиналды, антихолинэстеразалық теория мен т‰сіндіруге келмейтін. Біріншіден, т‰сініксіз болды, ФОЗ-дыњ улылыѓы мен және антихолинэстеразаныњ белсенділігініњ арасындаѓы толық корелляция бар екендігі. Г.Ф.Ржевская (1960ж) тексеруіне байланысты қ±рамдары кµп ±қсас эфир фосфорлық қышқылдарыныњ улылыѓы мен антихолинэстеразаныњ белсенділігініњ арасында ешқандай қатарлық жоқ екендігін. Осыѓан ±қсас қорытындыларды (1962ж) Зайконникова да айтып дәлелдеген.

Біраз зерттеушілер итке тәжірибе қойып, әр т‰рлі ФОЗ-дыњ антихолинэстеразалық белсенділігін салыстырѓан және олардыњ тыныс орталыѓыныњ ж±мысыныњ б±зылуын байқаѓан. Б±л зерттеулерде байқалѓан тыныс орталыѓыныњ ж±мысыныњ б±зылуы мен сопақша ИДа холинэстеразалық белсенділігініњ тежелуініњ арасында ешқандай параллель жоқ екендігін дәлелдейді.

Әр т‰рлі ФОЗ-дыњ сілекей безіне, ішек-қарынныњ бездеріне әсерін тексерген К.С.Шадурский ѓалым мынадай шешімге келген, ФОЗ-дыњ антихолинэстеразалық әсері тек қана бастапқыда екеніњ, тіпті холинэстеразаныњ белсенділігі арта бастаѓанныњ µзінде бездерде сµлдіњ кµп бµлініп шыѓа бергенін байқаѓан.

Жоѓарыда талданѓан мәліметтерге қарап, мынадай қорытындыѓыѓа келуге болады, ФОЗ антихолинэстеразалық әсерімен қатар, тиіпті эффекторлық органдарѓа да бірден ғсер ететінін. Б±л болжамды эксперимент арқылы да бекіткен. Ал Вербак деген ѓалым пульстіњ азаюын (брадикардия), ФОЗ-дыњ ‰лкен мµлшері мен ж‰ректіњ ішіндегі ганглиялардың стимуляциясымен т‰сіндірген. ФОЗ-дыњ ганглияѓа әсер етеді дегенніњ пайдасын әдебиеттерде кµп болжамдар келтірілген.

ФОЗ-дар басқа эстеразалармен, ферменттермен қарым-қатынасқа т‰седі және бірден холинреактивтік ж‰йеге әсер етеді. ФОЗ-тар холинрецепторларѓа тек қана ацетилхолин арқылы ѓана емес олармен тікелей қатынасып, олардыњ холиномиметикалық к‰шін топталѓан ацетилхолин арқылы кµбейтеді.

Фольбергтіњ кµрсетуі бойынша әрт‰рлі антихолинэстеразаныњ әсерімен холинэргикалық ж‰йке нерв ж‰йелерініњ ж±мысында рецепторлардыњ белсенділігінде µзгерістер болуы м‰мкін. Б±л ацетилхолинніњ босаѓан орнында биологиялық (активтік) белсенді заттардыњ холинмен сірке қышқылыныњ пайда болмауына байланысты.

Ацетилхолин холинэргикалық ж‰йеніњ медиаторы болѓандықтан, ол екі жаққа баѓытталѓан әсер кµрсетеді. Мускарин және никотин сияқты. Б±л оныњ қай н‰ктеге әсер етуіне байланысты, немесе Аничковтыњ айтуына байланысты екі т‰рлі холинореактивтік ж‰йеніњ бар болуында. Бізге белгілі, алдынѓы ганглиялылы аксондар (преганглияанарные), соњѓы ганглиянарлық аксондардыњ бµлігі, алдынѓы ганглиянарлық аксондарѓа келетін орталық ж‰йке нерв ж‰йесінен және орташа, сопақша мидан, кµпшіліктегі ж±лындар қозѓаѓыш холиноэргикалық аксондар жатады.

Холиноэнергикалық рецепторларѓа жататындар барлық парасимпатикалық және симпатикалық ж‰йке нерв ж‰йелерініњ соњѓы ганглиялары.

Соњѓы ганглияларлық аксондар, кеуде мен қ±йымшақтардан орталық ж‰йке нерв ж‰йесінен шыѓатын алѓыганглиянарлық талшықтар. Тері бездерімен надпочниктерді, ж‰йке нерв ж‰йесімен қамтамасыз ететін (симпатикалық ж‰йке талшықтарынан басқасы) адреноэргикалық болып табылады.

Соњѓы ганглиянарлық холиноэргикалық ж‰йке нерв ж‰йесініњ ақырында т±ратын холинорецепторлар – М-холинореактивтік мускарин сияқты әсер ететін ж‰йеге жатады, алѓы ганглионарлық облыста және ж‰йке мен еттіњ синапстары – Н-холинореактивтік ж‰йеге жатады.

Ацетилхолинніњ холинэргикалық ж‰йеге әсері- мускарин мен никотинніњ әсеріне ±қсас болады, сондықтан да ФОЗ мен уланѓандардыњ клиникалық кµріністері – мускаринмен никотинмен уланѓан сияқты болады. Бірақ та м±нымен қатар орталық ж‰йке нерв ж‰йесініњ улану кµріністері болады. Сондықтан да уланѓандардыњ клиникалық кµрінісі ‰ш т‰рден т±рады: никотинмен уланѓан сияқты, мускаринмен уланѓан сияқты және де орталық ж‰йке нерв ж‰йесініњ улану кµріністерінен.

2 кесте.

ФОЗ-дыњ уландыру патогенезінде µте мањызды орынды, орталық ж‰йке нерв ж‰йесімен, тыныс және қан айналым орталыѓына әсері ‰лкен орын алады.

Холинэстеразаныњ белсенділігін жойып, ацетилхолинніњ мида кµбеюіне байланысты, орталық мидыњ ж±мысын б±зады, оныњ қаншалықта б±зылѓаны, удыњ миѓа т‰скен кµлеміне (мµлшеріне) байланысты болады. Ол азѓантай абыржудан басталып, есінен айырылып, клонико-тониналық тырысуѓа дейін болады. Б±ндай жаѓдайда µте кµњіл бµлу керек. ¤йткені оныњ ‰лкен патогенездік мањызы бар. Олар уланудыњ жања сатысыњ тудырады. Оныњ µзіне тењ, барлық ауыр физиологиялық ж‰йелердіњ ж±мысын б±зуы сияқты. Тырысудыњ салдарынан тыныс алу мен ж‰рек соѓу ж±мыстары б±зылады, осы кезде организмніњ оттегін кµп қажет етуі пайда болады: тыныс алу (демалыс) және қан ж‰йелері ж‰ретін орталықтардыњ ж±мысыда б±зылады.

ФОЗ - мен уланѓандарды клоникотоникалық тырысудыњ болуы тек қана бас миыныњ ѓана емес сонымен қатар ж±лынныњ да улануы болып табылады. ФОЗ-мен уланѓандардыњ тыныс (дем алудыњ) б±зылуыныњ ењ негізгі механизмі мыналар болып есептеледі:

1. Бронхылардыњ тарылуы - оныњ ішкі бездерініњ мµлшерден кµп сµл шыѓарып бронхыларды жабуы.

2. Дем алу орталыѓыныњ ж±мысыныњ тµмендеуі.

3. Тыныс жолы нервтерініњ импульсін (диафрагма) кµк етпен қабырѓа аралық еттерге тосқауыл қоюы болып табылады, (б±рынѓы кµрсеткендей), орталықтан пайда болѓан клонико-тоникалық тырысу, оттегініњ кµп керек етуін және гипоксияны ауырлатып, дем алудыњ тиімділігіњ µте тµмендетеді.

ФОЗ-мен µте ауыр уланѓандарды қан айналымыныњ нашарлауына әкеп соқтырады. Олардың қан қысымы тµмендеп, тамыр соѓуы µте тµмендейді (брадикардия). Сыртқы демалыс ж±мысымен, ж‰рек - тамыр ж‰йесініњ ж±мысы б±зылуынан, гипоксия онан әрі ауырлайды. (С.Н.Голиков).

Е.А.Лужниковтыњ кµрсеткеніндей ж‰рек-тамыр ж±мысыныњ таралуы, қан қысымыныњ жоѓарылауы, ж‰рек соѓудыњ ритмініњ б±зылуы және оныњ µткізгіштік б±зылуы ертерек кµріне бастайды. Б±л с±раққа талдау жасай келіп, мынадай қортындыѓа келуге болады, яѓни ФОЗ-дыњ организмнен холинэргикалық ж‰йесіне тањдап тиетіндігіне байланысты, ол оны µзініњ антихолиэстеразалық ғсерімен іске асырады, немесе бірден холинреактивтік ж‰йесіне тигізетін әсері. М±нымен қатар ФОЗ-дыњ ацетилхолинге қараѓанда липойдтарда (майда) жақсы еритіндігінен, олардыњ орталық ми ж‰йесіне кіруін ескеру қажет. ФОЗ-дыњ жалпы улану патогенезіне баѓа берген кезде холинореактивтік ж‰йесінің әсерінен басқа, оныњ гематоэнцефалдық бµгеттерден µтетінін ескерген жµн болады.

Мінекей, сондықтан да кейбір уақытта патологиялық процесстер орталық ми ж‰йесінде болады да, бірде ішкі ж‰йке ж‰йелеріне т‰седі.

Клиникалық кµріністердіњ кµріну жылдамдыѓы тек қана удыњ концентрациясына, қанша уақыт әсер еткеніне, қандай "У" екеніне ѓана байланысты емес, ол қандай жолмен организмге т‰скеніне, жасына, жынысына және организмніњ реактивтік жаѓдайына байланысты болады.
3 тарау. УЛАНУДЫЊ КЛИНИКАЛЫҚ К¤РІНІСТЕРІ

ФОЗ-дыњ концентрациясы мен қанша уақыт әсер етуіне байланысты клиникалық кµріністерін ‰ш сатыѓа бµлуге болады: жењіл, орташа және ауыр.

Ауыр тыныс жолдары арқылы улануды 4 кезењге бµледі:

1. Бастапқы кезењі.

2. Бронхалық тырысу кезењі.

3. Тырысу-қалшылдау кезењі.

4. Салданы кезењі.

1. Ауыр уланѓан сатысы

Бастапқы кезењі (стадиясы) тыныс жолдары арқылы уланѓандарда клиникалық кµріністер µте айқын (шапшањ, тез), жасырынды сатысы болмайды (кейде µте аз болады, жасырынды сатысы)

ФОЗ-мен бір минут дем алѓаннан кейін оныњ симптомдары кµріне бастайды: миоз, тµс с‰йектіњ астындаѓы ауырсыну, танаудан су аѓу. Миозбен қатар аккомодациямен кµздіњ кешке кµру қабілеті жоѓала бастайды. Уланѓандарда әлсіздік болып, ж‰регі айнып, сілекейі аѓып, бас ауырады.

2. Бронхолық тарылу кезењі

Барлық симптомдар µрши береді, бронхолардыњ тарылуы салдарынан эсператорлық ентігу басталады. Ауа жетпей ±стама қайталана береді. Ж‰рек соѓуы тµмендейді, немесе жіделдендітеді. ¦лтабар т±сы ауырып, қ±сады. Ішектіњ ж±мысы тездетіп қайта-қайта ‰лкен дәретке отырѓысы келеді. Б±л кезењде адам мазасызданады, жеке еттердіњ дірілі пайда болады.

Барлық белгілер жылдам ауырлай бастайды. Барлық дене қ±рылысы дірілдеп, ол қатты тырысуѓа әкеп соѓады. Б±л тырысу ењ бірінші тоникалық т‰рде болады да, клоникалық тырысуѓа ауысады. Тырысу ±стамалы сияқты болады және ол бірнеше саѓатқа созылуы м‰мкін. Б±л тырысу кезіњде уланѓандар есінен талады. Кµгеріп кетеді (цианоз). Тамыр соѓысы тездетіп, қан қысымы тµмендейді. Аузынан кµбік аѓып, кіші және ‰лкен дәретке отырып қояды.

Тырысу азайып, адинамия болады. Қан қысымы, тамыр соѓысы және демалысы өте төмендейді. Дене қызуы тµмендеп, орталық тыныс жолыныњ ж±мысыныњ тоқтауынан µледі. Бір ескеретін жаѓдай, қашан удыњ организмге жалпы әсері тигеннен кейін, олардыњ клиникасы бірдей болады. Сонымен бастапқы кезіњде кейбір ерешелігі бар, ол удыњ организмге т‰су жолына байланысты. Мысалы ФОЗ-дыњ теріге тамѓан жері дірілдеп , терлейді. Ал егер жарақаттанѓан жерге тамса, оныњ клиникасы тез кµрінеді және жасырын кезењі болмайды. Уланѓан тамақпен ішке т‰ссе, оныњ бірінші симптомдары іш қ±рылысы жаѓынан кµрінеді.

Б±л біріншіден химиялық барлауѓа, клиникаға, биохимиялық және µлгендердіњ патолого-анатомиялық кµріністеріне негізделеді.

ФОЗ-мен уланѓандарѓа медициналық кµмек мынадай шаралардан т±рады.

1. ФОЗ-дыњ организмге әрі қарай т‰суін тоқтатудан.

2. Патогенездік дәрілер мен антидоттық емдеуден.

3. Қолдан дем алдырудан.

4. ФОЗ-мен симптоматикалық емдеуден уланѓандарды емдегендегі принцип: әдейі арналѓан антидоттық жиынмен емдеу, уды организмнен шыѓару жолдары және реанимациялық шаралар болып табылады.

- Холинореактивтік ж‰йеге блок қою (холинолитикалық заттар).

- Холинэстеразаны жандандыратын заттар (оксимы).

- ФОЗ-ды химиялық бейтараптандыру (нейтрализациялау).

- Холинэстеразаларды қайтадан µз қалпына келетін, ретін ФОЗ-дыњ әсерінен қорѓау (қалыпқа келтіретін ингибиторларды қолдану прозерин, галантамин бромид).

- Холинэстеразаны толықтыру үшін холинэстеразалық тазаланѓан препараттарын жіберу.

- Холинэстеразаныњ биосинтезін к‰шейту.

- Ацетилхолинді босататын синтезді тоқтату.

- ФОЗ-дыњ ыдырауын тездету.

Қазіргі уақытта бізге белгілі антидоттар бар. Олар µте жақсы, тез нәтиже береді. Оларѓа жататындар: холинолитиктер, холинореактивтік ж‰йелерді басатындар және холинэстеразаны жандандыратындар, ферменттердіњ белсенділігін орнына келтіретіндер. Холинолитиктердіњ µзін екі ‰лкен топқа бµледі. Шеткі және орталық нерв ж‰йелеріне әсер ететіндер деп.

Бірінші топқа: атропин және оѓан ±қсас мускарин эффектісін тµмендететін (М-Холинорецепторларды тосқауылдайтындар). Екіншіге Н-Холиносезімталдық рецепторларѓа әсер ететіндер: (афин, трофацин, дифацил, спазмалин, апрофен, аминазин, будаксим).

Б±лардан басқа холинэстеразаларды жандандыратын топтар бар. Олар жойылѓан холинэстеразаларды қалпына келтіріп, уланудыњ салдарынан болѓан нерв пен ет арасындаѓы тосқауылдан шыѓарады. Оларѓа жататындар: дипироксим -15%- 1 мл жіберіледі (қ/т), немесе (етке) беруге болады. 2мл - орташа уланѓандарѓа және 4 мл - ауыр уланѓандарѓа. Одан кейін (2-3 рет – тәулігіне) жібереді. Дипироксим шеткі нерв ж‰йесіне әсер ететін болса, б±данда басқа жандандырѓыш бар, ол изонитрозин. Изонитрозинніњ эффектісі басымырақ.

Изонитрозин ампулада шыѓарылады. 3 мл. - 40% оны күре тамырына немесе етке салуѓа болады. 3 мл -ден µте ауыр уланѓандарѓа екі мөлшерден беруге болады (2-3 рет тәулігіне).

Мынадай эффектілі антидоттарды есте сақтау керек: (2 ПАМ) пиридин 2 альдоксим милиодихлорид 30%-1,0 мл. шыѓарылады және осындай мµлшерде беріледі. (Егер қажет болѓан жаѓдайда, қайтадан беруге болады осы кµлемдегі мөлшерді): бірақ та 2ПАМ дипораксим сияқты гематаэнцефалдық барьерден (тосқауылдан) нашар µтеді. Күре тамырына токсогонин деген дәріні жіберуге болады 250 мг - 25%, 1 мл – 2 рет терініњ астынанда жіберуге болады. М±ныњ қосымша әсері жоқ. Гемотэнцефалдық барьерден (тосқауылдан) жақсы µтіп, мидаѓы холинэстеразаныњ белсенділігін қалпына келтіреді.

Жандандырѓыш дәрілерді таѓайындаѓан кезде олардыњ жандандырѓыш эффектісін ескеру керек. Заринмен уланѓандарѓа бірінші 2-4 саѓатта, ал Vi-газына 3-6 саѓатта, зоманѓа тек бірінші 5 минутта беру керек. Е. Лужниковтыњ, В. Дагаеваныњ, И. Фирсованыњ 725 аурудыњ тиофоспен, хлорофоспен уланѓан клиникасын байқаѓанда, реактиваторлардыњ (жанданѓыш дәрілердіњ) жақсы эффектісі бірінші тәулікте ѓана белгілі болѓан. Б±л ауырлату мынадай б±зылыстармен кµрініс береді, ж‰рек ішіндегі µткізгіш б±зылады. ЭКГ систолдық кµрсеткіштіњ µсілуімен және ФОЗ-мен уланудыњ симптомдарыныњ қайталуымен және де токсикалық гепатопатиясымен береді.

¤те ауыр түрде тыныс жолдары арқылы уланѓандарѓа 2-3 ампуладағы афин, немесе 5-10 мл., 0,1% атропин ертіндісін жібереді. Атропин ертіндісін кµп жіберсе, қолқаны кептіреді, сондықтан да, оны 2% гидрокарбонат немесе изотоникалық ертіндісімен 500000 ед. пенициллин қосып жіберу керек. Атропинніњ кµп мµлшері ж‰ректіњ ж±мысын ауырлатады. Сондықтан да атропинді оттегімен бірге беру қажет (оксигенатерапия).

Холинолитикпен холинэстеразаны жандандыратын дәрілерді мынадай ж‰йемен беру керек: 3 мл. 0,1% атропин сульфат с±йықтыѓын және осымен қатар 2 мл. 15% дипироксим бұлшық етке жіберіледі.

Атропинді жоѓары кµрсетілген мµлшерімен 5-6 минуттан кейін қайталауѓа болады. Бронхореяныњ жоқтыѓына дейін (бронхолық с±йықтықтыњ бµлінуі) және толық атропинизация болѓанѓа дейін.

Дипироксим керек болса 1-2 саѓаттан кейін қайта жіберуге болады. М±ныњ орташа мµлшері - ауыр уланѓандарѓа 3-4 мл. 15% с±йықтыѓы, ал µте ауыр уланѓандарѓа, тынысы тоқтап қалѓандарѓа 7-10 мл беруге болады. М±нымен қатар изонитрозин жіберу керек.

Антидоттармен қатар уланѓандарды емдеуде, қолдан дем алдырумен симптоматикалық емдеудіњ мањызы бар.

Тырысуды тоқтату ‰шін 3-5 мл 10% гексонал бұлшық етке жіберу керек, барбитураттардан 5мл 5% бармабилді етке жіберуге болады. Гормондық емдеудіњ мањызы да ‰лкен, оларды терапевтік мµлшерде қолданады.

2. Жиынды симптоматикалық емдеуге мыналар жатады

1. Демалыс (тыныс) алуды т‰зету керек.

2. Ж‰рек ж±мысын жақсартатын шаралар жасау керек.

3. Тырысуды тоқтату керек.

4. Бас миыныњ ісуін болдырмау керек.

5. Асқынудыњ алдын-алу қажет, ењ бірінші тыныс жолдарыныњ асқынуын.

6. Жалпы дезинтоксикациялық шараларды қолдану қажет.

3. ФОЗ-мен уланудыњ алдын-ала қолданатын шаралардыњ т‰рлерін талдайық

ФОЗ-мен қайтарып алатын ингибиторлардыњ (прозерин, эзерин, галантамин, бромит) таластығы бар. Б±л ±сыныс профилактикалық П-6 антидотын пайдаланѓанда қолданылады. Алдын-ала б±л антидотты қолданѓанда, холинэстеразаны ФОЗ-дыњ әсерінен, кµзге әсер етуін және кµлденењ ала еттерге тиетін әсерінен сақтандырады.

М±ны 1-2 таблеткамен қолданады. Керек болса 5-6 саѓаттан кейін қайталап береді.

Уланудыњ алѓашқы бетінде, б±л дәрініњ емдік эффектісінде кµруге болады.

Қарсылас жау ФОЗ-ды қолданѓан кезде тез әсер ететін т±рақты зақымдау ошаѓы болуы м‰мкін. М±ндай жаѓдайда әрқашанда есте сақтау керек, тез арада кµмек кµрсету керек, µйткені "У" киімнен сорылуы м‰мкін (десорбция), уланѓан адамдардыњ кµпшілігіне жедел кµмек кµрсету қажет, санитарлық шыѓынныњ ішінде, аралас түрде зақымданѓандарда болуы м‰мкін. Химиялық ошақта барлық зақымданѓандар айналасындаѓыларѓа қауіп туѓызады. Б±л қауіпті ескерту, тек зақымданѓандарѓа толық арнайы тазалау ж‰ргізуімен болдырмауѓа болады. Осылардыњ барлыѓын ошақта және тасымалдау кезењінде, кµмек кµрсеткенде, ескеруіміз қажет.

1. Алѓашқы медициналық кµмек

¤зіне кµмек және бір-біріне кµмек ретінде кµрсетіледі. Б±л кезде кµмек бастапқы уланудыњ кµріністерін болдырмауѓа және оныњ ауыр т‰ріне µтпеуіне арналады.

Зақымданѓан аумақта жасайтын шаралар мыналар:

- Газқаѓарды кигізу, немесе кию (тек қана беттіњ терісін дегазациялық с±йықтықпен с‰рткеннен кейін (с ИПП).

- Тез антидот қолдану қажет: будаксим немесе афин 1 мл, етке (шприц-тюбиктегі), керек болса сондай мµлшермен қайталайды.

- Дененіњ ашық жерлерін және киімніњ оѓан тиіп т±рѓан жерлерін (ИПП) с±йықтыѓымен тазалау керек.

- Қолдан дем алдыру керек, зақымданѓан ошақта қолмен.

- Зақымданѓан ошақтан тез шыѓу (шыѓару) керек.

2. Зақымданѓан ощақтан шыққан соњ:

- Кµзді, ауызды, кµмейді мол сумен шаю керек, керек болса асқазанды зондысыз жуу.

• 
  Қабақтыњ астына кµздіњ емдік қабыршаѓын салу, атропинмен немесе амизилды қолдану - кµздіњ қарашыѓы кішірейсе, кµздіњ µткірлігі азайса.
  
• 
  Киім-кешекті (ИДПС) - жеке дегазациялық силикогел пакетініњ ішіндегі заттармен тазалау, киімнен денеге сорѓызбау ‰шін.
  

Алѓашқы дәрігерлік кµмекке дейін кµрсетілетін кµмек (БМП) жањаѓы айтқан бірінші медициналық кµмекті толықтырады және олар адамѓа µлім қаупін тудыратын жаѓдайларды жоюға (б±зылыстарѓа) баѓытталѓан (т±ншыѓу, тырысуѓа, коллапсқа қарсы).

Б±ѓан жататындар:

- Улану қайталанѓан жаѓдайда, қайталап афин мен будаксим беріледі.

- Организмде µте тез б±зылыс болѓанда, демалысы тоқтаса, µкпеге ауа жіберу керек. /ИВЛ/- аппараттардыњ кµмегімен.

- Егер гипоксиясы анық болса, оттегімен дем алдырады.

- Егер ж‰рек соѓуы µте тездеп кетсе ж‰рек-тамыр дәрілерін жіберу (1мл. кордиамин 10% кофеин-бензоат Na (п/к) тері астына.

Ішек қарынѓа т‰сті деп ойласақ:

- Зондсыз ішек қарынды жуу керек.

Теріге, киімге қосымша дегазация (тазалау) ж‰ргіземіз (ИПП).

Алѓашқы дәрігерлік кµмек: ПМП-да кµрсетіледі: бұл кµмек уланудыњ ауыр т‰ріне қарсы баѓытталѓан (т±нѓышу, асфикция, коллапс) тырысу синдромына басқада симптомдарға және әрі қарай тасымалдау.

Жедел шаралар:

- Жартылай санитарлық тазалау.

- Антидоттық емдеу - будаксим 4 мл етке, 2 мл - 0,1% атропин с±йыѓы етке - жењіл т‰рінде, 2-4 мл орташа уланѓандарѓа, 4-6 мл- ауыр уланѓандарѓа етке немесе күре тармырѓа жібереді, 15%-2-4мл дипероксиммен араластырып және 3мл-40% изонитрозинмен қ/т жіберіледі.

- Қан тамырларыныњ ж±мысы жетіспеген жаѓдайда қан тамырларын тарылтатын дәрілер қолданады (1мл 1% мезатон етке (аналептиктер)1-2мл кордиамин етке).

- Ауа жетіспеген жаѓдайда (демі тарылѓан уақытта, ауызды және тыныс жолдарын сілекейден, қ±сықтан тазалайды, 2-4мл-1,5% этимизол (етке) тыныс алу аналептигі ретінде,.

- ¤кпеге жасанды тыныс алдыруды µткізеді.

Этимизол тек орталық демалыс ж‰йесіне әсер етеді және транквизаторлық әсері бар.

- Оттегі жетіспеген жаѓдайда оттегімен дем алу.

- Тырысу қайталанса немесе психомоторлық қозу болса - тырысуѓа қарсы дәрілер беріледі (1м 3% феназепам немесе 5мл. 5% барбамил с±йыѓы (етке).

- Ауыз арқылы уланѓан болса, зондсыз ішек қарынды (±лтабарды жуу) және адсорбент беру (активиров. кµмір 25-30мг).

ФОЗ-мен зақымданѓан жаралы жерлерді тану бµлмесінде дегазациялау керек. Бетін 8% содамен және 5% сутігі қос тотыѓы ертіндісімен тазалау керек. Екі с±йықтыњ кµлемі бірдей болу керек, оны қолданар алдында дайындайды. Бірақ та ПМП-ге µте кµп жарақаттанѓандар т‰скенде оларѓа м±ндай тазалауы тек қана µмір с‰ру кµрсеткішіне қарай жасайды.

Уланѓандардыњ жаѓдайы µте ауыр болса, литикалық қосылыс жіберуге болады (Димедрол 2мл, 2,5%-2мл. Аминазин ,25%-5-10мл. магнезия с±йыѓын/.

3. ЖмедБ - тасымалдауѓа дайындық. Кейінгіге қалдыратын шаралар:

- Миоздық т‰рінде зақымданѓандарѓа, кµзге 0,1% атропин немесе 0,5% амизил тамызуды.

- Нерв ж‰йесі арқылы зақымданѓан т‰рінде транквилизаторларды беруді (феназепамды 0,0005г).

4. Мамандандырылѓан медициналық кµмек:

Жоѓары мамандырылѓан медициналық кµмек (ЖмедБ, ЖМО) кµрсетіледі және ол ауыр улардың µміріне қауіп туѓызатын жаѓдайды болдырмауѓа баѓытталѓан. Оларды әрі қарай тасымалдауын жењілдетіп емдеуді жалѓастыруѓа.

5. Жедел шаралар:

- Жартылай санитарлық тазалау ж‰ргізіп киімін ауыстыру.

- Уланѓандарѓа антидоттық емдеуді әрі қарай жалѓастыру, бірінші -2 тәулік бойынша.

- 2 мл 0,1% атропин с±йыѓын жењіл уланѓан т‰рінде, 2-4мл орташа уланѓандарѓа, 4-6 мл- ауыр уланѓандарѓа етке немесе қ/т. Атропин сульфатты қайталап жіберу керек. ¤те ауыр уланѓандарѓа атропиніњ, екі к‰ндік қосынды мµлшері 40-60 мл болуы м‰мкін.

Холинэстеразаны жандандыратын 15% дипироксимді етке немесе күре тамырларына 2-3 рет тәулігіне. 2-4 мл- орташа уланѓандарѓа, 4-6 мл ауыр уланѓандарѓа, 40% изонитрозинді күре тамырына немесе етке 2-3 рет тәулігіне, 2,3 мл- орташа уланѓандарѓа, 6 мл ауыр уланѓандарѓа:

- Тырысу синдромы мен қозѓалыс қаупін тоқтату қажет; 5 мл 5% барбамил с±йыѓын етке, 15-20 мл 1% тиопентал с±йыѓын күре тамырына, 1 мл 3% феназепам етке.

- Улану психозы болса - 5%-3 мл барбамил с±йыѓын к‰ніне 3 реттен, немесе 3% -1 мл феназепам с±йыѓын етке қайталап беру керек.

- Тынысы тарылып ауа жетіспеген жаѓдайда: кµмейді сілекейден, қ±сықтан тазалап, ауа жіберетін трубканы қолданып оттегімен дем алдырады.

- Тыныс жол аналептиктері (2-4 мл 1,5% этимизол с±йыѓы етке), егер токсикалық (бронхоспазм) қолқа тарылуы болса, қолқа кененбетінде (1 мл 5% гидрохлорид эфедрин с±йыѓын терініњ астына: 10 мл 2,4% -эуфиллин с±йыѓын күре тамырына 20 мл 40% глюкозамен қосып), егер тынысы тоқтап қалса кењірдекке интубация жасап, автоматтық аппараттар арқылы жасанды тыныс алдыру керек.

- ¤те тез ж‰рек тамырыњ жеткіліксіздігі пайда болса - инфузиялық емдеу жасау керек (400-800 мл гемодез, полиглюкин); прессорлық аминдер 1 мл 1% мезатон с±йыѓы, немесе 0,2% 1-2 мл норадреналин с±йыѓын қан тамырына тамшылатып жіберу керек.

- Ж‰рек гликозиттарын 0,5% - 0,5 мл строфантинды (250-300 мл 5% гидрокарбонат натрий с±йыѓын күре тамырына тамшылатып жіберуі, оттегімен интенсивтік емдеу атқарылады).

6. Кейінгіге қалдыратын шаралар:

Кµз қарашыѓы тарылѓанда (миозе) қайталап 0,1% атропин ертіндісін, немесе 0,5% амизил ертіндісін, 1% мезатон ертіндісін, 0,5% амизил ертіндісімен араластырып кµздіњ кµруі жақсарѓанѓа дейін тамызу.

- Неврозды т‰рімен жењіл уланѓандарѓа (кµњіл к‰йініњ т±рақсыздыѓында) транквилизаторларды беруді (0,005% диозепамды 3 рет к‰ніне немесе мепробомат 0,6-0,8 г тәулігіне) және седативтік дәрілерді беруді (бром, валериан).

- Профилактикалық антибиотиктерді - 2 млн ЕД пеницилинді, 1 г тетрациклинді (0,6 г рифампицин), витаминдерді, толық санитарлық тазалауды (егер МПП жартылай санитарлық тазалау ж‰ргізілсе). Осы айтылѓан шараларды кейінге қалдыра т±руѓа болады.

Нақтылы медициналық кµмек - уланѓандарѓа госпиталдар мен нақтылы кµмек кµрсететін емдеу мекемелерінде кµрсетіледі. Б±л емдеу мекемелерінде уланудыњ кµріністерін толыѓымен жояды, диагностикалы анықтау µткізіп және оныњ кейінгі ауыртпалыѓына емдеу жасайды. М±нымен қоса уланѓандарды толыѓымен емдеп олардыњ ж±мыс қабілеттілігін және ±рысқа жарамдылыѓын толықтырады. Бірінші к‰ндері уланѓандарѓа антидоттық емдеуден басқа интенсивтік емдеу, реанимациялық шаралар қолданылады. Одан әрі жиынды емдеулерді қолданылады. Зақымдалуына байланысты (қандай затпен уланѓанына қайталанатын) жаѓдай болса, орнына келтіретін ем қолданылады.

6 тарау. МЕДИЦИНАЛЫҚ С¦РЫПТАУ ЖӘНЕ К¤ЛІКПЕН

ТАСЫМАЛДАУДЫЊ СИПАТТАМАСЫ
Санитарлық шыѓынныњ бір уақытта кµп болуына байланысты зақымданѓан медициналық бµлекшеніњ мањызы µте зор. Ол ж±мыс тоқталмай нақты және белгілі бір ж‰йемен ж‰ргізіледі. ФОЗ-мен зақымданѓан ошақты медициналық бµлекшеніњ бір ерекшелігі, оларды тасымалдаудыњ реттілігін анықтау, оларѓа ошақтан шыѓысымен жеткілікті медициналық кµмек кµрсету (кµмек керек қылатын зақымданѓандарѓа).

Осыѓан қараѓанда бірінші кезекте ауыр (жараланѓандар), зақымданѓандарды, газқаѓарды кигізіп және жедел кµмекті кµрсетіп, уланудыњ клиникасы кµріне бастаѓаннан бастап 1 саѓаттан аспайтын уақыттыњ ішінде тасымалдауѓа кірісу керек. Медициналық кµмектіњ уақыты жењіл жараланѓандарѓа, уланѓандарѓа шектелмейді.

Сондықтан ошақта зақымданѓандарды екі топқа бµледі: ауыр және жењіл зақымданѓандарѓа. Ауыр зақымданѓандар деп - барлық ессіз жатқан ауруларды немесе ФОЗ-мен уланудыњ алѓашқы бірінші симптомы барларды жатқызады.

- Тырысу (бронхоспазм) қолқа тарылу сияқтыларды.

Медициналық тасымалдау кезењінде медициналық сурыптау ‰ш баѓытта ж‰ргізіледі:

1. Санитарлық тазалау керек етуіне байланысты (ФОЗ-мен зақымданѓандардыњ бәрі кіреді).

2. Медициналық кµмек керек етуіне байланысты және оныњ жеделдігіне, және қай жерде кµмек кµрсету керек екенділігіне байланысты.

3. Тасымалдау кµрсеткішіне байланысты.

Егер МПБ ошақтан тыс жерде орналасқан болса, онда зақымданѓандарды екі топқа бµледі:

- Бірінші дәрігерлік кµмекке дейін кµмек керек қылатындарѓа.

- Бірінші дәрігерлік кµмекке дейінгі кµмекті керек етпейтіндерѓа.

Бірінші топқа жататын: ФОЗ-мен зақымданѓандар және ауыр уланѓандар, есі жоқ коматоздық жаѓдайдаѓылар, тырысқандар, бронхыныњ тарылуы (бронхоспазм), сілекейленгендер (саливация, бронхорея). Ауыр уланѓандарѓа дәрігерлік кµмекке дейінгі шаралар µте тез уақыттыњ ішінде кµрсетіліп, оларды әрі қарай тасымалдауѓа полктіњ медициналық пунктіне (ПМП) дайындау керек.

МПБ - медициналық с±рыптау сол әкелген кµліктіњ ‰стінде ж‰ргізіледі. Бірінші кµмекті кµрсеткеннен кейін оларды әрі қарай сол кµлігімен жібереді, тасымалдайды.

¤те кµп зақымданѓандар т‰скенде: ПМП ж±мысыныњ ерекшеліктері.

Полктіњ медициналық пунктініњ ж±мысына, «УЗ» қолданѓан ауданда оныњ т±рѓан орнында, УЗ-мен зақымдалуы м‰мкін және уланѓандар µте кµп мµлшерде аз уақыттыњ ішінде т‰суі м‰мкін, олардыњ кµпшілігіне (ФОЗ-мен 70%) бірінші жедел кµмек керек: ауыр уланѓандардыњ жеке қорѓаныш заттарын қолдана алмауы (газқаѓар ж/е б.) және медперсоналдардыњ зақым алулары; сонымен қоса зақымданѓан аурулар екінші рет улануы м‰мкін, ПМП не µте кµп уланѓандар т‰сетін болса және ауа райы нашар (жањбырлы) болса, зақымданѓандарѓы сурыптау алањына сыйдыра алмайды, ПМП екі палаткасы, қабылдау-бµлектеу ж±мысына қолданылады, сонымен қабылдау-с±рыптау орны кенейеді.

Б±л жаѓдайда бірінші дәрігерлік кµмекті және уланѓандарѓа жедел кµмекті кµрсету ‰шін автотану кµлігі пайдаланады (ПМП). Егер алдын-ала уланѓандардыњ кµп т‰сетіндігі бізге белгілі болса, онда ПМП кµмекші ретінде санитарлармен, жауынгерлермен толықтыралады. Артық антидоттар мен жедел кµмек кµрсететін заттармен (дәрі-дәрмекпен), кµрпе және ±йықтайтын қапшықтармен толықтайды.

ПМП – барлық адамдары және қорѓаныш киімдерімен ж‰ріп кµмек кµрсете білуі керек. ПМП-ніњ барлық бµлімдерінде медициналық жедел кµмек кµрсететін дәрі-дәрмектер, антидоттар, тырысуѓа қарсы дәрілер, ж‰рек ауруларына қарсы дәрілер, тыныс жол аналептиктерін артыѓымен дайындап алу керек. Қабылдау-с±рыптау бµлімі бірінші дәрігерлік кµмек кµрсететін заттармен қамтамасыз етіледі.

1. ПМП-да медициналық с±рыптау

ПМП - уланѓандарды ‰ш топқа бµледі:

1. Арнаулы µњдеуді (тазалауды) керек ететіндер:

2. Бірінші дәрігерлік кµмек керек ететіндер (жедел кµмек кµрсетуді керек ететіндерді бµледі).

3. Бірінші дәрігерлік кµмек керек етпейтіндер. Жедел бірінші дәрігерлік кµмек ауыр уланѓандарѓа, олардыњ µміріне қауіп туѓандарѓа кµрсетіледі. (Коллапс, ж‰рек-тамыр соѓысы тоқтаѓандарѓа, тынысы тоқтаѓандарѓа, тырысқандарѓа т.б)

Кµмек керек ететіндер ПМП-да әрбір бµліміне таратылады (қабылдау-с±рыптау, автотану), кµмек кµрсету кезегіне байланысты (1-2 рет). Жењіл зақымдарѓандарѓа екінші ретте кµмек кµрсетіледі. Бірінші дәрігерлік кµмекті керек ететіндерге ПМП-не келгенше оларѓа бірінші кµмек пен дәрігерлік кµмекке дейінгі кµмек кµрсетіліп, олардыњ әрі қарай улануы тоқтатылѓандар, онымен қоса қате уланѓандар деген анықтама қойылѓандар жатады. Б±ларды яѓни бірінші дәрігерлік кµмек тілеймейтіндерге ПМП-да тасымалдау кµріністеріне байланысты әрі қарай бµледі. Емдеу керек ететіндерді ЖмедБ, ЖМО-ѓа бµледі, ал уланудыњ ешқандай кµріністері жоқтарды (санитарлық тазартудан кейін, киімін ауыстырѓаннан кейін, µздерініњ әскери бµлімшесіне қайтаруѓа жатады). Уланѓандарды бірінші дәрігерлік кµмек алѓаннан кейін тµрт топқа бµледі :

- Бірінші ретте тасымалдайтындарѓа;

- Екінші ретте тасымалдайтындарѓа (жатқызып немесе отырѓызып).

- ПМП-де емдеуге қалдыратындарѓа.

- ¤з әскери бµлімшелеріне қайтаратындарѓа.

Бірінші ретте ауыр уланѓандарды тасымалдайды. Екінші ретте жењіл уланѓандарды.

Ал ПМП-де емдеуге қалдыратындарды сол уақытта ѓана бµледі, егер ПМП, т±рѓан жерінде бірнеше тәулік т±ра алатын болса. ¤з бµлімшелеріне қайтарылатындардыњ анықтамасына уланды деп бекітілмегендер жатады. С±рыптауды дәрігерлік - фельдшерлік бригада ж‰ргізеді (12-14 адамѓа 1 саѓат ішінде). ПМП - де 2-3 бригада қ±руѓа болады. Арнаулы тазалау орнында жартылай µњдеуге µте кµњіл аудару керек.

ФОЗ-мен зақымданѓан ошақтан т‰скендерге бәріне жартылай арнаулы тазалау (µњдеу) ж‰ргізіледі. Оларды екі топқа бµледі. Бірінші топқа медициналық кµмек қажет ететіндерді әрі қарай тасымалдау с±рыптау (газқаѓарын шешпей-ақ) алањына жіберіледі. Олардыњ жартысы (жењіл зақымданѓандар) арнаулы µњдеу алањынан бірден тасымалдау бµліміне жіберіледі.

Екінші топқа ауыр зақымдалѓандар жатады. Олардыњ санитарлық ашық жерлеріне және киімдерін, аяқ киімдерін, газқаѓарларын шешіп, жартылай санитарлық µњдеу ж‰ргізіледі. Б±ларды ±йықтайтын қапшыққа немесе матаѓа орап с±рыптайтын алањѓа жібереді.

7 тарау. УЗ-МЕН ЗАҚЫМДАНЃАНДАРДЫЊ ЖМБ-ѓа Т‡СКЕНДЕГІ АТҚАРЫЛАТЫН Ж¦МЫСТАРДЫЊ ¦ЙЫМДАСТЫРУ АЙЫРМАШЫЛЫЃЫ
- Уланѓандардыњ кµпшілігі мамандандырылѓан терапевтік кµмек керек ететінінде (60-70%).

- Хирургиялық және шоққа қарсы кµмек керек ететіндер кµнеместігінде.

- Уланѓандардыњ айналасындаѓыларѓа қаупті болуында.

- Тамшы с±йық к‰йіндегі УЗ- мен зақымданѓандарѓа санитарлық µњдеуді (тазалауды) толық өткізу.

- ФОЗ буы әсер етсе, толық санитарлық µњдеумен қатар киімдерін толық ауыстыруды қажет етеді.

- Уланѓандардыњ кµпшілігі әрі қарай тасымалдауѓа ден саулыѓы келмейді, сондықтан олар 1-2 тәулік ЖМБ-да қалдыра т±ратын болады.

- М±нда т‰скендердіњ ішінде тек қана уланды деп ойлаѓандарѓа 1 тәулік қадаѓалауѓа тура келеді.

Жоѓары айтылѓандарѓа қарап ЖМБ-да мыналарды алдын-ала қарау керек:

- С±рыптайтын палатканыњ санын кµбейту керек. (Уланѓандарды қабылдайтын);

- АТБ (арнайы тазалау бµлімі) к‰шейту керек.

- Госпитальдық бµлімді ±лѓайту керек, тањѓыш-операция жасайтын, оны шоққа қарсы к‰ресетін бµлімдердіњ есебінен, онымен қоса с±рыптау-тасымалдау бµлімінде ±лѓайту керек.

- Госпитальдық немесе тањѓыш-операция жасайтын бµлімдерінде реанимациялық бµлімдер ашу керек. Қайталап тыныс алу ж±мысы б±зылѓандарѓа қолдан дем алдыру ‰шін µттегімен тыныс алдыратыњ қ±ралдарды пайдалану керек.

Б±ндай ‰лгімен жайѓастырѓанда ауыр уланѓандардыњ кµпшілігіне тез мамандырылѓан және терапевтік кµмек кµрсетіледі.

Қазіргі кездегі қолданылатын УЗ-мен уланѓандарѓа терапевтік мамандырылѓан кµмекті ЖМБ-ѓа т‰скен уақыттан бастап қолдану керек, ал ол 2 саѓаттан аспауѓа керек. ¤те жоѓары улармен зақымданѓандардыњ µміріне байланысты терапевтік мамандырылѓан кµмек керек ететіндер 60-70%, ал егер толыѓымен кµмек кµрсететін болса 100% болады. ЖМБ-ге µте кµп уланѓандар т‰скен кезде оларѓа кµмек кµрсетуге хирургтарды да немесе токсикорадиологиялық топпен к‰шейту керек, әскердіњ ЖМБ, МКО. ЖМБ-да м±ндай кµмекті ±йымдастырушы токсиколог болады.

ЖМБ-да медициналық с±рыптау

ЖмедБ-мен ЖМО-да уланѓандарды мына топқа бµледі.

- Толық арнаулы тазалауды (µњдеуді) керек ететіндер деп.

- Мамандандырылѓан медициналық кµмек керек ететіндер (жедел кµмек ететіндерді кµрсетеді).

- Мамандандырылѓан медициналық кµмек керек етпейтіндер.

- ¤лгелі жатқандар.

Толық арнаулы тазалауды (µњдеуді) керек ететін топқа барлық ФОЗ-мен зақымданѓандар жатады. Жедел шаралар мен мамандандырылѓан медициналық кµмек кµрсеткеннен кейін уланѓандар тµмендегі кµрсетілген бµлімдерге жіберіледі.

- Госпитальдық бµлімге (психикалы ауруларды оњашалайтын бµлме).

- Тањып операция жасайтын бµлімге (реанимацияѓа бµлмесін).

Егер мамандандырылѓан кµмектіњ кµлемін ±лѓайтса, кµбейтсе, ЖМО-да немесе ЖмедБ-да толық кµмекке дейін, жењіл уланѓандарѓа да екінші ретте осындай кµмек кµрсетіледі.

Барлық уланѓандарѓа мамандандырылѓан кµмек кµрсеткеннен кейін оларды мынандай топтарѓа бµледі:

- Госпитальдарѓа жіберетіндер (кµп саласы госпиталь).

- ЖмедБ-ѓа (ЖМО) қалдырылатындар.

- ¤з бµлімшелеріне қайтарылатындар. ЖмедБ-ѓа қалдырылатындардыњ қатарына жедел кµмек пен мамандандырылѓан кµмек алѓандар да жатады, бірақ 2-3 к‰нге дейін әрі қарай тасымалдауѓа жаѓдайлары келмейтін. Б±лардыњ жаѓдайлары жолды кµтеретін халге келгенде ѓана әрі қарай тасымалдайды, тырысудан, ж‰рек - қантамыр ж±мысын жµндегеннен кейін, кµњіл-к‰йін орнына келтіргеннен кейін.

Жењіл уланѓандарды (зақымданѓандарды) 5-10 к‰н емдегеннен кейін, олар жазылѓандар (командасына) тобына жіберіледі. ¤з бµлімшелеріне қайтатындарѓа - уланѓан деген анықтама бекітілмегендер, кµмек кµрсеткеннен кейін улану симптомдары тоқтатылѓандар немесе жењіл зақымданѓандар жатады.

Мамандандырылѓан кµмек керек етпейтіндерге жењіл уланѓандар, олардыњ улану симптомдары кезендегі кµмек беру арқылы тоқтатылѓандар.

Егерде олар әрі қарай емдеуді керек етсе және µте кµп зақымданѓандар т‰ссе, онда оларға б±л кезењде кµмек кµрсетілмей-ақ ГБ жіберіледі.

ФОЗ-мен уланѓандарды тасымалдау кезењін ±йымдастырѓанда ошақтан тез шыѓарып, келесі медициналық тасымалдау кезењіне жеткізіп, бірінші дәрігерлік және мамандандырылѓан кµмек кµрсетуге тырысу керек.

Тасымалдауѓа арналѓан кµліктер, тура зақымданѓандар жатқан жерге келуі керек. Егер м±ндай м‰мкіншілік болмаса, зақымданѓандарды кµліктіњ келуіне ыњѓайлы жерге жинау керек. Б±л жерде фельдшер болуы қажет. Бірінші медициналық кµмекті толықтырып және тасымалдауды анықтайтын.

Толық санитарлық µњдеу (тазалау) ж‰ргізгенге дейін, ФОЗ-мен зақымданѓандарды қорѓаныс қ±ралдарын қолдану арқылы киім-кешектерімен тасымалдануы керек.

Зақымданѓандарды қорѓаныс қ±ралдарынсыз ластанбаѓан жердіњ µзінде µте сақтылықпен шыѓару керек, газқаѓарды алдын-ала газсыздандырушы с±йықтармен тазалау қажет.

Зақымданѓандарѓа алѓашқы кµмек кµрсеткеннен кейін ѓана тасымалдау керек.

Бастапқы кезде зақымданѓандар жол-жµнекей кµлікпен тасылады. М±нан соњ олар емдеу бµлімдеріне санитарлық кµлікпен тез жеткізіледі. Б±л зақымданѓан адамдарѓа жол бойына кµмек кµрсету ‰шін санитарлар бµлінеді, оларды кµмек кµрсететін заттармен қамтамасыз етілуі керек (антидот, оттегі, ж‰рек дәрілері сияқты). Әрқашан да ФОЗ-мен зақымданѓандарды есте сақтау керек, 1, 2-5 саѓаттыњ ішінде олардыњ клиникалық симптомдары кµріне бастаѓаннан, емдеу орнына жеткізе алмайтындай жаѓдай болса, оларѓа жол бойында қайталап антидот беру керек.

ФОЗ-мен зақымданѓандарѓа ПМП-да антидот бергенше және оларды тырысудан т±ншыѓуынан (асфикция), комадан шыққанѓа дейін тасымалдауѓа болмайды.

ЖМБ-нан, ЖМО-тан, ФОЗ-мен зақымданѓандар жедел кµмек керек етуіне қарай тасымалданады.

ДӘТГ - ѓа т‰сетіндер - бронхоспастикалық т‰рінен т±ншыѓу симптомымен және тырысудыњ салдарынан барлық организмніњ зақымдалуы болѓандар жатады. ӘЖЖГ - ѓа миоздыњ т‰рі бар аурулар. ДӘНГ ФОЗ-дыњ әсер ету салдарынан психикасы б±зылѓандар ДӘХГ - жараланѓан онымен қоса уланѓандар.

жүктеу/скачать 1.97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: