Қазақстан республикасының денсаулық сақтау министрлігі

Кейініректе, б.э.д І мыңжылдықта Месопотамияның солтүстік-шығыс бөлігінде Ассирия ерекшеленді. Ол өзінің ең жоғарғы шегіне, әйгілі мемлекеттік қайраткер Ашшурбанипалдың (б.э.д. 626-668ж.ж) тұсында жетті. Ол өте білімді адам болған. Оның тұсында Ниневиде ашылған үлкен патша кітапханасы, біздің заманымызға жеткен бірнеше мыңдаған клиножазулы жазбалар сақталған саз тақтайшаларының жинағы жиналған ең үлкен кітапхана болып саналады. Әдетте, тақтайдағы жазбалар «Егер адам науқас болса..» деген сөздермен басталып, әрі қарай аурудың негізгі белгілері сипатталып, емделушіге оны дайындау және қолдану жөніндегі нұсқаулар берілген. Жазба «Ол сауығады» деп аяқталған.

Месопатамияда сау организмдегі барлық процесстер мен ауырған кездегі өзгерістер аспандағы құбылыстарға байланысты деген ұғым етек жайған.

Емдеу шаралары кезінде аспан шырақтарының қозғалысы назарға алынып, ескеріліп отырған. Болжау жасау кезінде шырақтардың орналасуы мен арнайы астрологиялық күнтізбеге (босануға, операция жасауға сәтті және сәтсіз күндер) үлкен көңіл бөлінген.

Сонымен қатар, ағзаның өмір сүру қабілетінде басты рольді, адам денесінде циркуляцияланған сұйықтықтарға, әсіресе, қанға байланыстырып отырған.

Тұмарлар, амулеттер, қарғыстар мен дұғалар жазылған тақтайшалар кеңінен тараған. Малдың ішкі мүшелерінде, әсіресе, құрбандыққа шалынған малдың бауырында бал ашу үлкен роль ойнаған.

Біздің дәуірімізге бауырдың балшықтан, қоладан жасалған, бөліктерге бөлінген, үлгілері жеткізілген. Бауырдың әр бөлігіне, сол бөліктің жағдайын болжайтын мәтіндер жазылған. Осы үлгілер негізінде медициналық мектептерде болашақ бақсы-дәрігерлерді оқытқан.

Медицина негізгі екі бағытта дамыған: асуту (аудармасы «емшілік өнері») және ашипиту – «дуалау өнері».

Бұл екі бағыт дәстүр де б.э.д І мыңжылдықтың екінші жартысына дейін өзгеріссіз сақталып келді. Кейіннен, ашипутуға жақынырақ бір арнаға тоғысты.

Аурудың себептері туралы ұғымдар негізгі үш дәрежеге бөлінді:

1. Жаратылыстан тыс себептер - «құдайдың қолы», «қара күштің желі», «Ламашту құшағы» (Ламашту мыстан түнімен қала кезіп балалар лихорадкасын таратады деген сенім болған).

2. Қоғамдағы дәстүрлі, құқықты және басқа да ережелерді бұзғаны үшін берілген жаза.

3. Табиғат құбылыстары мен адамдардың жалпы өмір сүру салттарына байланысты (сапасыз тағамдарды қолдану, лас суға шомылу) жаратылыс себептері.

Асу-емдеуші аурудың пайда болуын көбінесе жаратылыс себептерімен байланыстырған. Оның болжамдары көбінесе «ол жазылады», «оны емдеу керек» дегендей оптимистік көзқараста болған. Асу емдеу тәжірибесін эмприка- емдеушінің емдеу тәжірибесіне негіздеп отырған. Оның емдеу мақсаты анық болған: «Қызбаны тоқтату», «Ісікті басу», «Аяқ-қолдың шығып тұрған тамырларын тыныштандыру» т.б.

Асулар дәрілік флораның да білікті мамандары болған. Олар дәрілік шөптерді өздері жинап, сақтап және дәрі жасаған. Дәріні балда, сірке суында, суда немесе қатты майларда қайнатып, оны жақпа май, ұнтақ дәрі-дәрмек, тампондар мен балауыз түрінде қолданған.

Эмпирика-дәрігер асудың дәрілік жинағына қарағанда ашипудың дәрілік жинағы мейілінше аз болған. Дегенмен, дәріні қолдану жөнінідегі нұсқаулық барлығында дерлік болған. Мысалы: «шалфей шөбін үгіт те маймен араластырып, үш рет дұға оқып тісіңе бас.» Осы аталған «Тіс ауруына қарсы дұға»- ежелгі Месопотамияның жоғары көркемдік әдеби шығармасының үлгісі іспеттес.

Ашипудың емінің басты амалы дұға оқу болатын. Аурудың себебі мен салдарын анықтап алғаннан кейін, ашипу емдеуден бұрын болжам жасаған.

Ашипуту мәтіндерінде ол көбінесе жағымсыз болған: «Ол өледі», «Ол жазылмайды» және т.б. «Ол өмір сүреді», «Оның дерті жазылады», леген болжамдар сирек кездеседі. Ашипу болса, болжамы үмітсіз болатын болса, емді бастамай-ақ кетіп қалып отырған.

Месопотамияда адам денесінің құрылысын білмеген, мәйітті ашу жүргізілмеген. Құрбандыққа шалынған малдың ішкі құрылысын зерттеу ғана ішкі мүшелер: бауыр, жүрек, асқазан, бүйрек, ішек туралы жалпылама түсініктер беріп отырған. Босандырумен әйелдер айналысты.

Вавилонда, Ниневия қалаларындағы қазба жұмыстары кезінде көпірлердің, саз құбырлардан жасалған су құбырлары мен канализациялар табылған, жұқпалы аурулармен ауырған адамдарды қаладан алшақтату туралы заңдар болған.

Б.э.д. XVIII ғасырда құрылған Хаммурапи патшаның заңдары, Вавилон заңдарының кең көлемді ескерткіші, біздің заманымызға дейін сақталып қалған. Бұл заңда өмірдің барлық бағытын қалпына келтіріп отыратын ежелгі заңдар жинақталған. Базальт бағанында ойылып жазылған тармақтар қатары, дәрігернлердің қызметі мен кей жағдайлардағы оның сот алдындағы жауапкершіліктеріне арналған.

Вавилондықтар мен ассириялықтардың дәрілік арсеналы өсімдіктік, жануарлық және минералды жолмен алынған құралдардың бай жинағын құраған. Ауруды емдегенде көбінесе су мен май пайдаланылған. «Дәрігер»сөзі, тікелей аудармасында «су танушы» немесе «май танушы» дегенді білдірген. Әр түрлі өсімдіктердің бүршіктері, жануарлар майы, мұнай пайдаланылған. Дәрілер тұнба және қайнатпа түрінде ішуге пайдалану үшін тағайындалып отырған. Сырттай пайдалану үшін, жақпа майлар мен түрлі пасталар, компресс қою, сылау, клизма мен бұлаулар тағайындалып отырған. Уқалау, су құйыну, оңқалар төңкеріп, қан ағызу сияқты кеңестер беріліп отырған. Дәрілерді аш қарынға және тамақтан кейін ішетін деп бөлген. Дәрілерді ішкізу кезінде, кей жағдайларда, арнайы ыдыстар пайдаланылған.

Ежелгі Шығыстың басқа да елдеріндегідей, ауруларын Вавилонда емдеу мүмкіндігі, тек қалталы адамдарға ғана тиесілі болған. Грек тарихшысы Геродот (б.э.д. Vғасыр) кедей адамдарды емдеудің ерте вавилондық, өзіне сай дәстүріне сипаттама берген. Ол үшін оларды кісі аяғы көп жерлерге шығарып қойған және қасынан өтіп бара жатқандары, өз жеке тәжірибелеріне сүйене отырып, оларға кеңес беріп өткен.
Ежелгі Үндістандағы дәрітану
Үндістан біздің эрамызға дейін көп жылдар бұрын құрылған. Б.э.д IV мыңжылдықтың соңы мен ІІІ мыңжылдықтың басында Үндістанда құлиеленуші қоғам құрылды. Медицина мен фармация тарихын тарихын танудың негізгі көзі болып- «Веды» - тұрмыстық және діни ережелер жинағы және «Ману заңдарының жиынтығы» (б.э.д. 1000-500 ж.ж.) табылады. Ману заңдары бойынша, дәрігердің емі сәтсіз аяқталған болса, оған айып-пұл салынып отырған. Оның көлемі аурудың жағдайына байланысты анықталып отырған. Ману заңдарында гигиена саласының көптеген сұрақтары ашылып отырған. Атап айтқанда, климаттың денсаулыққа әсері, тұрғын үйдегі тазалық, гимнастика, ерте тұру, киім тазалығы, шаш-тырнақ тазалығы, тағам гигиенасы, ауыз қуысының гигиенасы. Тоя тамақтану кінәланып, етті пайдалануға шектеу қойылып, сапалы және қажетті әдіспен дайындалған өсімдік тағамдарын, сүтті және балды пайдалануға кеңес берілген. Ыдыстың тазалығына да көңіл бөлінген. Денеге күтім жасау ережелері қарастырылған. Осының бәрі бай адамдарға ғана қатысты болған.

Махенджо - Дарода жүргізілген қазба жұмыстары кезінде, б.э.д. III-IV ғасырдың басына тиесілі, диаметрі екі метрге дейін баратын, қола канализация құбырлары, сарайлардың ішіндегі хауыздар табылған.

Б.э.д. VI ғасырдың екінші жартысында құрылған ауруханаға, сол сияқты айлақтар мен үлкен жолдардағы ауруханаларға сипаттама берілген.

Үндістандағы дін түрі де- алдымен брахманизм, одан соң оны алмастырған буддизм – медицинаға зор таңба салған.

Медицинада қалыптасқан ұғым бойынша, денсаулық- ағзаның үш бастамасы, ауа, сілекей және өттің қалыпты қауышуының нәтижесі. Ол үшеуі табиғат апаттарымен немесе табиғаттың негізгі элементтерімен тығыз байланысты.

Ежелгі Үндістандағы адам денесінің құрылымы туралы ілімдер, ежелгі дүниедегі ең толық ілім болған. Мәйітті ашу көзделмеген. Зерттелетін мәйіт былжырату үшін ағын суда 7 тәулік бойына ұсталынған. Осыдан кейін суда жібітілген бөліктерін щеткамен немесе қабықпен қырып алған немесе өлі дененің қалыпты жайылу процессіне бақылау жүргізілген. «Ведаларда» кездесетін анатомиялық терминдер анатомиялық білімнің бар болғанын куәландырады, сонымен қатар, мидың, жұлынның толығымен зерттелмегенін көрсетеді.

Науқасты зерттеу кезінде, дәрігер сұрақ қою арқылы қарау әдісін пайдаланған.

Зәрдің иісінің ерекшелігіне, түсіне қарап ерекше аурулардың диагнозын қойған. Бұл басқа ежелгі халықтар медицинасына белгісіз.

Қазба жұмыстары кезінде табылған хирургиялық аспаптар, «Аюреведа» авторларының бірі Сушруттың анықтамасы бойынша, «Медицина ғылымдарының ішіндегі алғашқысы және ең үздігі», хирургияның дамығандығын дәлелдейді. Үндістандық дәрігерлер ампутация, лапоратомия, офтальмологиялық және құлақ, мұрын, ерін ақауларына пластикалық операция жасаған.

Акушерлік істе ұрықты аяғымен келтіру, кесар тілік операцияларын жасаған. Медициналық мамандықтың барлық саласы біртұтас, бір-бірінен бөлуге болмайды деген ұғым қалыптасқан. Сушрутаның ойы бойынша, операция жасай алатын, бірақ медициналық ілімді елемейтін дәрігер- бір қанатты құсқа ұқсайды деген.

Ежелгі Үндістанда дәрігерлерді дайындау жүйесі де назар аударарлық. Емдеу ісін оқытатын ұстаздардың, жоғары адамдық қасиеттерімен қоса, медицинаның барлық бөлімінен өте жақсы білімдар болуы шарт болған. Әрбір ұстаздың 3-4 оқушысы болған. Оқуы аяқталғаннан кейін, әрбір оқушы, ауруға деген ізгілікті қарым-қатынасты, қарапайымдылықты, ауруға көмек көрсетуге деген дайындықты талап ететін міндеттемелер қабылдаған.

Көне Үнді медицинасының құпиясы дәрігерлік этика ережелерінде бекітілген. Ол - ұстазға деген құрмет, мінсіз сыртқы көрініс, кедейлер мен достарын ақысыз емдеу, науқастарға адал қызмет көрсету, өз білімін үздіксіз жетілдіріп отыру.

Ежелгі Үндістан дәрігерлерінің емдеу ісінің қажетті бөлігі дәрі-дәрмек тағайындау болып саналған. Сушрутаның ойы бойынша, « білімсіздің қолында дәрі уға тең, сондықтан оны пышақпен, отпен және жарықпен ғана салыстыруға болады. Ал білімдінің қолында ол мәңгілік өмір сусынына айналады.» «Аюр-Ведыда» 760 дәрі-дәрмекке сипаттама берілген.Үндістан дәрігерлері өсімдіктен жасалған дәрілерді көбірек пайдаланған. Олардың басым бөлігі Үндістанда осы күндері де қолданылады.

Ежелгі Үндістанның эмпирикалық медицинасында дәнді дақылдар, ағаш, ағаш қабығы, тамыры, гүлі, тропикалық жемістердің солтүстікте және оңтүстікте өсетін түрлері пайдаланылған. Сол сияқты шарап, сірке суы, сүт, май, жануарлар майлары, темір, құстардың, балықтың және жануарлардың басқа да мүшелері де жиі қолданыста болған. Таңу құралдары ретінде мақтаны, өсімдік жіпшелерін, жібекті, ерекше өңдеуден өткен кейбір малдардың ішектерін пайдаланған. Құрамында мырыш, темір, мыс бар дәрілермен жараларды күйдіріп, көз ауруларын емдеген. Темір мен мырышты көп қан жоғалтқанда тағайындаған.

Дәрігерлер арасында сынапты танып, пайдалана білген дәрігерлер ерекше атаққа ие болған. «Қанжар мен оттың қасиетін білген дәрігер-әзірейлі, дұғаның күшін білген-пайғамбар, ал сынаптың күшін тани білген - құдай»,- деген нақыл тараған.Үндістан медицинасында сынаптан жасалған жақпа майды жасау белгілі. Ол металл сынабынан, күкірттен және жануар майынан жасалған (күкіртті-сынапты май).

Ежелгі Үндістанда алтын денсаулықты күшейтетін ең мықты құрал деп есептелген.

У туралы білімнің болуы міндетті болған және оған ерекше көңіл бөлінген. Үндістер улы жыландыр мен жынданған иттердің тісінен көп зардап шеккен. Сушрутаның есебі бойынша Үндістанда улы жыланның 80-ге жуық түрі бар. Ол олардың уынан емделудің әр түрлі әдістерін көрсетіп берген.

Уақыт өте келе, химия саласындағы білімнің жетілуі, дәрітанудың дамуына өз ықпалын тигізді. Б.э.д. ІІ ғасырдың ғұлама ғалымы Нагарджуна өз шығармаларында металлдарды тазартып, тұндыру үшін дайындалатын қиын металл тұздары мен амальгам дайындаудың айрықша әдістерін келтірген. Б.э.д. ІІ ғасырдан белгілі азот қышқылын техникада, түрлі салаларда, ветеринария мен фармацияда пайдалана бастады.

Осы жаңалықтардың бәрі көптеген елдердегі фармацияның дамуына үлкен ықпалын тигізді.

2.4 Ежелгі Қытайдағы фармацияның дамуы
Б.э.д. IV-III мың жылдықта Хуанхе өзенінің жазығында жер шарындағы көне жаратылыстарының бірі пайда болып, б.э.д ІІІ ғасырдың ортасында мемлекет мәртебесін алды. Ежелгі Қытай әлемге жібек пен оқты, компас және фарфорды, фаянс және қағазды, кітап басып шығаруды және жаратылыстану ғылымдары, медицина мен фармациядағы жаңалықтарды жария етті.

Ежелгі Қытайдағы медицина мен фармацияның дамуы туралы, кейбіреулеріне 2-3 мың жыл толған ежелгі иероглификалық кітапта айтып береді. Олардың ішіндегі ең көнесі болып Нэй-цзиннің (18 кітап) энциклопедиялық еңбегі саналады. Алғашқы тоғызы (Су вэнь) адам организімінің құрылымы мен атқаратын қызметтеріне, ауру түрлерінің диагностикасы мен емдеу жолдарына арналған. Соңғы тоғыз томында (Лин шу) чжень- цзю терапиясының көне әдісі сипатталған. Ежелгі Қытай халық медицинасының негізінде ежелден келе жатқан қытай материалистік философиясы жатыр. Бұл философия бойынша, объективті әлем үнемі қозғалысты болады және өзгереді, оны танып білуге болады. Сырқаттану түсінігі организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасына негізделген және у-син (бес алғашқы элементтер туралы) және ян-инь ілімдерінде баяндалған.

Чжен-цзю терапия (чжень-акупунктура немесе инемен емдеу, цзю-мокс немесе күйдіру) Қытай халық медицинасының өзіндік ерекшелігі болып табылады. Оның эмпирикалық тамыры тереңге кеткен. Қытай дәрігерлері «өмір нүктелерінің» бар екенін және оларды тітіркендіру арқылы ауруды емдеуге болатындығын дәлелдеген. Бұл әдістің алғашқы терең түсініктемесі б.э.д ІІІ ғасырда берілген. XIVғасырға дейін 700-дей «өмір нүктелері» табылып, олар 14 «өмір сызығымен» біріктірілді. Нүктелерді тітіркендіретін инелер бастапқыда кремний мен яшмадан, кейін сүйек пен бамбуктан, ал одан да кейін – металлдан: қоладан, күмістен, алтыннан, платинадан дайындалған. Оқыту үшін арнайы атластар жасалып, манекендер ( үлгі қуыршақтар) құйылып, оларда ине сұғатын барлық нүктелер мен каналдар көрсетілген. Қытайдың барлық атақты дәрігерлері бұл әдісті жетік меңгерген.

Қытай дәрігерлері айрықша өнерді пульстік диагностикада жетілдірді.Оның негізін қалаушы дәрігер Бянь-цзяоның тұжырымы бойынша әрбір мүшенің пульстік анықтамасы бар, сондықтан пульсті анықтау үшін дененің кем дегенде әртүрлі 9 жерінен зерттеуге нұсқау берді. Қытай дәрігерлері 24-тен 200-ге дейінгі пульс түрлерін ажыратқан, соның ішінде 10 негізгі болып табылады. Пульстің ғылыми маңызы туралы Ңэй-цзиннің трактатында жазылған. Біздің заманымыздың ІІІ ғасырында пульс туралы Ежелгі Қытай ғылымы, пульс туралы 10 томдық трактатта жинақталды (Мо-цзин, 280ж). Пульс туралы ілім ежелгі қытайдан алысқа таратылып кетті. Атап айтса, Ибн-Сина келтіретін пульстің 48 түрінің 35-і ежелгі Қытай медицинасынан алынған.

Қытайда вариоляция әдісі кеңінен таралды. Оспа ауруынан сақтандыру мақсатында, сау адамдардың танау тесіктеріне оспамен ауырған науқастардың кептірілген іріңінің пустуласын тамызған.

Медициналық ережелер мен өсиеттердәң жинағындағы: «Медицина өлімнен құтқара алмайды, бірақ өз кеңестерімен өмірді ұзартып, мемлекетті нығайтуға шамасы келеді», - деген нақыл сөз аурудың алдын алудың қажеттілігі мен маңыздылығын куәлайды.

Дәрігерлердің еңбегін емдеу қызметінен гөрі, кеңес беру арқылы аурудың алдын алғаны үшін бағалау жүйесі таралған.

Қытай медицинасында гигиена мен алдын алу элементтеріне сәйкес, жалпы емдеуді бекітуші шараларға: диетаға, массажға, сулы процедураға, күнге сәулелендіру, емдік дене шынықтыруға көңіл бөлінген.

Қытайда мемлекеттік медициналық мекемелер болған. Олардың негізгі қызметі император ауласына қызмет көрсету болса да, іс жүзінде міндеттемелері кеңірек болған (мысалы індеттермен күрес). Қытай дәріханалары да арнайы мекеме ретінде өте ертеде пайда болған.

Ежелгі Қытайда дәрілік терапия өнері өз шыңына жетті. Әлемдік тәжірибеге Қытай Халық фармациясының – женьшень тамыры, лимонник, камфора, шай, жуа, сарымсақ, смола, ревень сияқты өсімдік құралдары және жануарлардан жасалатын дәрілер; бұғы пантасы, бауыр, желатин енгізілді.

Бұл саладағы ең үлкен еңбек – атақты шөп дәрісін дайындаушы Ли Ши –чженнің 52 томдық кітабы. Онда 1892 дәрілік шөптердің сипаттамасы берілген.

Қытайдың аңызға айналған билеушісі Шэнь Нунның «Травник» жинағы да фармация тарихында ерекше орын алады.

Аңыз бойынша, ол өкілдерін жердің түкпір-түкпіріне жұмсап, оларға емдік қасиеттерін анықтау үшін әртүрлі тастардың, металлдар мен өсімдіктердің үлгілерін үлгілерін әкелуді тапсырған. Барлық құралдардың әсерін өзіне сынап көрген. Осы сынақтардан кейін барлығы 365 атаудан құралған, оның ішінде 240-ы өсімдіктерден тұратын «Шэнь Нун бэнь-цао» кітабын жазып шығарған. Бұл кітапта ол барлығын үш жікке бөлген:

1. 
   – 120-сы жасартатын қасеттері бар заттар- олар қауіпсіз болғандықтан пайдалануына шек қойылмайды.
   
2. 
   - 120-сы сергітетін әсері бар заттар. Олар белгіленген мөлшерде ғана пайдаланылады.
   
3. 
   - 125-і улы заттар. Олар қажетті мөлшерде әрі қысқа мерзім пайдаланғанда ғана емдік әсерін тигізеді.
   

Хуа То дәрігер (141 ж. шамасында туған), ауруды басатын затты пайдалану арқылы операция жасау үшін ауруға шарапта езілген ерігіш ұнтақ «ма фейсиньді» берген. Бұл ұнтақтың құрамында үнді коноплясының жасушалары бар.

І ғасырда «Шин-Нун-Бэнь- Цао» кітабы құрастырылған. Бұл кітапта 300-ден астам емдік құралдар мен көптеген жазбаларға түсініктеме берілген. Өсімдіктерден алынған заттармен қоса жануарлардан алынатын: панты (жас алабұғының мүйізі), мускус, қан, бауыр, жолбарыс жүрегі, пілдің терісі, тасбақаның басы, кептірілген кесірткелер, тасбақаның тас қабығынан дайындалатын ұнтақ т.б. жазбаларға сипаттама берілген.

Б.э.д. ІІІ ғасырда, кейіннен қытай медицинасының канонына айналған алғашқы ірі медициналық трактат, табиғат пен өмір туралы еңбек- «Нэй-цзин» пайда болды. «Нэй- цзин» - көп томдық шығарма. Онда қытай медицинасының негізгі принциптеріне, адам анатомиясына, физиологиясына және патологиясына сипаттама берілген, ауруды зерттеу және емдеу әдістеріне, негізгі ауру түрлерінің синдромына, халықтың денсаулығын нығайту жолдарына, жалпы алғанда, медицинаның негізгі міндеттеріне нақты да анық анықтамалар берілген.

Диагностика жасау мақсатында дене «терезелерін» (көз,құлақ, мұрын, ауыз) зерттеуге, аурудың дауысын есту, тамыр қағысын анықтау, аурудан шығатын иістерді зерттеуге нұсқау берілген. Адамдарды емдеу үшін жайландыратын, ауырғанды басатын, қан айналымын жақсартатын, ішек жұмысын қалпына келтіретін заттарды пайдаланған.

Қытай медицинасының тарихында «Нэй-Цзин»- нің маңыздылығына баға жетпейді. Бұл кітаптың қытайдағы атағы Гиппократ, Гален, Авиценна шығармаларының деңгейіне жеткен.

Б.э.д. ІІ ғасырда Қытайда әлемдік медицина тәжірибесінде алғаш рет «аурудың тарихын» жазу енгізілді. Емдік дәрілердің тізімі байытылды, дайындау және жасау техникасы жетілдірілді, фармакологиялық білімдер кеңейтілді. Жабайы шөптерден тұратын емдік шөптерді ғана жинау ешкімнің көңілін толтырмағандықтан, оларды мәдениетке енгізу қажеттілігі туындады. Ол үшін VI ғасырда арнайы дәрілік плантациялар - дәріханалық бақшалар ашылды. Ондай бақтардың бірі үшін астананың маңынан 300 му жақсы жерлер бөлінген. Ол Медициналық бұйрықтың қарамағында болды және онда арнайы оқытылған адамдар қызмет істеді.

22 фармацевті тексерістен өткізіп, ескі «шөптерге» толықтырулар енгізгеннен кейін, 502 -жылы өкімет әлемдегі бірінші фармокопея - «Шэнь- нун- бэн- цао- цзин» құрастырып, басып шығарды. Ол 7 томнан тұрды және 730 емдік дәрілерге сипаттама берген. Қорытынды мәтінді құрастыру Тоу-Хун-Цзиннің (452-536) атымен байланысты. Оның «Мин-бэй-лу» анықтама кітабы 16000 рецептен құралған және осы күнге дейін қытай дәрігерлері мен фармацевтерінің ең бағалы көмекші құралы болып табылады. 550- жылы Сюй-Дзы-Цаяның «Лэн-гун-яо-дуй» шығармасы шықты. Бұл еңбектің ерекшелігі, онда алғаш рет дәрілердің әсер етуінің сипаттамасы келтірілген. Барлық дәрілер 10 топқа бөлінген: желайдайтын, зәрайдайтын, жұмсартатын, қатайтатын, әлсірететін,байлайтын, жайландыратын, терлететін, тыныштандыратын және альтернативті.

Қытай медицина тарихында Сун-сы-Мяо (581-673) көрнекті орын алған. Өз зерттеулерін ол фармакологияға арнап, халық арасында «дәрі патшасы» атағына ие болған. Оның 30 томдық «Цзянь-цзинь-фан» (1000 алтын рецептер) еңбегі - қытайдағы дәрітанудағы теңдесі жоқ үлесі.

Мин дәуіріндегі Қытай фармациясының ең ірі өкілі, қытай емдік құралдарының маманы, әлемдік атағы бар ғалым, фармаколог Ли-Ши-Чжень (немесе Пин-ху) болатын. Ол 1518 жылы дәрігер отбасында дүниеге келген. Медицинаны 30 жасқа толғанда зерттей бастады, 800-ден астам фармакология кітаптарын оқып шықты. Ли-Ши-Чженнің 10 шығармасының үшеуі біздің заманымызға дейін жеткен. Олардың негізгісі 1892 емдік өсімдіктің сипаттамасы мен 11896 рецептуралық жазбалардан құралған 52 томдық «Бэнь-Цао-Гань-Му», қытай және әлемдік ғылымға енген баға жетпес үлес болып табылады. «Бэнь-Цао-Гань-Му»-дың 26 томында Ли-Ши-Чжень женьшень, ревень, лакричный корень, эфедра, қытай лиммонигі, сияқты емдік өсімдіктердің қасиеттерін талқылайды. Ли-Ши-Чженнің зерттеуі бойынша, пиязда, сарымсақта, қара өрікте, жапон жемолостында, қытай ветреницасында антибактериалдық және антитоксикалық қасиеттері басым болған. Туберкулезді емдеу үшін жапон гинкгосын пайдалануды ұсынған.

Тыныштандыратын және седативті қасиеті бар өсімдіктердің қатарына Ли-Ши-Чжень валериананы, өгейшөпті, қалампыр бастарын, полиморфты ангелика тамырын, кокос жаңғағын, жас бамбуктың сабағын, жүзім сабағын жатқызған.

Ли-Ши-Чженнің жинағында екдік өсімдіктердің басқа да көптеген топтары жинақталған.

Ли-Ши-Чженнің «Бэнь-Цао-Гань-Му»- дың 30 томы жануарларды сипаттауға және оларды емдік заттар ретінде пайдалану жолдарына арналған. Жалпы сергітетін қызмет көрсету мақсатында мускусты тағайындаған. Осы мақсатта одан да кеңірек панттар пайдаланылған. «Панттар ер күшінің әлсіреуінде өте жақсы көмектеседі»,- деп жазады Ли-Ши-Чжень.

Емдік препараттар жасауда үй жануарлары да кеңінен пайдаланылды. Шошқа майы тәбет арттыратын, әлсірететін және зәрайдайтын дәрі ретінде ұсынылған. Шошқаның бауыры қан аздықта, «ал-ал» ауруында, ісіктерде және зәр шығару қиындықтарында тағайындалған. Қойдың бауыры көз ауруларына ұсынылған. Шарапқа араласқан түйе майы қақсағанда, ревматизм мен буындардың созылмалы ауруында, сол сияқты сал ауруында пайдасы көп еді.

Алтын- барлық «мәңгілік эликсирдің» міндетті және құрамдас бөлігі. Ол ағзаның қызметін күшейтіп, жүрек пен жүйке жүйесіне жағымды әсер етеді.Ли-Ши-Чженнің ойы бойынша, алтынды аю немесе бұғы майымен пайдаланса, ол туберкулезге қарсы ем болып табылады. Өкпе ауруларын күміспен емдеу ұсынылған. Қан аздыққа темір мен мысты, мыс тотияйыны (құстыру үшін) түрінде тағайындаған. Мысты гематомалардың тез тарауы үшін және сынықтардың бітуі үшін пайдаланған. Безгек ауруында қорғасын ыдыста біраз тұрған судың құрамында өте аз мөлшерде болатын қорғасын тағайындалған.

Ли-Ши-Чжень 1592 жылы қайтыс болған. Оның есімі әлем ғылымындағы ұлы қайраткерлердің есімінің қатарына алтын әріппен жазылды. Оның портреті В.В. Ломоносов атындағы Мәскеу Мемлекеттік университетінің салтанат залында, атақты ғалымдардың портреттерінің арасында тұр.

Жалпы алғанда, Ежелгі шығыстың құлиеленушілік мемлекеттерінде ауруды тану мен оның алдын алуда көрнекті тәжірибе жинақталған, емдік дәрі-дәрмектер белгілі болған.

3. ЕЖЕЛГІ ГРЕЦИЯ МЕН ЕЖЕЛГІ РИМДЕГІ ФАРМАЦИЯНЫҢ ДАМУЫ

3.1 Ежелгі Грециядағы фармация
Адамзат тарихының дамуына антикалық әлем елдері – Ежелгі Греция (Эллада) мен Ежелгі Рим үлкен әсерін тигізді.

Антикалық Грецияның гүлдену шағы, ежелгі грек өнерінің, ғылымның және мәдениетінің өрлеуі б.э.д. V ғасырды болды. Бұл өрлеуге ел ішіндегі күрестер мен өткір әлеуметтік қайшылықтар басты себеп болды. Алғашқы қоғамдық құрылыстан таптық құлиеленушілік құрылымына ауысу кезеңінде Греция терең терең әлеуметтік төңкерісті басынан өткерді. Елдің өрлеуіне, гректердің парсы басқыншыларына қарсы бостандық пен тәуелсіздік үшін күресінде жеңіске жетуі де өз әсерін тигізді.

Ежелгі Грецияда медицина мен фармацияның дамуы, ортақ «философия» деген ұғымғы біріккен басқа да ғылымдармен тығыз байланысты болды. Ежелгі грек философиясына аппаттық диалектика тән болатын.

Ежелгі Грецияның философиялық ағымдары- материализм мен идеализм- өткір таптық күрестің айнасы.

«Демокриттің материалистік жолы» мен «Платонның идеалистік жолының» күресі, өркендеуші құлиеленушілік демократияның реакционды жерлік құлиеленуші аристократтарымен күресі болды.

Ежелгі Грецияның ойшылдары жаратылыс зерттеушілер болумен қатар, дәрігерлер де болған, дәрі дайындаумен айналысқан. Солардың бірі Демокрит (б.э.д. 460-370 ж. шамасы). Ол «әлемнің негізінде құдай емес, ұсақ бөлшектерден (атомдардан) тұратын материя тұр»,- деп оқытқан. Олар үздіксіз қозғалыста болады. Табиғаттағы алуан түрлі құбылыстарды Демокрит атомдардың түрлі қосылыстарымен түсіндірген. Табиғат біртұтас, әрі үздіксіз қозғалыста тұрады. Атомистік материализм құдайлардың әлем тағдыры мен жекелеген адамдардың тағдырына араласуына қарсылық білдірді.

Табиғатты үздіксіз қозғалыста болатын зат ретінде қабылдау көзқарасы грек философиясының ерекшелігі. Гераклит: «Бәрі ағады, бәрі өзгереді, қозғалыссыз ештеңе жоқ, ғаламның бәрі қозғалыс ағымымен қапталған»,- деп жазған.

Демокрит медицина мен фармацияға да көңіл бөлген. Ол қабыну, құтырма, тамыр соғуы, ем дәм туралы жазған. Демокриттің медицинадағы материалистік ұстанымы оның :

«Адамдар өз қолдарындағы мүмкіндіктерін білмей, дұға оқу арқылы денсаулықты құдайдан сұрайды. Сабырсыздықпен өз денсаулықтарына қарсылық көрсетіп, өз нәпсісінің арқасында өз денсаулығының сатқыны атанады»,- деген сөздерінде анықталған.

Демокриттің ісін жалғастырушы Эпикур ғаламның шексіздігі мен материяның үздіксіздігін негізге алған.

Эпикурдың ілімі «Геродотқа хат», «Зат табиғаты туралы», «Тита Лкуреция Кара» поэмасында мазмұндалған.

Классикалық уақыт аралығындағы Грек медицинасы философиядағы екі: материалистік және идеалистік бағыттарды айқындады.

Материалистік даму Родосс (Родос аралы, Кіші Азия), Кирен (Солтүстік Африка), Кротон (Кротон қаласы, Оңтүстік Италия), Книд (Книд қаласы, Кіші Азия), Косс (Косс аралды. Кіші Азия) мектептерінде байқалған. Ежелгі Грециядағы бұл мектептерге Пифагор мен Платонның идеалистік мектептері қарсылық танытты.

Олар әлемдегі барлық қозғалыстарға мистикалық сандар (Пифагор) мен мәңгілік «идеялар» (Платон) әсер етеді деп түсіндірген.

Ежелгі Греция медицинасы діннің әсерін, Ежелгі Шығыс елдерінің медицинасына қарағанда, азырақ сезінді. Грек құдайларынан адамдардың жақсы да, жаман да қылықтарын табуға болатын. Емдеуді шіркеулерде, «асклепейондар» деп аталған арнайы орындарда жүргізген. Ақсүйектерге арналған, дәл осылай аталған, бақсы емес кәсіби дәрігерлердің емханалары мен мектептері болған, ұсақ «ятрейлер»- дәрігерлердің үйдегі жеке емханасы да болған.

«Асклепейон» сөзі Асклепийдің есімімен байланысты. Асклепий (латынша Эскулап)- солтүстік Грецияда тұрған дәрігер. Оны құдай деп санаған және грек және әлем әдебиетіне «емдеу ісінің құдайы»- «сауықтырушы» Аполлонның баласы» деген есіммен енгізілген.

Ежелгі Грецияның көптеген дәрігерлері оның ұрпағы болып саналған. Медицинаның жекелеген салаларының қолдаушылары: Гигиея (осыдан «гигиена» термині пайда болған) және Панакея (дәрілік терапия)- оның қыздары болып есептелген.

Көне заман өнерінде Асклепий қолында жылан оратылған таяғы бар бейнеде көрсетілген. Гигиея- туник киген, жылан ұстап, алқа таққан ару кейпінде көрсетілген. Кейіннен жылан бейнесі медицинаның символына айналды. Бұл белгінің мағынасы дәрігер де жылан сияқты данышпан болуы керек дегенді білдіреді.

Ежелгі Грециядағы саны 300-ден астам болған асклепейондардағы емдеу ісі көбінесе сенімге негізделген. Асклепейонның үш құрамдас бөлігінің бірі саналатын абатонда аурулар «қасиетті түнді» өткізген.

Шіркеулік медицинаның негізін түстерді жору құраған. Бақсылар көрген түстері туралы сұрап барып, уқалау, гимнастика, сумен емдеу, аластау сияқты емді бастаған:

Демек, шіркеулердегі бақсы - емшілер қарапайым, көбінесе физикалық әдістермен емдеген. Бірақ, сол емді жасау салт-дәстүрі өте көрнекті, әрі жұмбақты болып көрінген және ол шіркеулік «психотерапияның» негізін салған.

Емдеу ақысы айтарлықтай жоғары болған: ақшалай сыйақы, дененің немесе оның емделген бөліктерінің мәрмәрдан, күмістен немесе алтыннан жасалған бейнесі.

Алдыңғы қатарлы философиялық ілімдер - буырқанған материализм мен қарапайым диалектиканың әсерінен грек медицинасы мен фармациясы қалыптасты.

Ежелгі Греция дәрігерлері ауруды, өз ағымында белгілі сатыларды өтетін, сыртқы ортамен байланысты, дәрігерлік бақылауды талап ететін құбылыс ретінде қабылдау керек деген ұғымды қалыптастырған.

Ауруға деген осындай көзқарастың қалыптасуы, адам физиологиясы мен патологиясын танудың негізгі көзі болумен қатар, дәрілерді пайдаланудың да жаңаша түрлерін игеру мүмкіндігін ашты.

Бұл принциптерді медицинада бірінші болып, «медицина атасы» атанып кеткен, Гиппократ қолданысқа енгізді. (460-377 ж. б.э.д.)

Гиппократ «грецияның жоғарғы ішкі гүлденуі» кезеңінде, адам білімінің әр саласында өз атақты өкілдері болған кезде, өмір сүрді. Саясатта бұл - Перикл заманы, тарихта- Геродот пен Фукидид; философияда – Левкипп, Демокрит, Эмпедокл, Сократ және Платон; поэзияда- Пиндор, Срфркл, Эврипид және Аристофан; медицинада – Гиппократ заманы

Гиппократ Косс аралында туған. Әкесі Гераклит жағынан асклепиадтардың атақты ұрпағына жатады және өз ұрпағынАсклепийдің баласы – Подалириден жалғап келген. Асклепийдің ұрпағында жеті Гиппократ болған. Ұлы Гиппократ екіншісі болған.

Дәуір дәрігері бола жүріп, ол Греция мен Кіші Азияның көптеген қалаларында болған, Скифия, Ливия; Қара теңіздің шығыс жағалауын аралаған, Мысырда да болуы мүмкін. Оның дәрігерлік өнері туралы атағы көптеген мемлекеттерге жайылып кетті. Өмірінің соңғы жылдарын Гиппократ Лариссте (Фесалия) өткізіп, сол жерде Демокритпен қатар бір күнде қайтыс болады.

Гиппократ пен бізді 2500 жылдай уақыт бөліп тұр. Осы уақыт ішінде көп нәрсе аңызға айналды. Бірақ, оны аса құрметпен еске алатын замандастарының жазбалары қалды. Гиппократтың сол замандағы медицинаның мақсаты мен мүмкіндіктері және қиындықтары туралы нақты түсінігі болған. Ол өз бойында үлкен дәрігерлік тәжірибе мен адамдар мен оларды қоршаған табиғатты терең түсіну қабілетін ұштастыра білген дәрігер - философ болған. Дәрігерлік өнерді ластайтын көзбояушыларды өте жек көрген. Ол ұлы реформатор, ежелгі грек медицинасының үлкен жетістіктерін дәлелдейтін әйгілі Косс медицина мектебінің басшысы болған.

Гиппократтың және Ежелгі Грецияның басқа да дәрігерлерінің мұрасы, Александр Македонскийдің ізбасары - Птоломей негізін қалаған әйгілі Александрия кітапханасында сақталған., б.э.д. ІІІ ғасырда құралған «Гиппократ жинағында» жинақталған. Олардың бұйрығы бойынша, Александрияға әлемнің барлық түкпірінен ғалымдардың жазбалары әкелінген. Олардың ішінде грек тілінде жазылған 72 медициналық шығармалар болған.

«Гиппократ жинағының» қандай шығармалары нақты Гиппократтың өзінікі, ал қайсысы басқа авторлардыкі деген сұрақ әлі де болса жауабын толық тапқан жоқ. Көптеген зерттеушілер «Афоризмдер», «Болжау», «Індеттер», «Ауа, су, жер туралы», «Сынықтар туралы», «Бас жарақаты туралы», «Ежелгі медицина туралы» деген атақты жұмастырды Гиппократтың өзі жазған деп есептейді. Басқа жұмыстарды оның шәкірттер, баласы және күйеу баласы жазған.

Гиппократ, ауруды - құдайдың жіберген жазасы немесе «қара күштердің» қарғысы деп санамаған, керісінше, материалды субстраттың өзгеруі нәтижесінде, организмнің өмір сүру қабілетін көрсетуі деп есептеген.

Гиппократ ауруды үш түрлі жағдайдың ауысуы деп қараған: дымқылдану, қорыту және жеңілдену. Осыдан аурулардың мерзімі, ырғағы және емдеудің негізгі принциптері туралы ілім туындады: 1) ең бастысы жамандық жасамау; 2) қарама-қайшылықты қарама- қайшылықпен емдейді; 3) өлшем сәйкестігі заңын сақтау; 4) табиғи заңдармен келісе отырып емдеу, басқаша айтқанда, аурудың өз «табиғатын» ескеру, тұрмыс жағдайын, қоршаған ортаның әсерін ескеру.

Гиппократтың гуморальді анықтамасы бойынша, ағзаның өмір сүру қабілеті төрт шырынмен: (дымқылмен, сұйықтықпен), қан, сілекейлі қабық (флегма), сары және қара өтпен анықталады. Бұл шырындардың негізінде табиғаттың төрт бастауының: жылудың, суықтың, құрғақшылық пен ылғалданудың түрлі қосылыстары жатыр. Төрт шырынның әрқайсысына анықталған темперамент сәйкес келеді. Қанға - сангвиниктік, сілекейге (флегмаға)- флегматикалық, сары өтке – холериктік, қара өтке- меланхоликтік темперамент сәйкес келеді.

Адам ағзасында аталған заттардың біреуінің сандық өзгеріске ұшырауы сырқаттануға әкеліп соғады. Гиппократ: «Егер ауру адамға өтке әсер ететін дәрі берсе, запыран құсу, сілекейлі қабыққа әсер ететін дәрі берсе, сілекейлі құсу, т.с.с. болады»,- деп есептеген. Денедегі сұйықтықтың көлемі қоршаған ортаның (климаттың) әсерінен өзгеріске ұшырайды.

Ежелгі гректердің айтуы бойынша, төрт сұйықтықтың әрқайсысының ерекшелігі ағзаның түрлі ауру түрлеріне икемдігін анықтайды және дәрігерден емдеу кезінде әр түрлі тәсіл қолдануын талап етеді.

Екі жарым мың жылдай уақыт өткеннен кейін, орталық жүйке жүйесіндегі қозу және тежелу үрдістерін зерттеу негізінде И.П. Павлов темпераменттің ғылыми негізделген сипаттамасын жасаған. Ол Гиппократ берген сипаттамаға сәйкес келді.

Хирургия саласындағы «Сынықтар туралы», «Бас жарақаты туралы», «Буындарды түзету туралы» шығармалар сынықтарды, жарақаттарды, шығуларды және бас жарақаттарын емдеу туралы түсініктеме берді. «Буындарды орнына салу туралы» еңбегінде «Гиппократ орындығын» сипаттаған. «Гиппократ орындығы»- шығуларды түзету үшін қолданылатын рычагты құрылғы. «Гиппократ тақиясы» деп аталатын қиын хирургиялық таңғыш хирургияда осы күнге дейін қолданылады.

Ежелгі Греция дәрігерлері мәйітті ашумен айналыспағандықтан, анатомиядан арнайы білімдері болмаған. Олардың адам денесінің құрылымы туралы түсініктері эмпирикалық дәрежеде болған. Дегенмен, ежелгі грек дәрігерлерінің оқуы хирургияның дамуында қажетті роль атқарды.

«Гиппократ жинағында» 250 өсімдіктен алынған және 50 жануарлардан алынған дәрілік құралдар тізілген. Гиппократ 60-70 емдік құралдарды пайдаланды. Гиппократ: «Дәрі мен оның қарапайым қасиетін, егер ондай сипаттамасы болса, сен санаңда сақтап қалуың керек. Олардың ішінде ауруды емдеуге қатыстысын, белгілі ауру түрлеріне қанша және қалай әсер ететінін меңгеріп алуың керек. Себебі, бұл- дәріні танудың бастауы, ортасы және соңы». «Гиппократ жинағы» ежелгі грек дәрігерлерінің қарапайым дәрілерді де, қиын дәрілерді де дайындай алғандығын дәлелдейді. Әр дәрігердің өз дәрілік шикізатының қоры болған және оларды осы мақсатқа арнайы бөлінген ғимараттарда сақтаған. Ондай ғимараттар грекше «apotheca» деп аталған. «Дәріхана» деген сөз осыдан пайда болған. Әр дәрігер өз дәріханасында, құлдардың көмегімен, өз емделушілеріне дәрі дайындаған. «Жинақта» күрделі дәрілерді дайындаудың сипаттамасы, құрамының саны, жекелеген дәрілердің мөлшерлеу әдісі сипатталған. Мөлшерлер көбінесіе шамамен келтірілген: «бұғының тұяғының үлкендігіндей», «қойдың сүйегіндей» т.б. сияқты.

Ежелгі Грек дәрігерлері пайдаланған көптеген дәрі-дәрмектер көмекші заттар да болып табылған: бал, май, өсімдік шырыны, шарап. Іштей және сырттай пайдалануға мөлшерленген қаты түрдегі күлшелер түрі кеңінен пайдаланылған. Бұл пішін көптеген елдердің фармакопеясында жүздеген жылдар бойы пайдаланып келді. Сұйық дәрілік заттардан «Гиппократ жинағында» ерітінділерді, тұнбаларды, қайнатпалар мен өлшемдерді дайындау жолдары сипатталған. Құрамында тары қайнатпасы қосылған сорпа мен көжелерді және жарма немесе ұннан жасалған, дәмқосарлар қосылған емдік сорпаларды пайдаланғаны туралы жиі ескеріледі. Ішуге пайдаланатын сұйық «кикеон» дәрісін тары ботқасына су, шарап немесе бал қосып дайындаған. Сумен араластырылған балдан- меликрат, ал бал, су және сіркесудан оксимель дәрілері жасалған.

Ежелгі Грецияда жұмсақ дәрілерден сырттай пайдалануға жақпа майлар, жапсырмалар, суппозиторийлер, буламалар, іштей пайдалануға - пилюлалар, ботқалар мен күлшелер дайындаған. Жақпа май пішінінде өсімдіктік (теңіз жуасы, қара чемерица, емен қабығы, мирра, ладан), жануарлық (өгіздің өті мен бауыры, шпан мушкалары) және минералды (ағартқыш, қыша сазы) заттар пайдаланылған.

Көз ауруларын емдеу үшін жұқа ұсақталған ұнтақтар, жақпа майлар және т.б. басқа дәрілер пайдаланған. «Қабағың зуылдап қышитын болса, (созылмалы блефарит- қабақ қабынуы) қатты тастың үстіне мыстың кішкене бөлігін уыт та, қабағыңа уқалап жақ. Сосын мыстың қабықшаларын шама жеткенше жұқалап үгітіп, оған піспеген жүзімнің шырынын шүберек арқылы сүзіп, ынтамен аралыастыра отырып қосу керек. Қалған шырынды қызыл мыстан жасалған құмыраға құйып, жайлап, ботқаның қоюлығындай болғанша езу керек. Кепкеннен кейін ұсақтап үгітіп пайдаланады».

Өз тәжірибесінде Гиппократ шөппен емдеуге ерекше көңіл бөлген. Оның табиғи заттарды барынша толық сақтауға тырысқанын, оларды сақтап, орама жасау әдісін ойлап тапқанын, көне дәріханаларда жүргізілген қазба жұмыстары дәлелдейді. Гиппократ өсімдіктерді ұсақталған күйінде пайдалануды ұсынады. Олардың ішінде кездесетіндері: белена, бузина, қыша анар, зверобой, қауын, ирис, қалақай, жуа, қалампыр, жусан, қарағай, асқабақ, сарымсақ, шалфей- барлығы 250-дей өсімдіктер. Жануарлардан алынатын дәрілік заттардан қойдың, өгіздің, қаздың, үйректің, балықтың майлары қолданылған.

Гиппократ сақ болуға, бір дәріні екіншісіне алмастыруға асықпауға кеңес береді.

Гиппократ терапиядағы ерекше орынды ем-дәмге бөлген. Ол сontraria contraries әдісімен емдеген. «Тойынуды ашығу, ашығуды тойыну емдейді, еңбек тынығудың емі және керісінше тынығу-еңбектің емі. Бір сөзбен айтқанда, бір қарама-қарсылық екіншісінің емі, себебі, медицина бұл қосу мен азайту. Бар артықты алып тастап, жетіспегенді қосу. Осыны жақсы түсінген дәрігер- нағыз дәрігер» деген.

Гиппократ есімімен, жалпы дәрігерлердің, оның ішінде фармацевтің де , бейнесі мен этикалық әрекеті байланысты.

«Гиппократ жинағында» дәрігерлік этика мен ежелгі Грециядағы дәрігерлердің тәртіп ережесіне арналған бес шығарма бар. Олар: «Заң», «Ант», «Дәрігер туралы», «Тәртіп туралы» және «Өсиеттер». Олар дәрігерлерді оқытудың және моральды тәрбие беру жөніндегі анықтамалар және «Медицина заңдарына» сәйкес қойылатын талаптар туралы түсініктеме береді. «Медицинаның әсерін танығысы келген адамда табиғи жақындық. білім, жайлы орын, бала кезден тәрбие, еңбекқорлық және уақыт болуы керек» деген («Заң»).

«Дәрігер емдеуді ақысын ойлаудан бастамау керек. Тіпті кей кездері, «ризашылықты минуттық атақтан жоғары» санап тегін емдеуі керек. Себебі, адамға деген сүйіспеншілік бар жерде, өз ісіне деген сүйіспеншілік те болады» («Өсиеттер»). «Дәрігер өз бойында ақшаға деген жиіркенішті, ұяттылықты, қарапайымдылықты, шешімділікті, ұқыптылықты, ой ұшқырлығын, өмірдегі қажеттілік мен пайдасын білуі, кеселге деген жиіркенішті, құдай алдындағы қорқынышты мойындамау, құдайдың құдіреттілігіне сенбеуді тәрбиелеу керек. Дәрігер- құдайға теңестірілген философ» («Тәртіп туралы»).

«Дәрігер үсті-басын таза ұстауы керек, жақсы киім киіп, иісті майлар жағып жүруі керек. Себебі, осының бәрі, әдетте, науқасқа жақсы әсер етеді» («Дәрігер туралы»). Ұстазға, әріптестерге деген құрмет өзгермейтін ереже болып қалыптасқан. Ол ереже б.э.д. ІІІ ғасырда Александрия кітапханасында жазылып, Гиппократ есімімен аталған «Антта» бекітілген. «Қай үйге кірсем де, ең алдымен науқастың пайдасы үшін кіремін».

Ежелгі грек медицинасында Гиппократтан кейін де материализм мен идеализмнің күресі жалғасты. Ежелгі Грецияның идеалистік философиясын Платон (б.э.д. 428-374 жж.) басқарды.

Ол нақты әлемді білім көзі ретінде теріске шығарған. «Тимей» шығармасында ол пневма туралы (құдай жаны) оқуды жетілдірген. Барлдық патологиялық құбылыстарды Платон ағзадағы пневманың айналуларымен және оның әр түрлі мүшеерге әсерімен байланыстырған. Платон ұғымы бойынша, «дерт- көктен жіберілген жаза. Оны дәрі емес, музыка, ұран, түрлі рәсімдер арқылы ғана емдеуге болады» деген.

Платон медицинадағы реакциялы ағымның бастаушысы болды. Аурудың алдын алуда да, күтімінде де бай адамдар мен басқарушылармен шектелген, құлдарға медициналық көмектің қажеті жоқ деп есептеген.

Платонның оқушысы- Аристотель (б.э.д. 384-322 жж.) ежелгі дүниенің ең көрнекті ғалымы болды. Дәрігердің баласы, медициналық білім алған. Өлген малдардың өлігін ашып, адам анатомиясының құрылымы туралы шешімдер жасаған. Ол физиологиялық үрдістерді де зерттеген. Аристотель, ғылыми-тәжірибелік жұмысты болмаған биіктіктерге көтерген, сол замандағы бірінші натуралист болған. Ол Платонның идеалистік оқуын сынға алып, кейбір сұрақтарында материализмге жақын болған. Сонымен қатар, Аристотельге мақсатты бағытты оқу жақын болған (телеология). «Табиғат артық ештеңе жасамайды, табиғат барлығын бір қажеттілік үшін шығарады» деген.

Феодолизм дәуіріндегі шіркеулік философия Аристотельдің осы оқуын пайдаланып, Платонның алдағы идеялар туралы оқуымен біріктіріп, орта ғасыр медицинасында билеуші роль атқараған, реакционды идеология- схоластикалық философияның басты негізге айналдырды.

Аристотельді өсімдік әлемі де қызықтырған, бірақ оның бұл бағыттағы еңбектерінің сақталмағанын атап өту керек.

Оның шәкірті, энциклопедиялық білімі бар Эфестік Теофраст (б.э.д. 370-285 ж.) ботаникадан көп еңбектер жазған. Теофрастың сақталып қалған еңбектерінің бірі - «Өсімдіктер туралы зерттеулері» қызығушылық тудырады. Бұл еңбектің оныншы кітабы емдік өсімдіктерге арналған. Онда ол бальзамдарға, шайырға, өсімдік шырынына, улы өсімдіктерге, шөптерге (аскөк, шафран, корица, лотос, кордамон, мирра т.б.) сипаттама берген. Ол ішек құрт ауруларына қарсы папортникті қолдану, жөтелге алтейді, іріңдеуге мальваны пайдалану туралы және емдік өсімдіктерді сақтау туралы кеңестер берген.

Ежелгі Греция тарихының қорытынды мерзімі - эллинизм мерзімі деп аталды (б.э.д. IV-I ғ.ғ.). Эллинистік оралықтардың ең ірісі Александрия болды. Онда барлығы 600 мыңнан астам орам қағаздар сақталған және Птоломей тұсында Аристотель мен Теофраст кітапханасымен толықтырылған екі әйгілі кітапханалар болған. Мұнда ішінде обсерваториясы, жануарлар бұрышы, ботаникалық бағы және анатомиялық мұражайы болған Муза Храмы ашылған.

Александрияда медицина әйгілі дәрігер Герофил есімімен байланысты. Ол көптеген дәрілік құралдарды енгізген және «еміне дәрі табылмайтын ауру болмайды» деп тұжырымдаған. Герофил терапияда күрделі дәрілік заттардың пайдалануына бастау салып, қоспа бөлшек саны көп рецептерді пайдалана бастады.

Басқа атақты дәрігер Эразистрат (б.э.д. 280 ж. қайтыс болған) өлген адам мәйітін ашумен айналысқан және тірі жануарларда асқорыту мүшелерінің қызметін зерттеген, қызылтамыр мен көктамыр арасындағы байланыс жөнінде ойларын айтқан, сезімтал және қозғалтушы жүйкелерді айыра білген.

Герофил мен Эризастраттан кейін александрия медицинасы, Птоломейлер мемлекетінің экономикалық және мәдени құлдырауымен байланысты, өз мағынасын жоғалтты. Герофилдің шәкірті Филин Косский (б.э.д. 310-280ж.) «эмпириктердің» дәрігерлік мектебін ашқан. Олар: «Медицинаның мақсаты- тәжірибелі әдістермен ауруға қарсы тиімді құралдарды іздеу»,- деп есептеген. Эмпирика мектебінің жұмыстарына Героклеиттің (б.э.д. І ғ.) «Сыртқы және ішкі дәрілер туралы», «Ем дәм туралы», «Дәрілік құралдарды зерттеуге дайындау туралы» еңбектері жатады. Осы мектептің өкілдері удың қызметін уды қайтаратын затты табу мақсатында оқыған. Осылайша, Митридат VI Евпатюр (б.э.д.120-63 ж.) уды қайтаратын дәріні жасап шығарды және бірнеше жүздеген жылдар өте оған «Mithridaticum» аты берілді. Бұл зат 54 заттан құралған және ғалымның айтуы бойынша, барлық улану түрлеріне қарсы әсер береді.

Ежелгі Грециядағы химияның дамуына Аристотельдің элементтер туралы түсініктемесі әсерін тигізді. Оның ілімінен екі нәтиже туындайды. Біріншісі, бағалы емес металлдардың бағалы металлдарға транстекті өзгеру идеясы; екіншісі, бұл орта ғасырда «quintesstntia»-«бесінші жаратылыс» атанған бесінші элементті енгізу.

Гректер темір, мыс, алтын, күміс, болатты алу әдістерін білген. Ежелгі Греция дәрігерлері минералды жолмен алынған дәрілік құралдар: мыс сульфатын, күкіртті, ашудастарды пайдаланған. Александрия химиктері мүсәтірді ашты. Олар оны табиғи өнім ретінде Аммона (осыдан атауы аммиак) оазисінде өндірген.

Ежелгі Грецияда алтынды-күнмен, күмісті-аймен, мысты-Шолпанмен, қорғасынды - Сатурнмен, темірді-Марспен, болатты - Юпитермен байланыстырған. Металлдарды көк тәңірінің белгілерінің атаулармен атау пайда болды.

Б.э.д. І ғасырдың ортасынан бастап медицина мен фармациядағы атқарушы роль Рим империясына көшті.

Ежелгі Шығыстың өндіріс күші төменгі дәрежедегі құлиеленуші мемлекеттері мен ұсақ қала-мемлекеттерге бөлініп кеткен Ежелгі Грециямен салыстырғанда, Рим аумақты мемлекет болғандықтан, мұнда медицина мен фармацияның дамуына да үлкен мүмкіндіктер болды.

Тұрақты әскер құру римдіктердің орталықтандырылған мемлекетінің дамуының жоғары дәрежеге көтерілуін айқындай түсті және әскери госпитальдардың (валетудинарилер, нақты аудармасы - емдеуші орын) ашылуына, лагерьлік дәрігерлер дайындауға, легион дәрігерлерін т.б. дайындауға мүмкіндік ашты.

Ежелгі Рим бай мәдени мұра қалдырды. Архитектура, ораторлық өнер мен риторика, рим құқығы мен юриспруденция, ауыл шаруашылығы, әдебиет, әсіресе, поэзия, рим филологиясы, медицина мен фармация жоғары дәрежеде дамыды.

Ежелгі Римнің жазба ескерткішінің айтарлықтай бөлігі жойылып кетті Бізге келіп жеткен бастаулардың ішінде (б.э.д. ІІІ ғ. бастап): Тита Лукреция Караның «Заттар табиғаты туралы» поэмасы, Галеннің «адам дене мүшелерінің қызметі туралы» еңбегі, Авле Корнелия Цельстің «Медицина туралы» трактаты ерекше қызығушылық тудырады.

Цельстің «Медицина туралы» еңбегінде өсімдіктерден, жануарлардан және минералдардан алынатын дәрілік заттардың кеңейтілген түсініктемесі берілген. Ол оларды пайдалану әдістеріне қарай сипаттайды: қан тоқтататын, жараны тазалайтын, күйдіретін, қоздыратын (ас қорытуды), жұмсартатын, теріні тазалайтын т.б. Мысалы, қан тоқтататын заттарға: жасыл етікші тотияйынын, алоэні, хош иісті шайырды, күйдірілген қорғасынды, порей жуасын, суық суды, сіркесуды, шарапты, сары күшәнді алдаманы жатқызған.

Жараны жазатын заттар тобында: мирра, камедь, кардамон, ақуыз, балық желімі, үгітілген ұлулар, қайнатылған бал, салқын суда, шарапта немесе сіркесуда суланған, жаңа қырқылған қой жүні, ал жара жеңіл болса, өрмекшінің шылауы да пайдаланылған.

Ас қорытуды қоздыратын құралдар тобына Цельс: піспеген жүзімді, өтті, терпенетин және қарағай ағаштарының шайырын, араның желімін, құрғақ қайнатылған смаковницаны, көгершін сорпасын, пемзаны жатқызған.

Жұмсартқыш дәрілер: эритрей жері, қалампыр шырыны, мүсәтір, шарапты пальманың жемістері, жіпшелер, сало, май, кунжут майы, сары донник, нарцистің тамыры мен жемісі, раушангүл жапырақтары, сычуг, шикі жұмыртқа ақуызы, сүйек кемігі, пісірілген ұлу, қорғасын қалдықтары, күкірт және т.б. заттар.

Бесінші кітапта Цельс сырттай қолданатын дәрілерді, оларды пайдалану мен дайындау әдісін (компресстер, жапсырмалар, жатыр сақиналары, жұмсақ жүн негізінде жасалған, күрделі дәрілер сіңдірілген қынапқа арналған дәрілік құрал) ұнтақтар, сеппелер, акоптар (сұйық, қазіргі линименттерге ұқсайтын жақпа майлар), күлшелер, клизмалар, буланулар, дәрілік зттардың ерітіндісі сіңген дәкемен сүртінуге сипаттама береді.

Цельс барлығы 36 түрлі компресстерге, соның ішінде он жетісінің авторлық атаулары бар: Хрисип, Аистоган, Сосагор, Ктесифронт компресстеріне сипаттама берген. «Никон крмпрессі сорады, жарып әрі тазалайды. Ол тең бөлікті теңіз көбігінен, күкірттен, натрдан, пемзадан құралған және осыларға сонша мөлшерде қара май мен жіпшелер қосып, қою жақпа май дайындалады». Сосагор құралы буын аурларына арналған. Оның құрамы тең бөлікті күйдірілген қорғасыннан, қалампырдан, белена қабығынан, стиракстан, қышадан, шайр, май және жіпшелерден тұрады.

Іштей пайдаланатын заттардан Цельс пилюляларға, тұнба, қайнатпаларға, сулы және майлы ерітінділерге сипаттама берген. Әрі қарай «У қайтарғыштар және олар қандай ауру түрлеріне көмектеседі?» бөлімі бар.

Цельс тағамдақ өнімдермен емделу кеңестерін береді. Ол жалпы тағамды жақсы шырынды (бидай, күріш, қымыран, сүт шарап, ұлулар, жабайы құстар және т.б.) және нашар шырынды (тары, тұздалған ет, шалқан, брюква, қырыққабат, спаржа, қызылша т.б.) майсыз тағамдар, ащы, асқазан жеңіл немесе ауыр қортатын, асқазанды тазартатын, зәр шығару қызметіне әсер ететін, ұйқыны жақсартатын, қоздыратын, ыстық түсіреті т.б. деп бөлген.

Авла Корнелий Цельстцің еңбегі біз үшін, дәрілік түрлерді дайындауға қатысты кейбір фармацевтикалық бөлімдері бар рим фармакопеясы болып табылады.

Ежелгі Рим медицинасы мен фармациясының ақпарат көзі дәрігер қызметін анықтайтын грек және латын эпиграммаларында жатыр.

Ежелгі Рим қалаларындағы қазба жұмыстары сол жерді мекендеген халықтардың өмірі мен тұрмысын, медицинаның дамуын тарихи жетістікке айналдырды. Б.э.д. 79 жылдары Везувий жанартауының күліне көміліп қалған Помпей қаласынан археология тарихында алғаш рет медициналық саймандардың толық жинағы табылған. Екінші 150 көне медициналық саймандар жинағы 1893 жылы Баденде табылса, үшіншісі- 1925 жылы Бингенде табылған.

Біздің заманымызға дейін, су құбырлары, канализация, монша сияқты көптеген қалақұрылыс ескерткіштері сақталып қалған. Кейбір моншалар бір уақытта мың жуынушыға есептеліп салынған. Моншалардың ішінде дене жаттығуларымен айналысатын, тынығып, тамақтанатын, жиындар өткізетін орындар болған.

Римдіктердің сақталып қалған заңдарында қала ішінде жерлеуге тыйым салатын, бейіттердің тазалық жағдайы туралы өкімдер, ішін суды, жағасында Рим қаласы орналасқан Тигрдан емес, Сабин тауынан ағатын бұлақтан алуға нұсқаулықтар кездеседі.

Б.э.д. ІІ ғасырға дейін Ежелгі Римде кәсіби-дәрігерлер болмаған. Халықтық әдістер: шөптермен, тамыр мен жемістермен, олардың тұнаблары мен қайнатпаларын сиқырлы дұғалау арқылы емдеген. Ең көп тараған емдік зат- қырыққабат болатын.

Алғашқы дәрігерлер - әскери тұтқындардан құралған құлдар болған. Әрбір жағдайы жақсы римдәктер өз отбасы мен туыстарын емдейтін дәрігер-құл ұстауға тырытсты.

Құл-дәрігердің жоғары мәдениеттілік әрі кәсіби дәрежесі уақыт өте келе қожайынының алдындағы сенімін көтерген. Кәсіби-құлдарды өз еркімен табыс табуға босататын болған. Бостандық алған дәрігер өзінің бұрынғы қожайынын, оның отбасын, құлдарын, жолдастарын тегін емдеп, тапқан табысының жартысын қожайынына беріп отыруға міндетті болған. Б.э.д. ІІ ғасырдың соңы, ІІІ ғасырдың басында Рим империясының астанасында ерікті грек дәрігерлері, кейіннен Кіші Азия, Мысыр дәрігерлері пайда болып, рим азаматтығына ие болған.

Ежелгі Рим әскери медицинаның дамуына үлкен үлес қосты. Тұрақты Рим армиясы жаулап алу соғыстарын жүргізіп, кәсіби-дәрігерлерді талап еткен. 1000 адамнан құралған әр кагортада 4 хирург болуы міндетті болған. Жаралыларға арналған әскери мекемелер- валетудинариялар болған. Онда дәрігерлер, кеңес берушілер, экономдар мен кіші мед.қызметкерлер еңбек еткен. Әскери медицинамен қатар, өкімет тағайындаған төлемді қызмет, дәрігер-архияторлары бар қалаларда да медицина ісі дамыған.

Қала архияттарының басшысының міндетіне, Рим, Александрия және империяның басқа қалаларындағы арнайы мектептерде медицина мен фармацияны оқыту ісі кірген. Мемлекеттік медициналық мектептермен қатар жекеменшік мектептер де болған. Олардың бірін Асклепиад ашқан.

Уақыт өте келе дәрігерлердің Римдегі жағдайы орнықты болды. Олар үлкен жеңілдіктер мен құқықтарға ие болды. Соғыс кезінде олардың ұлдары әскери қызметтен босатылған. Бұл Римге жатжерлік дәрігерлердің келуіне себеп болды. Б.э.д. ІІ ғасырдың соңына қарай-ақ Римде көз, тіс дәрігерлері, жарық тілігі мен тастілігін жасайтын хирургтар болған. Ежелгі Рим дәрігерлерінің қызметін мемлекет реттеп отырған.

Ежелгі Рим дәрігерлері фармацевт міндеттерін қатар атқарған. Олар тағам мен емдеу үшін, шикі қырыққабатты, балды, өсімдік майын, сіркесуды пайдаланған. Рим фармациясында күкірт, сынап, ашудастар, сабын, бояғыш және үгіткіш заттар белгілі болған. Емханаларда дәрілік заттарды дайындап, сақтайтын арнайы орындар (officinal) болған. Римде дәрігерлерді мамандандырумен қатар, фармацияның медицинаның жеке саласына бөліну белгілері пайда бола бастады.

Ежелгі Римдіктердің өмірлік көзқарасына ежелгі грек философиясының әсері болғандығын атап өту керек. Грек философ-материалистері Левкип, Демокрит және Эпикур ашқан атомдық ілім Тита Лукреций Караның «Заттар табиғаты туралы» поэмасында анықтама алған. Бұл поэмасында ол тірі ағзалардың атомдық қиын құрылымын, олардың өмір сүру үшін күресін бейнелеп, кейбір ауру түрлеріне, жұқпалы ауруларға сипаттама береді.

Лукреций аурудың пайда боуының миазматикалық концепциясы туралы түсініктеме береді (микробтарды ашу бұл теорияны болымсыз қылады). Сонымен қатар, індеттің су, тағам және басқа заттар арқылы таралуына көңіл бөлген, ол індеттің таралуынаң контагиозды концепциясының алғашқы белгілерін белгілеп берген.

Эпикурдың оқулары мен Лукрецийдің көзқарасы Вифинийден шыққан Асклепиадқа әсерін тигізді. Ежелгі Римдегі медицина мен фармацияның дамуы Асклепиад ашқан әдістемелік мектеппен тығыз байланысты. Асклепиадтың жетістіктеріне оның «табиғатпен келісілген», «қауіпсіз, тез, әрі жағымды емдеу» деген ережелері себебін тигізді.

Асклепиадтың ойы бойынша, ауру - бөлшектердің дене каналдары мен түтікшелерінде тұрақтап қалуы және шырындар мен пневманың қозғалысының бұзылуы. Терапия бұзылған қызметтерді қалпына келтіруге бағытталған қарапайым: емдәм, тері тазалығын сақтау, уқалау, қозғалыс және сумен емдеу шараларынан құралған. Ол емделушілерге жаяу жүруге, атқа мінуге, кемелермен саяхатқа шығуға кеңес берген. Дәріні сирек тағайындаған. Асклепиад, медицинадан хабары бар адам ешқашан ауырмайды дегенге сенімді болған. Ол ертеден қалыптасқан емдәммен емдеген. Диететикаға «тағам дәмді болу керек» деген бір ғана принципті енгізген.

Асклепиадтың медицина мектебінен Соран Эфесский (б.э.д. ІІғ.) шыққан. Ол ежелгі медицинадағы акушерлік іс, гинекология мен педиатрия саласындағы ең үлкен, кеңейтілген шығармаларды жаздған.

Ежелгі Римнің атақты дәрігері- Гален (130-200 ж. шамасы). Ол Пергама қаласында (қазір Түркиядағы Бергама) Никон есімді архитектордың жанұясында дүниеге келген. Ол өзінің алдындағы және өз қатарындағы ғалымдардың еңбегін асқан қызығушылықпен оқыған (грек, латын, парсы т.б. тілдерді білген). Пергамадағы гладиаторлар мектебінде архиятр қызметін атқарған.

Гален, біздің заманымызға дейі сексенге жуығы ғана сақталған, медицинадан барлығы 125 еңбек жазған автор. Олардың ішінде ең қажеттілері: «Адам дене мүшелерінің қызметтері туралы», «Анатомия туралы», «Терапевтік әдістер», «Дененің ауру мүшелері туралы», «Дәрі құрамы туралы».

Галеннің материалистік көзқарасы оның анатомия мен физиология саласындағы зерттеулерінде байқалады. Ол Александрияға келгенде, онда адам мәйітін ашуға діни тыйым салынған. Сондықтан, Гален маймылдардың, шошқалардың, иттердің, тұяқтылардың, арыстанның, пілдің анатомиясын зерттеген. Оның нәтижелерін ол адам анатомиясына енгізген. Ол сүйекке, бұлшық етке, байлаушыларға, ішкі органдарға сипаттама берген. Әсіресе, жүйке жүйесі саласындағы зерттеулерге енгізген үлесі зор.

Ол жүрек құрылысын, көк тамырларды, ботталов өзегін дұрыс сипаттаған. Бірақ, жүрек қалқанын өтімді деп санауы Галеннің қателігі болды. Оның ойы бойынша, қан оң жақ ұлтабардан сол жақ ұлтабарға, қан айналу шеңберіне кірмей-ақ, өте алады деп сенген. Оның бұл көзқарасы XVI ғасырға дейін сынға алынбаған (Серветтің кіші қан айналу шеңберін ашқанға дейін).

Галеннің физиология саласындағы үлесі айтарлықтай. Ол бірінші болып жануарларға (шошқаға) өткір вивесекционды эксперимент жасаған.

Гален қозғалыс, тыныс алу, ас қорыту физиологиясын, бұлшық еттердің сығылуын, жүйке жүйесін зерттеген.

Гален құлиеленушілік құрылыстың ыдырап, философияда идеалистік көзқарастың оянған кезеңінде өмір сүрген. Галеннің көзқарасының қалыптасуына Платонның пневма туралы және Аристотельдің мақсаттылық туралы оқуы үлкен әсерін тигізді. Гален пневма организмде үш түрде мекен етеді: «мида - «жан пневмасы», жүректе- «өмір пнвмасы», бауырда- «қалыпты пневма»,- деп есептеген. Барлық өмірлік процесстерді ол, пневманың бұзылуынан пайда болатын, материалдық емес «күштердің» әсерінен болады деп түсінген.

Гален көргеніне дұрыс сипаттама берген, бірақ алынған нәтижелеріне дұрыс түсініктеме бере алмаған. Бұл Галеннің дуализімін дәлелдейді.

Орта ғасыр дәуірінде схоластика мен католиктік шіркеу Гален оқуының идеалистік қырларын пайдаға асырған. Шіркеумен бұрмаланған Гален оқуының біржақты түсінігі- галенизм пайда болды. Галенизмді жоққа шығару - бұл әлем медиктерінің табанды еңбегінің нәтижесі.

Гален, есімі Гиппократ пен Абу Али ибн Сина есімдерімен қатар аталатын, ең атақты дәрігерлердің бірі.

Бізге Гален өзінің фармация саласындағы еңбектерімен қызықты. Ол- фармацевтік қызметті медицинадан бөлуге ұмтылған Цельстің ісін жалғастырушы. Галеннің жеке меншік дәріханасы болған. Дәріхана зертханасында (officina) дәрі-дәрмектер мен құрамы күрделі, көбінесе, өсімдіктерден жасалған дәрілер дайындалған. Мысалы, кейбір жапсырғыштар 23 заттан, ал териактардың құрамы 60-қа дейін жеткен. Бұл дәрілердің бәрі қорымен дайындалған, және осы күнгі Гален дәрі-дәрмектерінен ерекшелігі шамалы. Ол кезде дәрі-дәрмектер мен дәрілік заттарды өндіруде анықталған шектеу болмаған. Гален келесі дәрілік заттар мен дәрі-дәрмектердің өндірісіне сипаттама берген: дәрілер, ұнтақтар, болюстер, күлшелер, сабындар, жақпа майлар, жапсырғыштар, қыша қағаздары, жинақтар, тұнбалар, қайнатпалар, ерітінділер, шырындар, микстуралар, жас өсімдіктер шырыны, шараптар, өсімдік майлары,жақпалар, дәрілік сіркесу балдары, таңғыштар, буландырғыштар, тизандар, териактар.

Галеннің емдік өсімдік пен жануарлар шикізатынан қосылып дайындалған емдік заттарды жасауда, Цельстен алшақ кеткенін айта кету керек. Шарап, май және жануар майларының көмегімен дәрілік шикізаттан ауытқулар алуды бірінші ұсынған (мед. шараптар, мед.майлар т.б.). Өсімдіктерден дәрі дайындауға белгілі реттемелер енгізген де Гален болатын. Ауытқуларды алу кезінде пайдаланатын шикізаттар (жапырақ, гүл, тамыр, қабық және өсімдіктің т.б. бөлшектері) мен экстрагенттердің (шарап, сіркесу, бал) салмақтық және көлемдік қатынасын орнатқан. Галеннің алған дәрі-дәрмектері, қазіргі кездегі экстраттар мен тұнбалардың алдыңғы өкілдері.

Галеннің еңбегі жаңа дәрілік заттарды шығаруында ғана емес, сонымен қатар, оларды пайдалануға теоретикалық негіздеме жасауында.

Орта ғасырдың атақты ғалымы Парацельс Галеннің құрметіне атаған және осы күндері де оның есімімен аталатын дәрілік заттар тобы гален және жаңа гален дәрі-дәрмектері, ал оларды шығаратын мекемелер гален зертханасы, гален фармацевтикалық фабрикасы деп аталады.

Емдік өсімдіктер туралы ғылымның дамуы да жалғасын тапты. Бірінші жүзжылдықтың екінші жартысында, Римде Гай Плиний Секундтың (екінші) (23-79) энциклопедиялық шығармасы «Historia naturalis» - «Қалыпты тарих» пайда болды. Бұл шығармаға ботаникадан, астрономиядан, зоологиядан, минералогиядан, географиядан, этнографиядан, анатомия мен медицинадан материалдар жинақталған.

Плинийдің еңбегі, сонымен қатар, жануарлар мен адамдардың көптеген ауру түрлерін емдеуге пайдаланатын өсімдіктердің кеңейтілген сипаттамасы берілген, «емдеуші» болып табылады.

Емдік тәжірибеде пайдаланатын 600 өсімдікке сипаттама берген Диоскоридтің «Materia medica» («Дәрілік заттар» б.э.д. 170ж) еңбегі танымал болған. Олардың ішінде, долана, аскөк, қырыққабат, қызылша, тимьян, ирис, қымыздықтың түрлері, қалампыр және т.б. өсімдіктер. Диоскорид жануарлар мен минералдардан алынатын препараттардың, өсімдік шайырының, сынапты, мыс тотияйынын, мырыш препараттарын алу әдістерін және осы заттардың дәрілік қалыптарын жасаудың (балауыз, жақпа майлар, жапсырмалар, дәрілер т.б.) сипаттамасын жасаған. Диоскоридтің мәліметтері дәрітануда көрнекті роль атқарды.

Ежелгі Грециядағыдай, ежелгі Рим дәрігерлерінің арасында да заттардың табиғатын, олардың қасиеті мен сапасын түсінуге деген үлкен талпыныс болды. Осының бәрі химияның ғылым ретінде дамуының негізі болып қаланды.

Рим империясының соңғы кезеңдерінде, барлық рим мәдениеті сияқты, медицина мен фармация да құлдырау түрінде болды. 476 жылы Батыс Рим империясы құлағаннан кейін, Шығыс Рим империясы (Византия) өркендеуін тоқтатапады. Құлиеленушілік қоғамның медицинасы мен фармациясы өзінің соңын осында тапты.

4. ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ФАРМАЦИЯ

Б.э. 476 жылы Батыс Рим империясының құлдырауы Батыс Еуропаға құлиеленуші құрлыспен алмасқан жаңа формация - феодалдық қоғамның арасындағы алшақтықты алып келді. Феодалдық қатынас кезеңі 12-13 ғасырларды қамтиды.

Франция, Германия, Англия феодалдық қоғамы үш кезеңді бастан кешірді. Ерте орта ғасырларда (V ғ. бастап Х – XI ғ. дейін) шынайы шаруашылық басым болды, ғылымның төмендеуі байқалды.

Феодализмнің екінші кезеңінде Батыс Еуропада (XI – XV ғғ.) – дамыған орта ғасырларда – қалалар көркейіп, шаруашылық қарқынды дамыды, ел ішіндегі және басқа елдермен арадығы сауда қатынастары дамыды. В Х-ХII ғасырларда Батыс Еуропада философияның басты түрі схоластика болды, оған сүйене отырып барлық мүмкін болатын білімдер шіркеу әкейлерінің еңбектерінде немесе қасиетті жазбаларда берілген деген түсінік болған. Ортағасырлық ғылымның философиясы– бұрмаланып, шіркеу қызметіне қойылған Аристотельдің ілімдеріне негізделді.

Университеттер медицина орталықтары болып саналды. ХI ғасырда Салернода, ХII-ХIII ғасырларда Болоньеде, Монпельеде, Парижде, Падуеде, Оксфордта, ХIV ғ. – Прага мен Венада университеттер ашылды. Сабақ беру схоластикалық әдісте жүргізілді. Оқу жоспарлары котолик шіркеулерінің бақылауында болды.

Осы уақыт аралығындағы дәрітанудың дамуына алхимия мен астрология әсерін тигізді. Алхимиктердің зерттеулерінде сынап пен күкірт ерекше орын алды. Алхимиктердің түсінігі бойынша сынап пен күкірттен басқа металдар пайда болған. Құрамында сынабы көп металл таза, ал күкірті көп болған металл онша таза емес металл деп саналған. Алхимиктердің арқасында зертханаларда дайындалып, фармацияда қолданылған заттардың саны көбейді. Тәжірибелік фармацияның дамуына алхимияның теріс әсері де болды. Ұзақ өмір эликсирі туралы ой дәрілік заттарды іздеу жолын теріс бағытқа бұрып жіберді.

Орта ғасыр фармациясына күрделі дәрілік жазбалар тән. Бір рецептің дәрілік қрамы ондаған заттардан құралуы мүмкін болатын.

Құрамдас бөлігі 70-ке дейін жететін териактар (әр түрлі ұнтақтарды балмен араластыру арқылы жасалатын ботқалар. Негізгі құрамдас бөлігі-жылан еті) ерекше орын алған. Териак ішкі ауруларға қарсы, «мор» қызбасына қарсы қолданылатын құрал болып есептелген. Уды қайтаратын құрал ретінде митридат (опал) қолданылған. Венецияда, Нюрнберте териак пен митридатты арнайы шақырылған өкімет өкілдерінің қатысуымен, салтанатты түрде дайындаған.

Батыс пен Шығыста орта ғасырдағы ірі эпидемиялардың өршуіне қалалардың көбеюі, ондағы халықтың тығыз қоныстануы, шоғырлануы мен тазалықтың жоқтығы, крест жорықтары (1096-1291 жж. арасындағы сегіз жорық) өз әсерін тигізді.

Еуропаның айлақты қалаларында карантиндер – («қырық күндік») – шектеу мерзімі мен кеме экипаждарын бақылауға алу қызметі құрылды. Айлақтың бақылаушылары, «денсаулық сақшысы», «қала дәрігерлері» пайда болды. Олар эпидемияға қарсы қызметтер атқарды. Жалпы санитарлық шаралардан қалаларды сумен қамтамасыз ететін су құбырлары пайда болы. Орта ғасыр эпидемиялары «мор» (loimoz), сөзбе сөз аударғанда «індет» дегенді білдіретін атпен сипатталады. Бірақ жазбаларға сүйенсек, сүзек, шешек, қан тышқақ сияқты ауруларды да «мор» деп атаған. Алапес ауруы кең етек жайған. Алапеспен ауыратындарды емдеу үшін әулие Лазаря орденінің мекемелері- лазареттер ашылды.

Осы кезеңдегі атақты тұлғалардың ішінен Раймунда Луллиді, Арнольд да Виллановты, Альберт Велийді, Фра Бонавентураны, Роджер Бэконды, Василий Валентинді атап өту керек.

Раймонд Луллий (1235-1315)- испан теологы әрі грамматигі. Ол металлдардың өзгеріске ұшырайтынына сеніп, көп уақытын «философиялық тасты» зерттеуге жұмсаған. Ол барлық зат сынап пен күкірттен тұрады және «философиялық тастың» сиқырлы қасиеті бар деп сенген. Луллий кейінгі жүзжылдықтарда атақ алған алхимиялық шығармалардың авторы болып саналады. Олар - «Мұра» («Testamentum»), «Ережелер жинағы немесе алхимиядағы жол нұсқаушы» (“Codicillus seu bademecum”), «Ұлы өнер» (“Ars magna”), «Тәжірибелер» (“Experimenta”).

Арнольд да Вилланова (1250-1313)- ғалым-алхимик. Ол медицина және фармациямен Болонье, Барселона, Неапал, Рим және Ферраре қалаларында айналысқан. Ол өте жақсы дәрігер болған. «Салерно денсаулық кодексінің» авторы өз еңбегінде әртүрлі тағам түрлеріне, өсімдіктер мен жемістерге, олардың емдік қасиетіне сипаттама бере отырып, диететико-гигиеналық нұсқаулықтар берген. Оның денсаулық сақтаудағы бұл кеңестері осы күндері де өзекті.

«Шарап туралы», «Улар туралы», «Философия розарриі», «Териак мөлшері туралы» еңбектерінде ол алхимияны философиядан бөлектейді. Емдік мақсаттағы дәрілік заттарға, улар мен у қайтаратын құралдарға сипаттама берген.

Альберт Великий (1193-1280) – схоластиканың көрнекті өкілдерінің бірі. Ол металлдардың күкіртті-сынапты теориясын қолдап, құнды металлдарды, құнсыз металлдардан бөле білген. Ол астрономиядан, ботаникадан, химиядан, минералогиядан, физикадан, логикадан, психология мен этикадан шығармалар жазған. Оның басты шығармалары мыналар: «Алхимия туралы», «Металлдар мен минералдар туралы», «Өсімдіктер туралы»

Фра Бонавентура (1221-1274) алхимик болған, медицина мен фармация туралы жазған. Азот қышқылының күмісті балқытып, алтыннан бөліп алатын қасиетін тапқан. Алтынды балқыту үшін селитра, тотияйын, квасцы және нашатырды айдау арқылы алынатын сол кездегі патша арағын (aqua regis) пайдаланған.

Осы дәуірдегі көрнекті алхимиктердің бірі, Англияның тумасы Роджер Бэкон (1214-1290) білімділігі мен терең білімдарлығы үшін «ғажайып ұстаз» (“doctor mirabilis”) атанып кеткен.

Өзінің отандасы әрі тектесі Френсис Бэконды (1561-1626) басып озып, алғашқы еуропалықтардың бірі болып зерттеулерде тәжірибелер жүргізудің қажеттілігін түсінді.

Р.Бэкон селитраның қасетін зерттеп, оқ дәріні жасау әдісін тапқан. Көптеген химиялық қоспалардың қасиетін білгендіктен айыпталып, қамауда отырған. Оның құнды еңбектері: «Алхимия айнасы», «Ұлы еңбек», «Үшінші еңбек», «Құдай берген қасиеттің қысқаша анықтамасы».

Еуропа елдерінде алхимиялық сабақтар, Василий Валентин есімімен жасырынып келген, медицинамен айналысқан білімді монахтың еңбегінің арқасында кеңінен тараған. Оның «Антимонидің жеңісті шеңбері», «Көне кемеңгерлердің ұлы тасы жөнінде», «Соңғы мұрағат» кітаптары үлкен атаққа ие болған.

Металлдардаң металлдық қасиетін, қышқылдануды және тұз қалыптасу қасиетін білдіретін, дененің үш бастамасы- сынап, күкірт, және тұз жөніндегі концепциясын баяндаған.

Темір тотығы мен ас тұзын қыздыру арқылы алынатын тұз қышқылы жөнінде де ескерген.

Сурьма, нашатыр, сулема, висмут қоспалары, болат, қорғасын, кобальт, мырышьың сипаттамасын жасаған.

Осы кезеңде Александр Сетоний, Николай Фламель, Леонард Турнейссер, Иоганн Исаак Голланд, сияқты алхимиктер белгілі болған. Олардың барлығы өз қызметтерінде тәжірибелік химиядан алшақ болған.

Сонымен қатар, химик-қолөнершілер түрлі дәрі-дәрмектерді өндіру тізімін кеңейтіп, өндірістің әдістері мен құрал-жабдықтарын жетілдіре түсті.

Орта ғасырда химияның өркендеуіне алхимиядан гөрі қолөнерлік өндірісі көп әсерін тигізді. Бояу өнеріндегі үлкен жетістіктерге соңғы орта ғасырдағы сурет өнері дәлел.

Медицина мен фармацияның тарихында Салерно қаласындағы медициналық мектеп үлкен роль атқарды.

Көне медицинаның ең жақсы жетістіктері (Cirоitas Hippocratica) «Гиппократ қоғамы» аталған Салерно қаласында сақталып, жалғасын тапқан.

ХI ғасырдың басында Салерно мектебінде бірінші «Антидотарный» жинағы жасалды. Бұл жинақ ең өтімді дәрілік құралдардың, атадат мұраға қалған дәрілердің жинағы.

1140 жылы Салерно мектебінің ректоры Николай «Николайдың антидотарныйы» жинағын жасады. Ондағы 60 дәрілік рецептердің жазбасы кейіннен 150-ге дейін толықты. Салерно мектебінің «Антидотарныйы» бірінші фармакопея атанған. Заттардың салмағы осы мектеп белгілеген салмақ бірліктерімен (гран, скрупул, драхма, унция) көрсетілген. Ботқалар мен ұнатақтардың бір реттік орташа мөлшері 20 гранға (1 гран бидайдың бір дәнінің салмағына теңестірілген) тең болған.

Антидотарий үнемі толықтырылып отырған. Оған емдік терапия тағамдары енгізілді, кейіннен суларды, майларды, клизмаларды, шырындарды, сырттай пайдаланатын кейбір дәрілерді дайындау рецептері енгізілді.

Фридрих II (1212-1256) империяда дәрігер атағын беру құқығын жалғыз Салерно мектебіне беріп, басқаларға осы мектептің лицензиясын алмай медициналық тәжірибемен айналысуына тыйым салды.

Түлектерге төрт саты белгіленген:

1. 
   Лицензиат дәрежесі («licentia - рұқсаттама») – дайын дәрілік заттарды дәрілік үлгілер жасауға, ауруларды күтуге, ұсақ операциялар жасауға рұқсат береді.
   
2. 
   Бакалавр дәрежесі (тәрбиеші) басқаларға сабақ берумен айналысатындарға берілген.
   
3. 
   Магистр дәрежесі (“magister”- ұстаз) ғылымды кеңінен игерген және сол білімін басқаға жеткізе алғандарға берілген.
   
4. 
   Доктор дәрежесі (“doctor”- ғалым, ғылымғы үйретуші) өз бетімен жалпы теория негізінде теориясын жетілдірген, тәжірибелік шешімдер жасай алатындарға берілген.
   

Толедо, Салерно, Кордовада дәріханалар ашылды. Дәрілерді дайындау бақылауға алынды, улы заттарды сақтау және босату ережелері жасалды, фармацевтер анты шықты. Кейіннен дәріханалар жекеменшік мекеме ретінде (Англияда, Францияда, Голландияда) ашыла бастады.

XIII ғасырда Еуропада фармацевтердің құқығы мен міндеттерін реттейтін және фармацевтік білім алу ережелерін бекіткен заңдар шығарылды. Францияда ол дәріханадағы төрт жылдық оқудан, көмекші ретінде он жылдық жұмыстан және емтихандар қатарынан құралды.

Салерно медициналық мектебі ақсүйектер дәрежесінде болған. Онда ер профессорлармен қатар әйел профессорлар (Абелла, Тротула де Ругиеров, Константа Халенда, Ребекка Гуарана) да сабақ берген.

Салерно мектебінің еңбегінің жемісі- Салерно мен Римде өткен медицина тарихшыларының XIV халықаралық конгрессі. 1954 жылы Салернода (Cirоitas Hippocratica) әлемнің барлық ғалымдары жиналды.

0. 
   
   жүктеу/скачать 0.67 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: