Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі Шымкент қаласы білім басқармасы

Стилистика, лингвостилистика – тіл білімінің, тілдің көркемдегіш амал-тәсілдерін, қолданылу аясын, қатысымдық әрекет-қызметін зерттейтін саласы.

Қазіргі стилистика ғылымы тілдік бірліктерді пайдаланудың тәсілдеріне үйретеді әрі коммуникативтік мақсатқа сай іріктеу ұстанымын негіз ете отырып, контекстің тікелей ықпалы арқылы дискурс пен мәтіндегі стилистикалық мүмкіндіктердің жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Стилистика тіл ғылымының барлық саласын қамтиды: прагматик. факторды толық есепке алып отырады; тілдік емес ғылымдардың тиімді жақтарын саралайды; Стилистикада тілдік емес факторлардың қызметі стиль түзуге толық мүмкіндік алады; стилистикалық норманы қалыптастырады. Стилистика тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық принциптерін ретке келтіріп қана қоймай, тілдік бірліктер қызметін жүзеге асырушы экстралингвистикадық және стилистикалық мүмкіндіктерді қарастырады. Қазіргі тіл білімінде стилистиканың бірнеше даму бағыттары орын алған, олардың қатарына ортостилистика, функционалдық стилистика, көркемдік тәсілдердің стилистикасы, прагмастилистика жатады. Қазіргі қазақ тіл ғылымында стилистиканың екі бағыты бар:

Орталық бағыты, яғни функционалдық стилистика Функционалдық стилистика тілдің қолданысқа түсу заңдылықтары мен сөздің базалық, экстралингвистикалық және стиль құраушы факторлары ықпалынан пайда болған, ол қолданыс тілі стилистикасы деп те аталады.

Интерпретация, сөйлеу формалары (диалог, әңгіме, дау), стильдегі объективті және субъективті ұғымдар мәселесі, деректі, дерексіз ситуациялар, тілдік емес объектілердің қатынасы, сөйлеудің әлеуметтік-этикалық қыры, т.б. мәселелер прагматикалық аспектіде қарастырылады. Қазақ тіл білімінде стилистика бағыттарын М.Балақаев, М.Томанов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Б.Шалабай, т.б. ғалымдар зерттеген.

Ахмет Байтұрсынов «тіл-адам белгісінің зоры, жұмсалатын қаруының бірі» - деді. Тіл –сөз адамның ақылы, көңілі, көңілінен туған қиялы үлкен әлемдік сөз таңба – ой бірлігі –ұғым –сезім әрекеті арқылы берілетін қазақ ғалымдары өз еңбектерінде жан-жақты мәнін ашты, олар тілдік категориялардың бүгінгі прагматика және стилистика мәселесімен қатысты екендігін анық байқады.

Осы уақытқа дейінгі қазақ тіл ғылымында стилистикаға қатысты жазылған еңбектерде жеке сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің стилистикалық мағынаға ие болуы тұрғысынан ғана қарастырылып келді. Мәтіндегі немесе сөз авторының қолданысындағы стилистикалық амал-тәсілдерінің «өн бойында» бөлінбес «бөлшегі» ретінде жүретін прагматика мәселесі туралы сөз бола қойған жоқ.

Мектеп қабырғасындағы тіл білімі бағдарламасы аясында стилистика мәселесін алып қарастыратын болсақ, оның түрлері мен сипаты ажырата айтылған. Мәселен, ауызекі сөйлеу стилі мен кітаби стильді айтқан кезде, оның өзара бөлінетін түрлеріне тоқталып, оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастырудағы рөліне баса назар аударған. Бір жүйеге түскен, стильдік нормалары мен тармақтары бар кітаби стильдің бөлімдеріне тоқтала келе, стилистика саласының айтары мол екенін түсінеміз.

Стилистика тармағы бізге қаншалықты маңызды? Мектеп қабырғасынан бөлек, адам баласының қалған өмірінде де стилистиканың рөлі басым. Себебі стилистика - ең алдымен стиль туралы ғылым. Стиль сөйлеп отырған жанның өз лебізін коммуникативтік талапқа сәйкес, қарым-қатынас мақсатына сай құра білуі, яғни белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдерді дұрыс қолдану білу. Адам баласы өмірінде осы саланы дұрыс меңгере білсе, оның тілдік мәдениеті, сөйлеу мәнері, ой өрісі де бір –бірімен тығыз байланыста болады.

Ауызекі сөйлеу стилін алып қарастыратын болсақ, ол яғни өзара тілдесу. Бұл жерде адамдар күнделікті ауызекі тілде қарым-қатынасқа түсіп, әңгімелеседі. Оларға ортақ тіл жасалады. Ал одан бөлек, тіл мен сөз әрқашан диалектикалық бірлікте қарастырылады. Сондай-ақ тілдік элементтерге де көңіл аударған жөн. Мысалы, сөз, сөз тіркесі, сөйлем... Бұл тіл жүйесі арқылы адамдар пікір алмасады, яғни ауызекі сөйлеу стилі пайда болады.

Қоғамдағы жаңалықтар, хабарламалар, құжаттар мен ресми іс қағаздар, ғылыми шығармалар, көркем шығармалардың барлығын жазба стилінің бір бөлшегі екенін бәріміз білеміз. Олардың өзіндік жазу стилі болады. Мысалы, құжат толтырып отырып, «өтінемін, сұраймын, талап етемін, бұйрық етемін...» сынды ресми іс қағаздарының бірізділік жүйесі бар. Яғни, осындай тілдік стилистикалық жүйеге сүйене отырып, құжаттар толтырылады. Немесе көркем әдебиеттегі тілдік құралдар. Кейіптеу, метафора, литота, эпитет сынды әдеби элементтер де ақынның жазу шеберлігін, өзіндік стилистикалық қабілетін байқатады.

Мектеп қабырғасындағы стилистика бағдарламасы оқушыларды ең алдымен тіл мәдениетін түсініп, дұрыс сөйлеуге үйретеді. Жоғарыда аталған әр сала бойынша бала ауызекі тілде сөйлеп, жазба стилінде шеберлігін шыңдай түседі. Стилистикада тіл деңгейлерінің барлық салаларындағы құралдар бөлігі жұмсалады. Стилистиканың қарастыратын мәселелері әр түрлі деңгейдегі тілдік құралдардың мәнерлегіштік мүмкіндіктері, олардың стилистикалық мәні мен бояулары, сондай-ақ қарым-қатынастың сан алуан аялары мен жағдайларындағы сөздердің қолданылу заңдылықтары, әр аяға байланысты қолданыс тілін пайдалану, ең бастысы-тілдің қолданылуының коммуникативтік заңдылығы мәселелері болып табылады.

Тіл – халықтың рухы, байлығы, тарихы. Әрбір адам баласы өз тілінде еркін әрі тілдік мәдениетті сақтай біліп, сөздік қорын байытып сөйлей білсе, бұл оның өзіне деген құрметі. Дәл сол сияқты тілдік стильдік шеберлікті дамытып, ауызекі әрі жазбаша тұрғыда дұрыс жазып, сөйлей білу – бұл тілге деген құрметің. Сондықтан тіл тазалығын сақтап, мәдениетті болуға үлес қосайық.

Стилистика – тіл ғылымдарының барлық саласын біріктіре отырып, соның нәтижесінде бөлініп шықты, сондықтан күрделі ғылыми сала болып табылады. Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолдануын, қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады. Стилистика мәселесі өте күрделі, өзінің функционалдығымен қарым-қатынас әрекетіндегі тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тәсілдерді қолдану принциптерін ретке келтіретін сала. Стилистика сөйлеу коммуникация процесіндегі тілді пайдаланудың заңдылықтарын реттейді.

Ахмет Байтұрсынов «тіл-адам белгісінің зоры, жұмсалатын қаруының бірі» - деді. Тіл –сөз адамның ақылы, көңілі, көңілінен туған қиялы үлкен әлемдік сөз таңба – ой бірлігі –ұғым –сезім әрекеті арқылы берілетін қазақ ғалымдары өз еңбектерінде жан-жақты мәнін ашты, олар тілдік категориялардың бүгінгі прагматика және стилистика мәселесімен қатысты екендігін анық байқады.

Осы уақытқа дейінгі қазақ тіл ғылымында стилистикаға қатысты жазылған еңбектерде жеке сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің стилистикалық мағынаға ие болуы тұрғысынан ғана қарастырылып келді. Мәтіндегі немесе сөз авторының қолданысындағы стилистикалық амал-тәсілдерінің «өн бойында» бөлінбес «бөлшегі» ретінде жүретін прагматика мәселесі туралы сөз бола қойған жоқ.

Мектеп қабырғасындағы тіл білімі бағдарламасы аясында стилистика мәселесін алып қарастыратын болсақ, оның түрлері мен сипаты ажырата айтылған. Мәселен, ауызекі сөйлеу стилі мен кітаби стильді айтқан кезде, оның өзара бөлінетін түрлеріне тоқталып, оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастырудағы рөліне баса назар аударған. Бір жүйеге түскен, стильдік нормалары мен тармақтары бар кітаби стильдің бөлімдеріне тоқтала келе, стилистика саласының айтары мол екенін түсінеміз.

Стилистика тармағы бізге қаншалықты маңызды? Мектеп қабырғасынан бөлек, адам баласының қалған өмірінде де стилистиканың рөлі басым. Себебі стилистика - ең алдымен стиль туралы ғылым. Стиль сөйлеп отырған жанның өз лебізін коммуникативтік талапқа сәйкес, қарым-қатынас мақсатына сай құра білуі, яғни белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдерді дұрыс қолдану білу. Адам баласы өмірінде осы саланы дұрыс меңгере білсе, оның тілдік мәдениеті, сөйлеу мәнері, ой өрісі де бір –бірімен тығыз байланыста болады.

Ауызекі сөйлеу стилін алып қарастыратын болсақ, ол яғни өзара тілдесу. Бұл жерде адамдар күнделікті ауызекі тілде қарым-қатынасқа түсіп, әңгімелеседі. Оларға ортақ тіл жасалады. Ал одан бөлек, тіл мен сөз әрқашан диалектикалық бірлікте қарастырылады. Сондай-ақ тілдік элементтерге де көңіл аударған жөн. Мысалы, сөз, сөз тіркесі, сөйлем... Бұл тіл жүйесі арқылы адамдар пікір алмасады, яғни ауызекі сөйлеу стилі пайда болады.

Қоғамдағы жаңалықтар, хабарламалар, құжаттар мен ресми іс қағаздар, ғылыми шығармалар, көркем шығармалардың барлығын жазба стилінің бір бөлшегі екенін бәріміз білеміз. Олардың өзіндік жазу стилі болады. Мысалы, құжат толтырып отырып, «өтінемін, сұраймын, талап етемін, бұйрық етемін...» сынды ресми іс қағаздарының бірізділік жүйесі бар. Яғни, осындай тілдік стилистикалық жүйеге сүйене отырып, құжаттар толтырылады. Немесе көркем әдебиеттегі тілдік құралдар. Кейіптеу, метафора, литота, эпитет сынды әдеби элементтер де ақынның жазу шеберлігін, өзіндік стилистикалық қабілетін байқатады.

Мектеп қабырғасындағы стилистика бағдарламасы оқушыларды ең алдымен тіл мәдениетін түсініп, дұрыс сөйлеуге үйретеді. Жоғарыда аталған әр сала бойынша бала ауызекі тілде сөйлеп, жазба стилінде шеберлігін шыңдай түседі. Стилистикада тіл деңгейлерінің барлық салаларындағы құралдар бөлігі жұмсалады. Стилистиканың қарастыратын мәселелері әр түрлі деңгейдегі тілдік құралдардың мәнерлегіштік мүмкіндіктері, олардың стилистикалық мәні мен бояулары, сондай-ақ қарым-қатынастың сан алуан аялары мен жағдайларындағы сөздердің қолданылу заңдылықтары, әр аяға байланысты қолданыс тілін пайдалану, ең бастысы-тілдің қолданылуының коммуникативтік заңдылығы мәселелері болып табылады.

Тіл – халықтың рухы, байлығы, тарихы. Әрбір адам баласы өз тілінде еркін әрі тілдік мәдениетті сақтай біліп, сөздік қорын байытып сөйлей білсе, бұл оның өзіне деген құрметі. Дәл сол сияқты тілдік стильдік шеберлікті дамытып, ауызекі әрі жазбаша тұрғыда дұрыс жазып, сөйлей білу – бұл тілге деген құрметің. Сондықтан тіл тазалығын сақтап, мәдениетті болуға үлес қосайық.

Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ. Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп, тармақтала түсті.

Барынша жалпы мәнінде алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары туралы, сонымен қоса тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-қатынастың мақсатына, жағдайы мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің қызмет ету заңдылықтары туралы ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың анағұрлым жинақталған, әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми, көркем, публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады. Функционалды стильдер осы салаларға сәйкес ажыратылады.

Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады. Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана қарау да жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын (ресурстарын) зерттеуден бастау алады, әрі стилистикалық қор функционалды стильдерді қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады.

Сонымен, жоғарыдағы анықтаманы жалпы стилистикаға тән анықтама деуге болады. Жалпы стилистика зерттеу бағыттарына қарай іштей тармақталады.

1. Контекстен тыс түрде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін саласы — құрылымдық стилистика.

2. Тілдің әртүрлі қарым-қатынас саласында қолдану заңдылықтары туралы ілім — функционалды немесе қолданымдық стилистика.

3. Көркем әдебиет стилистикасы.

4. Нормативті, практикалық стилистика.

Құрылымдық стилистика тілдік құралдардың стилистикалық

сапа-қасиеттерін олардың нақты қолдану жағдайына қатыссыз тұрғыда зерттесе, қолданымдық стилистика, керісінше, тілдік құрылымдардың қызмет ету ерекшеліктерін олардың белгілі бір жағдайларда (мысалы, белгілі бір жанрлық ерекшелікте, ауызша, жазбаша т.б.) қолдануымен байланысты қарастырады. Көркем әдебиет стилистикасы тілдік құралдардың ерекше салада, ерекше жағдайдағы қолданысын: көркем шығармада өнер тудырушы, өнер құбылысы ретіндегі қолданысын, яғни көркем шығармадағы өмірін зерттейді. Ал, практикалық стилистиканың міндеті — стилистикалық тілдік мәдениетті қалыптастыру. Бұған негіз болатын тілдің стилистикалық қорын және оның қызмет ету заңдылықтарын меңгеру, мұның өзі сөз қолданудың стилистикалық нормаға сәйкес дағдысын қалыптастырады.

Бұлардың ішінде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін құрылымдық стилистика саласы — әріден келе жатқан дәстүрлі сала. Оны сипаттама стилистика десе де болады. Ол тілдің стилистикалық бояуға ие құралдарын, тілдік тұлғалардың (дыбыстан мәтінге дейінгі) мәнерлегіш мүмкіндіктерін, мағыналық-қолданымдық реңктерін зерттейді. Жазушы тілінде қолданылатын көріктеуіш-бейнелеуіш құралдар да осы стилистиканың қарамағына жатады. Тілдің стилистикалық синонимдік қатары — оның негізгі зерттеу аймағын құрайды. Бір сөзбен айтқанда, жалпыхалықтық тілдік қордың (байлықтың) стилистикалық құрамын зерттейді, ал ол стилистиканың негізгі базасын құрайды.

Филология ғылымында стилистика, стиль сөздері ертеден қолданысқа ие. Ресейде 19, тіпті 18 ғасырдан стилистиканың жекелеген аспектілеріне арналған зерттеулер шықты (мысалы, әртүрлі көркем шығармалардың не жазушылардың тілі, стилі туралы), теориялық сипаттағы еңбектер де жарық

көреді. Алайда, ғылыми пән ретінде стилистика 20 ғасырдың 20-30 жылдарынан қалыптаса бастайды, ал оның бір тармағы болып саналатын функционалды стилистика 50 жылдардан бастап белсенді түрде зерттеу объектісіне айналады.

Стилистика, стиль ұғымының мәні тілдің коммуникативтік аспектісімен, тілдің қолданысымен, қызмет ету жағдайымен тығыз байланысты. Бұл мәселеге көңіл бөлу 19 ғасырдың аяғы 20 ғасыр басындағы тілші ғалымдардың еңбектерінен бастау алады: В.Гумьбольд, Ф. де Соссюр, А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, Р.О.Якобсон, В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б.

Функционалдық-стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60 жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В.Матезиус, В.Гавренек, Э.Косериу және орыс ғалымдары В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б. еңбектері).

Стилистиканың қалыптасуына тіл ғылымының «ұсақ» бірліктерді зерттеуден «ірі» бірліктерге ден қоюы да (дыбыстардан – мәтінге қарай) әсерін тигізді.

Стилистиканының дамуына әдеби тіл, тіл мәдениеті мәселелерін зерттеу де өзіндік үлес қосты.

Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына байланысты стиль, сөз мәдениеті мәселелері одан әрі өзекті бола түседі.

Мәтін лингвистикасы, прагматика стилистикалық зерттеулердің кейбір жаңа бағыттарын туғызды. Ю.С.Степанов: «Қазіргі уақытта ұлттық мәдениетті, тілді және психологияны зерттеу стлистиканың (тіл ғылымының бір саласы ретінде) пайда болуымен одан әрі нақтылана, айқындала түсті»,- дейді [4,21].

Стилистика, сонымен, өзінің сипаты, мәні жағынан — функционалды сипатқа ие (оның даму тарихы соны дәлелдейді). Бұл теориялық ғылым бола тұра, оның қолданбалы, тәжірибелік маңызын жоққа шығармайды. Керісінше стилистиканың дамуы (функционалды стилистиканың) тілді оқыту әдістемесіне, басқа қолданбалы салалардың дамуына ықпалын тигізді. Лингвостилистика тілдік теорияның іргелі мәселелерін зерттейді (мыс, тілдің әлеуметтік табиғаты, оның құрылымдық және функционалдық аспектілерінің байланысы, қызмет ету заңдылықтары, тіл мен ойлаудың байланысы). Тіл ғылымы тарихындағы ұлы жаңалықтардың бірі — тілдің қос қырлылығының (жүйелілігі мен қызмет ететіндігі, қозғалмалылығы) ашылуы болды. Тіл осы екеуінің бірлігінен тұрады. Мұның бір жағы -құрылымдық-жүйелік жағы, жеткілікті дәрежеде зерттелсе, функционалдық жағы (сөз тудырушылық аспектісі) енді ғана зерттеле бастады.

Тіл — өте күрделі, көп қырлы құбылыс. Сондықтан оны бірден тұтастықта алып зерттеу мүмкін емес, жеке бір қырынан келіп: логикалық, құрылымдық-жүйелік, психологиялық т.б. зерттеуге болады.

20 ғасыр тіл ғылымының үлкен жетістігі деп тілдің жүйесін, оның құрылымдық ұйымдасуын жан-жақты қарастыруын айтуға болады. Бірақ бұл тілдің кейбір мәнді белгілерін анықтауға жеткізе алмады. Соңғы кездері тілді зерттеуде коммуникативтік-функционалдық бағыт кең өріс алып, тілдің функционалдық жағына, сөйлеуге, мәтінге көңіл бөліне бастады.

Шынында, тілді тек жекелеген бірліктердің жүйесі деп анықтау жеткіліксіз, өйткені жеке тілдік бірлік болсын, не, тіпті, тілдің тұтас жүйесі болсын әлі коммуникативтік қызмет атқармайды. Жеке тілдік тұлға мен жүйеде ол мүмкіндік түрінде ғана қатысады. Бұл маңызды әлеуметтік қызметтің нақты жүзеге асуы тіл шынайы қарым-қатынас процесінде қолданысқа түскенде ғана мүмкін болады. Тек осы жағдайда тіл ақпарат тасушы жүйе түрінде көрінеді [5,26]. Тілді жүйе мен оның қызметінің (қолданымының) бірлігі ретінде түсіну ғана оның қатысымдық табиғатын толық түсіндіре алады. Мұнда қызмет ету дегенді тек тілдік жүйені сөйлеу актісінде пайдалану ғана деп түсінбеу керек, сонымен қатар тілді жалпы қарым-қатынас процесінде пайдалану деп түсіну керек, яғни қарым-қатынастың мақсаты мен міндеттерін орындау үшін тілдің көптеген сыртқы факторлардың әсерімен қолданысқа түсуі дегенді білдіреді. Бұл сөйлем — айтылымның мағыналық жағын байытады