Ќазаќстанныѕ тарихи кґрнекі жерлері жјне туризм индустриясыныѕ негіздері

Шыѓыс Ќазаќстан облысында туристік шаруашылыќтыњ їш объектісі жўмыс істейді:

• 
  Туристік база
  
• 
  Туристік ќонаќ їй
  
• 
  Туристерге арналѓан приют.
  

9-14 кїндік жаяу, сонымен ќатар екінші категориялы жорыќтар ўйымдастырады. Сондай-аќ, 7 жасќа дейінгі балалар мен ата-аналарѓа, оќушыларѓа, жастарѓа ќызмет кґрсетеді.

«Турист» ќонаќ їйі (1876 ж салынѓан) Ґскеменде орналасќан. 259 орны бар бес ќабатты корпус, бїкіл жыл бойы їзілмей ќызмет кґрсетеді. Барлыќ жаѓдайлары жасалѓан, 2-3 орындыќ номерлер, 28 орын бар, ресторан, туристік кабинет, кино залы, жењіл машиналар тўраѓы, жїк саќтайтын камера бар. Мынандай ќызмет кґрсетеді: киім жґндеу жјне їтіктеу, аяќ-киім жґндеу жјне тазалау, такси шаќырту, тўрмыстыќ ќўралдар пайдалану т.б. ќонаќ їйдіњ айналасында жаѓажайлар жјне балыќ аулауѓа ќолайлы орындар бар, оннан астам маршрут жолдар тарайды:

«Ґскемен-мјдени орталыќ»

«Тасты таулар тўсында»

«Кїн мен су ґлкесiнде»

«Алтай ќысы»

«Алтай тайгасы»

«Марќакґл»

«Белуханыњ етегінде»

«Бўќтырма су ќоймасы»

2- кесте. Шыєыс Ќазаќстандаєы ќонаќїйлердіѕ ќысќа уаќыт мерзімінде ќолданылєан орын мен кґрсетілген ќызмет кґлемі.

Ќаланыѕ кґрікті орындарыныѕ біріне айналєан кеѕестік кеѕістіктегі алєашќы, дїние жїзіндегі 17 аспалы кґпір де Ертіс ґзенінѕѕ шырайын келтіріп тўр. Ґзен ортасындаєы аралєа орналасќан ядролыќ сынаќ ќўрбандарына арналєан мемориал да ґлке тарихынан сыр шертетін тарихи ескерткіштердіѕ біріне айналды.

Семей ќаласыныњ ќонаќтарын «Турист» атты ќонаќ їй ќабылдайды.

Баѓдарламасында: Семей ќаласыныњ ґткені мен бїгінімен танысу, кґрме залдары жјне ґлкетану мўражайлары, «Семей- мјдени орталыќ»,

«Ертіс жаѓасындаѓы ќала» атты экскурсияларды ўсынады. [15, 19-24- беттер]

«Жидебай-Бґрілі» Абайдыѕ мемлекеттік тарихи-мјдени жјне јдеби-мемориалдыќ ќорыќ-музейі 1940 жылы јдеби-мемориалдыќ музей ретінде ќўрылды. 1990 жылы Абайдыѕ ќорыќ-музейі ќайта ќўрылєан жјне «Жидебай-Бґрілі» Абайдыѕ мемлекеттік тарихи-мјдени жјне јдеби-мемориалдыќ ќорыќ-музейі болып ќайта аталды.

Ўлы аќын Семейде оќыды, соњынан осында тўpды. Жалпы, Абайдыњ ґмipi мен творчествосыныњ жаќсы кезењдерi Семеймен байланысты. Бўл кїнде аќын јpi ойшыл Абайдыњ eciмi, оѓан арналып тамаша мўражай ашылѓан. Семейге ѓана емес, бїкiл республика мен елiмiзге јйгiлi. Оныњ ґлењдерi мектепте оќылады, ол туралы пьесалар мен кiтаптар жазылѓан. Ќазаќстанда оныњ атына ќойылѓан ќала, орнатылѓан ескерткiштер бар. Јйтсе де ењ басты ескерткiш – ґзiнiњ адал ўлдарын ешќашан ўмытпайтын халыќтыњ ќалтыќсыз сїйіспеншілігі.

Абай Ќўнанбаевтыњ јдеби-мемориалдыќ мўражайы Семей ќаласында, кезінде Абай келіп тїсіп жїрген їйде, ўлы аќынныњ 95 жылдыѓы ќарсањында ўйымдастырылѓан. Маќсаты: Абай мўрасын зерттеп, насихаттау. Онда ўлы аќынныњ жас шаѓы, ґскен ортасы, ќазаќ фольклоры мен јдебиеті, ежелгі Грекия мен Шыѓыс ойшылдары, орыстыњ озыќ ойлы демократ интеллигенттері, классикалыќ јдебиеті, Орта Азия мен Ќазаќстан тарихы, ќазаќ аѓартушылары т.б. жґнінде бґлімдер бар. Мўражайда Абайдыњ ґзі пайдаланаѓан бірсыпыра заттар бар. Ўлы аќынныњ мўражайына келушілер саны жылдан-жылѓа кґбеюде.

Семей мўражайы- Ќазаќстанныњ тарихи-ґлкетану мўражайларыныњ бірі. 1883 жылы саяси жер аударылѓандар Е.П. Михаэлис, А.А. Леонтьев, П.Д.Лобановский, А.А. Блэк, Н.И.Долгополов жјне А. Ќўнанбаевтыњ инициативасымен статистикалыќ комитеттiњ жанына ќўрылды. Ол он жыл бойы осы комитеттiњ ќол астында болды. 1893 жылы бастауыш бiлiм беру ќамќорлыѓына берiлдi. 1927 жылы мўражай ґз алдына мемлекеттiк мекеме болып бґлiндi.

Мўражай экспонаттары негiзiнен їш бґлiмнен тўpaды: табиѓат, совет дјуiрiне дейiнгi кезењ, совет ќоѓамы тарихы. Онда 35 мыњдай экспонат жјне 30 мыњ данадан аса ѓылыми јдебиет бар.

Абай ауданында ќорыќтыѕ аймаєыныѕ аумаєы 6400 га, оныѕ ќўрамына 16 объектіні ќўрайды. Оныѕ ішінде - Жидебайдаєы Абайдыѕ мўражай-їйі, Ќўнанбайдыѕ ќўдыєы, Зере мен Ўлжанныѕ зираттары, Єабитхан мен Шјукенбайдыѕ зираттары, Еркежанныѕ зираты, «Абай-Шјкјрім» мазарлы кешені, мазарлы кешенніѕ мешіті, Мўсаќўлдыѕ тґмпешігі, Орыстардыѕ ќонысы, Ырєыздыќбай мен Мамўттыѕ ќыстауы, Оспанкґлдіѕ кґлі, Кеѕгірбайдыѕ жјне т.б зираттар бар.

Абай кесенесі -1996 жылы салынєан сјулет ґнер ескерткіші. Шыєыс Ќазаќстан облысыныѕ Абай ауданы Жидебай ќонысында ўлы аќынныѕ туєанына 150 жыл толєан мерейтойды ЮНЕСКО – шешімімен јлемдік еѕгейде атап ґту шаралары ќарсаѕында орнатылды. Сјулеткерлері – Ибраев, Б.С. Аєынаев, А.Ќарпыков. Жобалаушысы – Т. Ержігітов, суретшісі - К. Алтынбеков. Абай кесенесініѕ биіктігі 5 метр етіп жасалєан дґѕніѕ їстінде тўрєызылєан. Ўзындыєы - 200 метр, кґлденеѕнен – 60 метр, биікте екі мўнара кґзге тїседі. 1. Абаймўнарасы (биіктігі – 38,5 метр), екінші Шјкјрім мўнарасы (35 метр) кешенініѕ тґрт бўрышында тґрт кїмбез бар. Бўларєа ќоса диаметрі 36 метр болатын “Орталыќ Азиядаєы жазба мјдениет тарихы” мўражай орны келіп кетушілерге арналєан ќонаќ жай, сондай – аќ мешіт салынды. Бўрын осы орынєа жерленген Абай, Оспан, Шјкјрім, Ахмет бейіттері ќозєалмай солардыѕ бірін ішіне ала тўрєызылєан кесене ќўрылысы кґшпелілер мјдениетініѕ їрдісіне ќазаќ халќыныѕ космологиялыќ танымын бейнелейді. Сонымен бірге, Абай кесенесіне Самархандтаєы Бїр -Јмір, Аградаєы Тјж – Махал кесенелерініѕ јсері де байќалады. Кесене сыртында кїмістен бедер салынєан ошаќ бўтындай їлкен аєаш тегене мен бўєы мїйізінен жасалєан ќымыз ожау бірнеше тегенелермен тостаєандар тўр – бўл Абай їйініѕ мїліктері. Оѕ жаќтаєы сїйек тґсек - Јйгерімдікі. Абайдыѕ нјресте кезінде апасыныѕ суєа шомылдыратын ыдысы осы болєан. Оѕ жаќ босаєада Абайдыѕ їш ауызды жјне шигі мылтыќтары ілулі тўр. Їш ауызды мылтыќты Семейдегі јскери бастыќ сыйєа тартќан. Дјліз бойымен ілгері жїргенде тїпкірдегі бґлменіѕ оѕ жаєында тўрєан сїйек тґсек Еркежандыкі. Оныѕ їстінде мўсылман шымылдыќ пен тґсек жапќыш Еркежанныѕ келіні Камалиядан алынєан. Еркежан мен Камалияныѕ да білезіктері осында. Абайдыѕ соѕєы кездегі ґмірініѕ кујсі јсіресе Абайдыѕ кїміс ер тоќымы тарихи ќўндылыєымен ќымбат. Мўражай їй шомаласыныѕ температурасы жазы – ќысы бір ќалыпты. Оныѕ ќабырєалары таспен ќаланєан. Айыр бўлаќтары бар. Адалбаќандарєа бўрын ет ілінген. Шошаладаєы шайќазан мен аєаш соќа аѕ ўстайтын ќаќпан тїрлері, таєы басќа аќын заманыныѕ кујлјрін кґзбен кґруге болады.

Абайдыѕ Жидебайдаєы мўражай їйі. Абайдыѕ ґмірі мен шыєармашылыќ жолынан толыќ маєлўмат беретін мјдени мекеме. Семей ќаласынан 180 шаќырым аудан орталыєы Ќарауылдан 25 шаќырым ќашыќтыќта орналасќан. 1945 жылы ўлы аќынныѕ туєанына 100 толуы ќарсаѕында, арнаулы мемлекеттік комиссия шешімімен Жижебайдєы Абай ќыстауы - Абайдыѕ Жидебайдаєы мўражай їйіне айналды. 1970 жылы кїрделі жґндеуден ґткізілді. Мўражай їйдіѕ бес бґлмесімен їш залына орналастырєан заттар ўлы аќынныѕ жаќын туыстарынан, достарынан, замандастарынан алынєан. Ќўрылымы, сыртќы пішіні Абай залындаєы кґрініс келбетін саќтаєан. Ўзын дјліздіѕ сол жаєындаєы бірінші есіктен ас їйге кіріеді. Ол терезесі шыєысќа ќараєан кеѕ бґлме. Кіре берісте ќазан аспа. Оєан екі ќазан орнатылєан. Їлкенінде ет, кішісінде жеѕіл таєамдар јзірленген ќазан аспаныѕ жанында екі самаурын. Оѕ жаќ босаєада асадал мен кїміс, мыс жалатылєан сїйектен жасалєан кішкене кебеже.

1885 жылы Абай осы екі бўйымды Семейдіѕ ґлкетану мўражайына ґз ќолымен кіргізген. Кебеже їстіне оюлы паднос пен табаќ ќойылєан кґп заттардыѕ ішінен ќабырєадаєы тїскиіз ерекше назар аударады.

Ас їйдегі мўнан ґзге тарихи мўраєаттардыѕ бірі – суреттер. Мўнда Абайдыѕ їй шаруасы да болєан. Ќорамжанўлы Ќатпа мен оныѕ бјйбішесі Маќым јженіѕ, Ырысќали Исаќызыныѕ фото бейнелері кґзге салынады. Ќонаќ їйдіѕ есігі дјлдізден шыєады. Ќонаќ їйде Абайдыѕ орыс достары Е.П.Михаэлис, С.С.Грос, Н.И.Долгополов пен П.Лабановскийлердіѕ суреттері бар. Олардыѕ Абай ауылында болєанын айєаќтайтын ќўжаттармен ќатар Абайдыѕ Семейдегі ґлкетану мўражайына ґткізген кґптеген затарыныѕ суреттері ќойылєан. Мўнда кїміс ќўты, кесе, айбалта, шаќша сияќты бўйымдар бар. Абай заманынан бізге жеткен еѕ ќўнды затыныѕ бірі 1885 жылы П.Лабановский ќарындашпен салєан Абай суреті. Ол Абайдыѕ ґзіне ќарап отырып салєандыќтан жјне Абайдыѕ ґзі ќолына ўстап кґрген суреті болєандыќтан аса ќымбат бейне болып саналады.

Абайдыѕ Семейдегі мўражайына ґткізген заттарыныѕ бірі Шаќар Жўманбалаўлы. Баќсыныѕ бїйірлі ќобызы М.Јуезовтыѕ “Абай жолы” романы бойынша Зере јже мен бала Абайєа Байкґкше аќынныѕ ќисса айтып отырєан сјті бейнеленген суретте осында ќойылєан. Їйдіѕ тїргі бґлмесінде Аќынныѕ ґзі отырєын. Осында кітап оќып, жазу жазып жўмыс істеген. Осы бґлмеге Ділдјніѕ сїйек тґсегі ќойылєан. Тґсек тўсына Абдрахмен мен Маєауияныѕ суреттері ілінген. Сїйек тґсек астына тґрт ќабаттап кґрпе салынєан, екі жастыќ ќойылєан. Оєан Абайдыѕ їш ішекті домбырасы сїйегі тўр. Дґѕгелек стол їтсіне ќойылєан шыны ќорапшаныѕ ішінде Абайдыѕ кїміс ќалта саєаты, ќолжазбаларыныѕ кґшірмесі, ќўс ќанатынан жасалєан ќаламсап пен сиясауыты Аќын ґмір сїрген ортаны кґзге елестетеді. Їстел їстіндегі таєы бір мўраєат Абайєа шаќша жасап берген шебердіѕ ќолтаѕбасы. Абайдыѕ ґзі ойнап, кейіннен Семейдегі ґлкетану мўражайына ґткізген тоєызќўмалаќ дойбы ќўмалаќтарымен.

Аќынныѕ кїміс белдігі де баєалы ќазыналар. Аќын єўмырыныѕ соѕєы кїндеріне дейін рухани серігі болєан араб, парсы, тїркі жјне орыс тілдеріндегі кітаптары мен екі басылымдар ўлы тўлєаныѕ дїниетаным јлемінен сыр шертеді. Тґргі бґлменіѕ кіре берісінде оѕ жаќ ќабырєада ілулі тўрєан кїіміс белдік пен таќия Ќўнанбай ќажынікі.

Ауызєы бґлме ортасында, дґѕгелек їстел їстінде ќўрылмына ислам јлемі мен Ќазаќстандаєы жерлеу дјстїрініѕ негіздері саќталєан. Кешен жоєары бейнелі тїрде ќазаќтардыѕ діни сенімдегі їш јлемімен тґменгі јлем – серілер (ќара тїсті), ортаѕєы јлем - пірлер (ќызыл тїсті), жоєарєы јлем - јруаќтар мен Алланыѕ мекені дегенде (аќ тїсті) байланысады. Осы жоєары бґлікке кґтерілу їшін келушілер кіре беріс торєалы. Ќазаќ тїрік жўртыныѕ ўлы перзенттері бейітінен јкелінген топыраќ салынєан. Гранит тостаєан тўрєан ўзын жер асты дјлізі арќылы белдеуіне .“Ґзіѕді таќыєаныѕ халыќты жапыєаныѕ” деген Ќожа Ахмет Яссауидіѕ сопылыќ талєамы жазылєын шыраќ жанынан ґтеді. Ал, мазарлар кґп ќырлы мўнара тїрінде жасалуы – бўл ґѕірде бір жарым мыѕ жылдан бері ќалыпасќан (дамбаул діѕгек Ќозы Кґрпеш - Баян сўлу мазары, Мамай ескерткіштері) дјстїрді саќтауєа ўмытылудан тўрєан шешім. Кешен компазициясында бастан аяќ тўрмыстыќ заттар саќталєан. Оныѕ барлыќ єимараттары бірін – бірі толыќтырып, кеѕдігімен їйлесім тапќан ќўрылыс жўмыстарын негізінен Маѕєыстаудыѕ ўлу тастары пайдаланылєан. [17, 10-12- беттер]

Алтай ескерткіштері. Бўл кґне дјуір ескеркіштері. ХVІ єасырдыѕ басынан зерттеле бастады. 1713 жылы кґне зираттарды тонаушылар ўрлаєан асыл бўйымдар Ресей патшасы Петр І- ге жетіп, тўѕєыш рет “Петр І- ніѕ Сібір коллекциясы” аталєан археологиялыќ коллекция жасалынды. Сол бўйымдар ќазіргі уаќытта Санкт- Петербургтегі Эрмитажда ќымбат экспонат ретінде саќтаулы. Осы кезеѕде Алтай жеріне географиялыќ эспедициялар жіберіле бастады. Оларєа саяхатшы єалымдар Г.Ф.Миллер (1733 жјне 1744). П.С.Паллас (1770) жетекшілік етеді. Миллер ґлкедегі тарихи ескерткіштер туралы тўѕєыш еѕбек жазып, Ресей жјне Еуропа елдеріне паш етті. 1865 жылы тїрколог- єалым В.В.Радлов Бўќтырма ґзенініѕ бойында Берел жазыєында ерте темір дјуіріне жататын Берел обасын ќазып, зерттеді. 1911 жылы А.В.Андриянов батыс Алтайда Черновая, Солнечные Белки, Майјмір деген жерлерде кґшпелілер обаларын ашты. 1927 жылы С.И.Руденко Ќатынќараєайда, 1956-65 жылдары С.С.Сорокин Берел, Кїрт; Ќатын, Ќўмай маѕында, 1997 жылдан бастап Шыєыс Ќазаќстан археологиялыќ экспедициясы (жетекші З.Самашев) Берел обаларынан алєашќы темір дјуірініѕ ескерткіштерін зерттеді.

Алтай ескерткіштерін жерлеу дјстїріне, табылєан бўйымдар ескерткіштеріне ќарай хранологиялыќ жаєынан тґрт кезеѕге бґлуге болады: Кїрті (б.з.б. 7-8 єасырлар), Майјмір (б.з.б. 7-6 єасырлар), Пазырыќ (б.з.б. 5-3 єасырлар) жјне Ќўлажорєа (б.з.б. 3- б.з.-дыѕ 1 єасырлары) кезеѕдері.

Кїрті (Бўќтырманыѕ жоєарєы саласы) бойындаєы обаларда мјйіт сол жаќ ќырына, аяќ- ќолын бауырына бїктеп жатќызылєан. Басы солтїстік батысќа ќаратылєан. Мјйіттіѕ аяќ жаєынан жылќы таѕќалары табылды.

Майјмір (Нарын ґзенініѕ жоєарєы жаєы) обаларында мјйіт шалќасынан, аяќ ќолы созылып жерленген, лаќат ќабырєалары аєашпен шегенделіп, тґбесі бґренелермен жабылєан. Зират тас їйіндімен ќоршалєан. 1997 жылы Майјмір тўсынан 45-50 жасында ќайтыс болєан јйел адам ќаѕќасы жанында ќорамсаєа салынєан ќола жебе ўштары т.б. заттар табылды. Радиокарбондыќ аныќтау бойынша бўл јйел б.з.б. 803 жылы ќайтыс болєаны дјлелдеді. Оныѕ бет јлпетінде Еуропа жјне Маѕєол нјсілдерініѕ араласу белгілері бар.

Пазырыќ (немесе Берел) кезеѕіндегі зираттардан табылєан бўйымдар бўл дјуірде ќола мен мысты темір ыєыстырєанын, зергірлік ґнердіѕ біршама дами тїскенін кґрсетеді.

Ќўлажорєа, Шыєыс Ќазаќстан кезеѕі Пазырыќ їлгілерініѕ жаѕа сатыдаєы жалєасы болып табылады. Обалардан адам сїйегімен бірге аѕдар наќышымен ґрнектелген кґне петроглифтер кґптеп табылды. Солардыѕ ішінде бўєыныѕ, бїркіттіѕ, таутекеніѕ бейнелері тартымды берілген.

Алтай ескерткіштері бўл ґѕірде мјдениеті, шаруашылыєы, діни нанымдары ортаќ этностар жайлаєанан, Алтайдаєы саќ мјдениетініѕ алєашќы ќалыптасу орталыєы болєанын кґрсетеді. [18, -186- беттер]

Шыѓыс Ќазаќстанныњ сарќылмас табиѓат ендік байлыѓы химиялыќ ќўрамы јр алуан минералды бўлаќ кґздері, шипалы балшыѓы бар толып жатќан кґлдері, јр тїрлі климаты мен кґрікті жерлері, жергілікті курорт-санаторий жїйесін дамытуѓа ґте ќолайлы. Шыѓыс Ќазаќстан санаторийлері емдеу факторларына ќарай минералды сумен, шипалы балшыќпен, климатпен емдейді. Шыѓыс Ќазаќстанныњ санаторий курортында климатпен емдеудіњ бірнеше салаларын пайдаланады. Олар гелиотерапия-кїн сјулесімен емдеу, аэротерапия-ауамен емдеу, тереѕкїр, жаяу туризм јдістерін пайдалануда.

Семейден солтїстікте орналасќан Ауыл стансасыныњ мањындаѓы ќараѓай жјне демалыс їйлері салынѓан. [19, 10- бет]

Ертic бойында ерте кезде ґмір сїрген халыќтардыњ iзi ќалѓан. Тастан жасалѓан мїсiндер, ќорѓандар, жартастаѓы жазулар, будда монастыр ќалдыќтарыныњ бірi осы мањда болѓан халыќтардыњ ескерткiшi.

Абылай-кит шіркеу монастырын (Ґскеменніњ ќасында) жоѕєар ханы Абылай ХVII є. орта кезiнде салдырєан. Бўл монастыр 1760ж. ќираєан. “Абылайкет” єибадатханасыныѕ їйінділері 1654 жылєы сјулет ґнері ескерткіштері болып табылады жјне республикалыќ маѕызды ескерткіштер тізімінде мемлекеттік есепке алынєан. Ескерткіш Ўлан ауданы, Никитинка ауылынан 15 километрде, Аблакетка ґзені бойында орналасќан.

Абылайкет – бекітілген ламаистік єибадатхана. Оныѕ ќўрылысы 1654 жылы басталєан. Осындай єибадатханалардыѕ пайда болуы 17 єасырда ойрат феодалдарыныѕ басып алєан жерлерге жїргізген саясаты жјне Ресейден ќытайєа шыєатын сада жолдарына баќылау орнатуымен тїсіндіруге болады. Біздіѕ ґлкеге келген кґптеген зерттеушілерді жоѕєарлардыѕ “Абылайкет” бекініс-монастры ќызытырды. Бўл бекіністіѕ ќўрылысы туралы алєаш рет Абылай ханныѕ ќыстаєында ќыстап шыќќан Федор Байков хабарлаєанды. 1735 жылы орыс геодезисі Василий Шишков єибадатхананыѕ сўлбасы мен алєашќы жоспарын жасады. Осы жерде Петербургтегі Азиаттар мўражайыныѕ алєашќы жјдігерлерін ќўрєан ќолжазбалар табылды.

Абылайкет бастапќыда сланцтік плиталардан ќаланєан жјне биіктігі 3-5 метрлік, ені 3 метрлік балшыќ езбемен гранит ќоспалары ќосылєан бесбўрышты єимарат болды. Ќалдыќтары бїгінгі кїнге дейін саќталєан тас ќамалмен ќоршалєан жјне кґптеген кірпіш сыныќтары араласќан сары топыраќты тікбўрышты биіктік. Ґсімдік типтес ґрнектері бар домалаќ балшыќтан жасалєан сыныќтар да кездеседі. Кейбіреулерініѕ тїсі ашыќ кґгілдір, жасыл, жјне ќызыл кґпіршікті келеді.

Негізгі биіктіктен 30 метр солтїстік-батысќа ќарай 2 їлкен шўѕќыр бар: жартылай домалаќ ордыѕ ішінде гранит ќадлыќтары, алдыѕєы щўѕќырда оттыќ іздері бар граниттердіѕ ќалдыєы саќталєан Ламалар мен белгілі тўлєалардыѕ тўрєын їйлері ќатты шаѕ басќан ќисыќ тґртбўрышты тїрдегі биіктік.

Биіктік топыраќ пен бірге кїреѕ жјне ќызыл кірпіштер ќалдыќтарынан тўрады. Басќа жерінде ішкі ќабырєаларыныѕ ізі ќалмаєан. Бекініс ќабырєалары граниті басым сланцті плиталардан ґрілген. Бекіністіѕ солтїстік-шыєысында тереѕ їѕгір іспетті ќуыс бар. Мўнда ўзаќ от жаєылєандыќтыѕ белгісін кґруге болады. Ќабырєасы тегістелген. Баќылау пунктініѕ нобайына келеді. Саќталєан ќабырєалар биіктігі 2 метрге жетеді. Ќабырєалардыѕ 3 метр болєандыєы байќалады, оны гранитты ірі тастардан салынєан жанындаєы екі метрлік биіктіктен байќауєа болады.

Тарбаѓатайдаѓы Охей шатќалы ґзгеше жањалыќ енгiздi. Бўл жерде бїкiл Ертic ґњірінде кездеспейтiн ѓажап картина галлереясы - ежелгi адамдардан ќалѓан тасќа салынѓан суреттер табылѓан. Олардыњ творчестволыќ мўрасы алуан тїрлi. Онда кґбiне адамныњ, садаќты адамныњ cypeтi салынѓан. Тауда ешкiлерiн аулауды бейнелейтiн бїтiн бiр сюжеттер де бар. Осы шатќалдан 2000 мыњѓа жуыќ сурет табылып тiркелген. [20, 10- бет]

Тройца шіркеуі- сјулет ескерткіші, 1789 жылєы 26 маусымда алєашќы тасы ќаланып, 1809 жылы ќўрылысы аяќталєан. 1810 жылєы 9 ќазанда ќасиетті сумен дўєаланєан. Їлбі ґзенініѕ саєасы ґртеніп кеткен аєаш шіркеудіѕ орнына 1809 жылы Ґскемен ќамалында Троица шіркеуі салынады. Ќўрылыс Тобол епископы Варлаамныѕ батасын беруінен кейін басталєан. Ќўрылыс дўєа ќылушы-лардыѕ ќаражаттарына, дегенмен еѕ бастысы, Аса жоєарєы Жарлыќпен 1799 жылы бґлінген Инженерлік Департаменттіѕ ќаражаттарына салынєан.

Тас шіркеу 1810 жылєы 9 ќыркїйекте ќасиетті сумен дўєаланєан. Троица шіркеуі їш таќты болєан. Ортаѕєы таєы Ќасиетті Троицаєа, оѕ жаќ таќ Ќасиетті еваангелист Иоанн Богословќа, ал їшінші таќ Илья пайєамбарєа баєышталєан.

Аѕыз бойынша шіркеудегі ико-ностас ќамал полктарыныѕ бірініѕ командирі князь Эристовтыѕ жеке ќаражаттарына орнатылєан.

Троица шіркеуі – ґзініѕ архитектурасы жаєынан ќарапайым, шаєын, провинциалдыќ єимарат. Композициясындаєы негізгі ауќымды алып тўрєан массивті екі тїсті паралле-лепипед. Тґрт ќырлы ќоѕырау бґлмесі ќазіргі кезде жойылєан. Ќас-беттерініѕ ќарапайым ґѕделуі жауырындыќтар мен жартылай циркуль-дыќ жайпаќ рамалыќ кґмкерулерден тўрады.

Батыс ќасбетініѕ ўзындыєы 16, 89 метр. Оѕтїстік ќасбетініѕ ўзындыєы 32,14 метр. Єимараттыѕ биіктігі 9,2 метр. [21]

Шыѓыс Ќазаќстан облысында тeміp жол, авто, су жјне јye, яѓни транспорттыњ барлыќ тїрлерi жаќсы дамыѓан. Облыста туризмнiњ мейлiнше ќарќынды дамуынан транспорт жаѓдайлары бiршама ќолайлы, территориядаѓы тeмip жол ўзындыѓы 1200 км, тас жол ўзындыѓы 16,3 мыњ км, ал Ертіс ґзенi ќалаларды, мемлекеттердi байланыстыратын су туризмi їшiн барынша пайдаланылады.

Ертic ґзенiнiњ облыстаѓы басты пристаньдары - Семей, Ґскемен, Серебрянск.

Автотуризмдi дамытудаѓы ыњѓайлы тас жол облыстыњ Ґскемен, сияќты ipi туристiк орталыќтарын Ќараѓандымен, Алматымен, Республикамыздыњ бас ќаласы Астанамен байланыстырады. Мањызды автомобиль жолдары: Семей – Ќарќаралы - Ќараѓанды, Павлодар- Семей- Алматы, Аягґз- Баќты- Жалѓызтґбе- Ґскемен.

Облыспен Ќазаќстан ќалалары, ТМД ќалаларымен јye жолы арќылы байланысќан. Алматы, Москва, Ташкент Новосибирск, Свердловск, Омбы, Ќараѓанды, Павлодар, Астана арасында тўраќты јуе ќатынасы бар.

Табиѓат јуесќойларын Ертic жолѓа, сапарѓа шаќырады. Ертic ґњірініњ жері ѓажап сўлу. Бўл ењ iрі тамаша демалыс орны ретiнде јйгiлi. Мўнда «Айна», «Садко», «Шуаќты», «Кґгілдір шыѓыныќ», «Мґлдір бўлаќ» сияќты толып жатќан санаторийлер, пансионаттар, лагерлер бар. Жаз айларында бўл арада ондаєан мыњ адам дем алады.

Зайсан кґлiнiњ мањында ежелгi ањдардыњ мўнан 50 млн. жыл бўрын ґмір сїрген титанотерий, энтолодонт, оминодонттардыњ т.б, ањдардыњ сїйегi табылды. Ертіс су электр станциясын салѓанда їњгiрден мамонттыњ жјне ежелгi ґгiздiњ сїйегi табылѓан.

Шыњѓыстаудыњ батысында Шаѓан ґзенiнiњ жаѓасындаѓы Ќоњыр Јулие їњгірі-ќазаќ даласында сирек кездесетiн табиѓат ескерткiшi. Уњгiрдiњ аузы тар, iшiнiњ биiктiгi 25, ўзындыѓы 100 м-ге жуыќ, тїбi мґлдiр суѓа тiреледi. Kipe берiсте бетiн мїк басќан тас ќорым жатыр.

Сонымен, Шыѓыс Ќазаќстанда тау, су, їњгір туризм тїрлерiн дамытуѓа толыќ мїмкiндiк беретiн табиѓи-рекреациялыќ объектiлер мол, јpi ґте жиi кездеседi.

Ертіс- Ќазаќстан картасында солтїстiк-шыѓыстаѓы Шыѓыс Ќазаќстан, Семей, Павлодар ґњiрлерiмен ирелењдеп ґтiп жатыр. Бўл дїние жїзiндегi їлкен ґзендердiњ бiрi, оныњ ўзындыѓы 4331 км. Соныњ 1700 км-i, яѓни, їштен бiрi республиканыњ їлесiне тиедi, бўл- ґзеннiњ суы мол, ењ ќуатты тўcы, сондыќтан да Ертісті Сiбiрдiњ ѓана емес, Ќазаќстанныњ да ґзенi деп атайды.

Ґзеннiњ бойын алып жатќан мол алќапты ерте заманнан берi Ертic ґњiрi деп атайды. Балыќшылыќ кјсібі, кеме ќатынасы, ґзен бойыныњ бай табиѓаты адамдарды баяѓыдан ынтыќ еткен. Сондыќтан да олар бўл ґњiрге ерте заманда-аќ ќоныстана бастаѓан. Бўќтырма ґзенiнiњ бойында, Семей мен Баянауыл тґњiрегiнде жїргiзiлген археологиялыќ ќазбалардан алѓашќы ќауым адамдарыныњ мекендерiнiњ ќалдыќтары табылып отыр. Бўндай орындар болашаќта туристiк ќызыѓушылыќты арттыратын бiрден-бiр экскурсиялыќ объект болатындыѓы сґзсiз.

Ертіс ґњiрi – Ќазаќстанныњ осы аймаѓыныњ табиѓи мол байлыѓы жґнінде кґптеген ѓылыми маѓлўматтар ќалдырѓан атаќты саяхатшы П.Семенов- Тянь­-Шанский, Г.Потанин, В.Обручев, Н.Пржевальский ґмip сїрiп, ќызмет еткен ґлке. Eртic ґњiрi – ќазаќтыњ ўлы аќыны, аѓартушы Абай Ќўнанбаевтыњ отаны.

Eртic ґзенi облыстыњ негiзгi туристiк-рекреациялыќ ресурстарыныњ бiрi. Ґзен суыныњ молдыѓы, оныњ арнасы мен аумаѓы, табиѓаты танымдыќ-спорттыќ, ѓылыми­ –тјрбиелiк туризм тїрлерiн дамытуѓа мол мїмкiншiлiк бередi. Ґзен арќылы ќалаларалыќ, мемлекетаралыќ туристiк су жорыќтарын ўйымдастыруѓа болады. [22, 20-23- беттер]

Алтай туризм рекреациялыќ јрекеттері їшін ґте кґрікті тау. Биік шыњдары, ќўлама ќўз, жартастар мјњгі мўз басып, ќар кґмкерген тўтас жоталардыњ ѓажайып кґркіне дем алушылар кґзі тойѓан емес. Ќазаќстанныњ аѓаш байлыѓыныњ жартысына жуыѓы осы Алтайда орналасќан.

Табиѓат ескерткiштерi дегенiмiз - сирек кездесетiн, ќўрып бара жатќан жјне сонымен бiрге ѓылыми, эстетикалыќ, тарихи жјне мјдени жаѓынан ќўнды табиѓат объектiлерi. Мўндай ќўнды табиѓат объектiлерi облыста їшеу («Гусиный перелет», «Киин-Кириш», « Ашутас разрезi») жјне перспективалы 12 табиѓат ескерткiштерi бар. Перспективалы заказниктер:

1. 
   Дўбыѓалы
   
2. 
   Ќойынды
   
3. 
   Песчанка
   
4. 
   Зайсан
   
5. 
   Теректі (ботаникалыќ)
   
6. 
   Ќалжыр
   
7. 
   Кїршім (зоологиялыќ) заказниктері