Ќазаќстанныѕ тарихи кґрнекі жерлері жјне туризм индустриясыныѕ негіздері

«Киин-Кириш» - табиѓаттыњ уникальды палеонтологиялыќ ескерткіші. Солтїстік-шыѓыс Зайсан ґњiрiнде, Кїршiм ауданында 300 га. жердi алып жатыр. Мўндa жылу сїйгiш тропикалыќ жјне субтропикалыќ пальма, магнолия, аралкирия, гингко т.б. ґсiмдiк тїрлерi жаќсы саќталѓан. Сонымен ќатар бор дјуiрiнiњ соњында пайда болып кайнозойда дамыѓан жалпаќ жапыраќты ґсiмдiктер тїрлерi кездеседі. Киин-Кириш тауыныњ жоѓарѓы ќабатында флора ќалдыќтарынан баќа омыртќалы сїтќоректілердіњ тїрлерi саќталѓан.

Киин-Кириш палеоген ќалдыќтарыныњ јртїрлiлiгi жаѓынан Европа мен Азияда оѓан тењдес ескерткiш жоќ. Киин-Кириш ескерткiшiне геологтар аса мјн бґледi. Сондыќтан ЮНЕСКО-ньщ халыќаралыќ геологиялыќ конгресініњ шешiмi бойынша ол туралы материалдар Парижде жарияланып отырмаќ.

Ашутас разрезi- Марќакґл ауданында Ќара Ертістіњ: сол жаѓасында Боран селосынан 18 км. ќашыќтыќта орналасќан. Ашутастаѓы палео-ботаникалыќ барлау нјтижесі 1927 жылы жарияланѓан. Зайсан ґњiрiнiњ ежелгi флорасын зерттеудi бастаѓан М.Ф.Нейбург. [23, 11-12- беттер]

Ќозы Кґрпеш- Баян сўлу кїмбезi –Аягґздiњ оњ жаќ жаѓасында, Тањсыќ деген ауылдыњ ќарсысына салынѓан. Ќозы мен Баянныњ зират мўнарасы – сјулеттi етiп жасалѓан биiк кешен. Ондайлар Ќазаќстанныњ кґп жерлерiнде јлi кїнге дейiн саќталып келеді. Аягґздегi бўл кешен мен оныњ iшiнде тўpѓaн мїcін тастар ислам дјуiрiнен кґп бўрын жасалѓан ґте ескі дјуірдіњ белгiлерi. Олардыњ шыќќан кезi тїрік ќаѓанатыныњ тўсы, яѓни 6-7 ѓѓ. шамасы. Mїciн тасты халыќ сол кезден ерекше ќадiрлеген, тастан ќиып адамныњ суретін салу сол заманнан ќалѓан. Ќозы Кґрпеш- Баян сўлу кешенi туристерді кґптен бері ќызыќтырады. Ґткен ѓасырда-аќ Аягґз ґзенiнiњ бойымен ґтeтiн жолаушылар ѓалым немесе јскербасылар болсын, оѓан соќпай кетпеген, кешен оларды ґзiне ерiксiз тартып, ол туралы ќазаќ халќы айтатын ањыздарды жазып алѓызуѓа тїрткі болѓан їлкен јдебиет мўрасына айналды. Fасырлар бойы жарќын тїрде жырланып келе жатќан Ќозы Кґрпеш- Баян cўлy жыр ењ ескі ањыздардыњ бiрi. Ол тым кґне замандаѓы тїркi -моњѓол тайпаларыныњ арасында кґп тараѓан оќиѓаныњ сюжеті.

Облыстыњ шыѓысындаѓы Жарма, Абай, Аягґз аудандары туризмге ќолайлыѓы зонаѓа жатады. Ґйткенi, территорияныњ кґп бґлiгi жазыќ, климаты ќуањ континенттi, ал ґсiмдiк жјне жануарлар дїниесi Алтай таулы, Eртic ґњiрi зоналарына ќараѓанда онша бай емес. Бўл зона негiзiнен ґзiнiњ тарихи-мјдени орындарымен кґп ќызыќтырады. Аягґз ауданындаѓы Ќозы Кґрпеш- Баян сўлу, Ењлiк-Кебек мазарлары. Бўл жерде халќымыздыњ їш кемењгер суреткері дїниеге келіп, ґздерініњ ґлмес жырларын толѓаѓан. Олар: Абай, Шјкјрiм, М.Јуезов. [24, 23- бет]

3- кесте.Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ туристік маршруттары

Жорыќтыњ аты	тїрі	Ўзаќтыѓы(кїндік)	Мерзімі
«Алтай тайгасы» («Алтай ќойнауы» турбазасы)	жаяу	15	23.06-09.09
«Марќакґл» («Алтай ќойнауы» турбазасы) 786 км, оныњ 186 км-і жаяу	Марќакґл кґліне,Бўхтырма теѕізіне жорыќ	20	шілде айы.
«Кїн мен су ґлкесiнде» («Алтай ќойнауы» турбазасы)	Жаяу, 2 адам	10	01.07-12.09
«Бўќтырма су ќоймасы» («Алтай ќойнауы» турбазасы) 100 км (су жолы)	Прибрежный с.- Дородица с. - Заводинка пос. - Первороссийское с.-Тўрѓысын с	7	шілде-тамыз
«Алтайдыњ тайгалыќ жолдарымен» («Турист» ќонаќ їйі, Ґскемен)	Алтай ормандарында серуендейді (ат)	9	маусым-тамыз айлары
«Туѓан ґлке» («Турист» ќонаќ їйі, Ґскемен)	Мектеп оќушыларына арналѓан	5	01.01-10.11
«Ертістіњ ґткені мен ќазіргісі» («Турист» ќонаќ їйі, Ґскемен)	Жаяу, 2 адам	5	01.06-29.08
«Ґскемен-Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ мјдени орталыѓы» («Турист» ќонаќ їйі, Ґскемен)	ќала бойынша экскурсия	2	01.01.-30.12
«Алтай» («Алтай ќойнауы» турбазасы)	Жаяу 2 адам	10	05.07-15.08
«Туѓан Ертіс ґњірі» («Турист» ќонаќ їйі, Семей)	Жаяу, мектеп оќушыларына арналѓан	10	05.07-23.07
«Кїншуаќ кґлі» («Турист» ќонаќ їйі, Ґскемен)	Авто (меншік)	10	13.07-15.08
«Ертіс жаѓасындаѓы ќала» («Турист» ќонаќ їйі, Ґскемен) (автобус)	«Ф.М.Достоевский iзiмен», «Абай жјне Јуезов Семейде» Мектеп оќушыларына арналѓан	5	01.01-08.11
«Семей» («Турист» ќонаќ їйі, Семей) (автобус, жеке теплоход) 45 км	«Семей - Озерки селосы - Талица селосы - Семей». экскурсия	3	11.01-29.12
«Семей-мјдени орталыќ» («Турист» ќонаќ їйі, Семей)	ќала бойынша экскурсия	2	11.01-30.12
«Жасыл орман» («Турист» ќонаќ їйі, Ґскемен)	экскурсия	5	01.08-20.08
«Семей-Алакґл» («Турист» ќонаќ їйі, «Алакґл» турбазасы) 1542 км	«Семей - Маќаншы- Алакґл-Семей» демалыс	7	Шілде
«Белуханыњ етегінде» («Алтай ќойнауы» турбазасы)	Кґккґл сарќырамасына жјне «Рахман бўлаѓы» курортына экскурсиялар. (автобус)	20 кїндік,	шілде-тамыз

Шыѓыс Ќазаќстан аймаєындаєы тарихи кґрнекі жерлерге жасалатын туристік маршруттар :

Маршрут «Абай елiнде» - Семей ќ. - Жаламанка п. - Балтатараќ с, - Ќасќабўлаќ. с. - Ералы ќыстауы Ќарауыл с. - Абай мўражайы. Ўзындыѓы 260 км, мерзiмi: тамыз айы.

М.Јуезовтыњ «Абай жолы» романын оќи отырып, Абайдыњ туып ґскен жерiнде болып ќайтќандай јсер аласыз. Бўл маршрут Абайдыњ туѓан жерiн кґрiп ќайтуѓа шаќырады. Абай елiне саяхат жасап, туристер осынау дара тўлѓаныњ ґмірімен жјне творчествосымен байланысты жерлермен танысып ќайтуѓа мол мїмкiншiлiк бар. Семейдегi Абайдыњ 125 жылдыѓынa ашылѓан мўражай їйiнен басталады. Абайдыѕ атымен аталєан жерлер кґп - ќазаќ драма театры, оќу орындары, кґшелер. Абай кґшесiнде мемлекеттiк мемориалды- јдеби мўражайы, Абай келiп дайындалєан 1883 ж. салынєан Н.В.Гоголь атындаєы кґне кiтапхана туристердіѕ назарына ўсынылады.

Јрі ќарай маршрут Семейден оѕтџстікке ќарай Шыѕєыстау етегіндегі Балтатараќ (25 км), Ќасќабўлаќ (95 км) ауылдары арќылы ґтіп, Жидебай жайлауына –Абай мўражай їйіне баєытталады. Ќасќабўлаќ ауылына аялдамалап «Абай» эпопеясыныѕ авторы, белгілі жазушы Мўхтар Јуезовтыѕ мўражай-їйіне тоќтауєа болады.

Келесі аялдама 22 км жердегі Ералы ќыстауы. Еѕлік-Кебек ескерткіші, Махаббат мўнарасы- билер сотыныѕ келісімі бойынша 1780 жылы ќўрбан болєан ќос єашыќ-Еѕлік пен Кебектіѕ зиратына ќойылєан ескерткіш мўнара. Шыєыс Ќазаќстан облысыныѕ Абай ауданындаєы Ералы жайлауыныѕ шыєыс жаєында, Семей-Ќарауыл тас жолынан 5 шаќырым жерде. Ескерткіштіѕ ќазіргі тўрєан жері бўрын «Шўбартґбе» деп аталєан. Еѕлік-Кебек ескерткішініѕ ґз тарихы бар. Он сегізінші єасырдыѕ 80-жылдарында сїйіп ќосылєан екі єашыќты мейірімсіздікпен ат ќўйрыєына сїйретіп ґлтіруші топ олардыѕ денесін ґздерініѕ аќтыќ тілектері бойынша бірге кґмеді. Келесі жылы Шўбартґбені ќоныс еткен рулар Еѕлік пен Кебектіѕ ќабірін таспен сандыќшалап, ќайтыс болєан аєайындарын «ер-азамат жалєыз жатпасын »деп сол араєа жерлейтін болєан. Сґйтіп бара-бара Шўбартґбе їлкен ќорымєа айналєан. 1875-80 жылдары Абай аулына ќонаќ болып, тобыќты елін аралаєан Біржан сал Еѕлік-Кебек бейітін кґреді. Келесі жылы Біржанныѕ тапсыруымен ќабірді сандыќшалап, басына ќўйма кірпіштен шаєын мўнара тўрєызады. Ќабір сандыќшасыныѕ тўрќы тўтас, ќўбыла жаќ басы екі айыр болєан. Бўл ќабірдеєі адамныѕ екеу екендігін білдірген ишара болса керек. Кейін мўнара ќўлап, оныѕ ізі єана ќалады. 1960 жылы Абай ауданыныѕ тўрєындары Еѕлік-Кебек бейітініѕ басына ќазіргі жаѕа ескерткішті тїрєызды. Ќўрылысќа жергілікті халыќ шеберлері ґѕдеген ќызыл, кїреѕ жјне аќшыл сўр тїсті гранит, цемент, алебастр, јк, жоса пайдаланылєан. Ескерткіш ќойылєан тау басындаєы ескі зираттыѕ їстіне тегістелгіп,алаѕ айналасы жалпаќ таќта-тастармен кґмкеріліп, ал оныѕ їстіне јр жерден орнатылєан аоаса сынтастар арасына жуан шынжыр арќанды бостау кермелеп ќоршау жасалєан. Тґрткіл алаѕныѕ ортасынан 4 ќабырєалы кїмбез-тўєыр соєылып, оныѕ їстіне орнатќан биіктігі 6 метрлі мўнара мен кїмбез тїйісетін дґдегені керегекґз ґрнекпен јшекейлеген. Кїмбездіѕ 4 жаєында шыєыстыќ мјнермен ойып шыєарылєан 4 арка бар. Олардыѕ маѕдайшасында «Еѕлік-Кебек»деген егіз есім јсемдеп жазылєан. Ескерткіштен батысќа ќарай 9 шаќырым жерде 1917 жылы 7 маусымда М.Јуезовтіѕ «Еѕлік-Кебек» пьесасы осы арада алєаш рет киіз їй сахнасында ќойылды деп жазылєан таєы бір ескерткіш бар.

Келесі нїкте ауданына ќарасты Ќарауыл селосы (90 км). Бўл жерде Абай аѕ аулауды ќўмартушы еді. Ќарауыл селосынан солтїстік-шыєысќа ќарай Жидебай жайлауына дейін 25 км жол бар. Абайдыѕ Жидебайєа ќыстауы- ўлы аќыннан ќалєан ескерткіш- мўра, мемлекеттіѕ ќамќорлыєындаєы мекеме. Абай інісі Оспан ќайтыс болєаннан кейін ґзініѕ ескі мекені-Аќшоќыдан Жидебайєа ќоныстанады.Абайдыѕ бўдан былайєы ґмірі тїгелдей дерлік осында ґтеді. Їй шикі кірпіштен салынєан, шатырсыз, 6 бґлмелі. Ол аќынныѕ республикалыќ јдеби-мемориалдыќ мўражайыныѕ (Семейдегі) филиалы болып, 1954 ж ќайта жабдыќталды.Аќын бейітініѕ (1,5 км) басына 60-шы жылдардыѕ басында ескерткіш ќўлпытас салынып, 1995 ж Абайдыѕ 150 жылдыєына ќарсы сјулетті етіп Абай мазары салынды.

Маршруттыѕ аяќ кезін 2 тїрлі баєытта жалєастыруєа болады:

• 
  Батыс баєытта – Ќайнар (130 км) арќылы атаќты «Ќоянды» жјрмеѕкесі ґткізілген жјне Абай ґзі кґп болєан Ќарќаралы ќаласыныѕ Ќоянды ауылы.
  
• 
  Шыєыс баєытта – Жарма темір жол станциясы (130 км) арќылы пойызбен Семейге ќайтып оралу. Абай ауылынан 60 км Арќат таулары бар. Мўндаєы жартастар адамныѕ ќолымен егелгендей. Тауда аќќайын, шырша, емен ґседі. Суда жїзетін ќўстар мекен еткен Ќопа кґлі шалќып жатыр. Біз туристерге осы кґк шалєынды шўрайлы жерде бірнеше кїн демалуды ўсынамыз.
  

Бўл маршруттыѕ ќўрамдас бґлігі “Еѕлік - Кебек” ескерткіші махаббат їшін ќїрбан болєан Тристан мен Изольда, Ромео мен Джулетта оќиєасын еске тїсіреді. Абайдыѕ асыл жарлары Ділдј мен Айгерім мазарлары, Мўхтар Јуезовтыѕ јдеби – мемориалдыќ мўражайы мен оныѕ ата – анасыныѕ мазарлары да туристер їшін ќызыќты болары сґзсіз.

Маршрут соѕында достыќ пен мјдениеттерр ќауышуыныѕ символына арналєан “Гете – Лермонтов - Абай” мемориалдары кешеніне ат басын тірейміз.

Семейге жаќын орналасќан кеѕестік ядролыќ сынаќ полигоныныѕ орныны “Ќырєи ќабаќ соєыстыѕ” суыќ ызєарын еске тїсіреді. Бўл машрутта туристер ядролыќ сынаќ ќўрбандарына арналєан ескерткішпен, анатомиялыќ, тарихи - ґлкетану мўражайларымен єана танысып ќоймай, ядролыќ сынаќтардыѕ жер анаєа салєан їлкен жарасы “атом” кґлін де кґре алады. [25,27-29 беттер]

Табиєаттыѕ ерекше ілтипатпен жасаєан “Ќоѕыр јулие” їѕгірі бірнеше жјне адам ескерткішінен тўрады. Мўнада јлі кїнге дейін толыќ зерттеліп болмаєан же асты кґлі бар

Туризм саласын ґркендету- бїгінгі кїн талабы. Елімізге келуші туристер оларєа кґрсетер тарихи кґрнекі жерлеріміздіѕ кґптігінен байќатады.

2007 жылы туристік ўйымдар, ќонаќ їй объектілері, ўлттыќ табиєи саябаќтар, мјдени мекемелер ќызметінен жалпы табыс - 55 миллиард теѕгені ќўрады. Салыстырмалы тїрде 2005 жылы 38 миллиард теѕге. Барлыєы, 2006 жылы барлыќ туризм тїрі бойынша 29 мил. адамєа жуыќ ќызмет кґрсетілген. Алєаш рет кіру туризмі шыєу туризмі кґрсеткішінен асып, 7,3 миллионєа сјйкесінше 6,9 миллион ќўрады.

2005 жылы Ќазаќстан туризмі дамуына 39 миллион теѕгеге жуыќ бґлінсе, келешекте туристік сала дамуына мемлекеттік бюджет есебінен 1,9 миллиард теѕгеге дейін болу жоспарлануда.

Ўзаќ мерзімді жоспарда Ќазаќстан жыл сайын жылына 5-6 миллион шетелдік турист ќабылдай алады, бўл јрине ќазынамызєа 8 миллард доллардан астам тїсіреді екен. Енді іс - отандаќ туристік салаєа кјсіпкерлеріміздіѕ ќызу кірісуі болмаќ.

Кїнтізбе жоспарына сјйкес 2006 жылдаѓы ШЌ ґнеркјсібі жјне кјсіпкерлік департмент туризмді дамыту їшін жїргізілген туристік шараларда белгілі жўмыстар атќарылѓан. Облыстыњ туристік фирмалармен айналысу бґлімі мына шараларѓа ќатысты:

• 
  5 халыќаралыќ жјрмењкелер: Берлин «IIB - 2005», Новосибирскте «Тїрксіб-2005», Алматы «Туризм жјне саяхат» KIIF 2005, Астана «Демалыс-2005», Лондонда – «WTM-2005»;
  
• 
  Астана ќаласында «Индустриалды-инновациялыќ Ќазаќстан» жјрмењкесінде;
  
• 
  2 фестивальда : Шыѓыс Ќазаќстан облысы Ќатон-Ќараѓай ауданында-4-ші халыќаралыќ туризмі. «Белуха - 2005» фест жѕне Аќмола обл. Щучье ауданындаѓы республикалыќ оќу-сауыќ орталыѓында «Бурабай-2005» 1 республикалыќ туризм фестивальі.
  

• 
  Ґскемен ќаласы «Экосистем» ЖШС туристік фирмасы (директор Юрченков Е.М), 1 дењгейлі 1 орын ынталандыру сыйлыѓымен «Кґшпенді жолымен Евразия орталыѓына» маршрутына дипломмен;
  
• 
  Семей ќаласы, «Тогос-Интурсервис» ЖШС турфирмасына да ынталандыру сыйлыѓымен «Ўлы таланттар отаны» маршрутына дипломмен марапатталды;
  
• 
  «Ењ жаќсы жарнамалыќ проспект» конкурсында «Евразия орталыѓы-Семейге ќош келдіњіз» жарнамалыќ проспектісі їшін Семей ќаласыныњ экономика жѕне бюджетті жоспарлау бґліміне ынталандыру сыйлыѓы табысталды. Топтыќ ќатысу їшін ШЌ облысы ынталандыру сыйлыѓымен марапатталды.
  
• 
  Екінші облыстыќ «Туристік Шыѓыс» тур кґрмесі Ґскемен ќаласында;
  
• 
  Екінші республикалыќ семинар-жиылысќа ќатысу Астана ќаласында;
  
• 
  Ќатон-Ќараѓай ауданында экологиялыќ-туристік слет жїргізді;
  
• 
  Бўќтырма су ќоймасы демалыс базасында жарнамалыќ тур жасау;
  
• 
  Туризм дамуы кластерлік жїйесін дайындау бойынша туроператорлар, конференциясын ґткізу;
  

• 
  Жјрмењке шењберінде аймаќтыњ туристік мїмкіндіктері атты презентация ґтті. Барлыќ кґрмелерде жарнамалыќ-аќпараттыќ материал: видеофильм; жарнамалыќ-сувенирлік ґнім; СД-дискілерде презентациялыќ роликтер; ШЌО тур маршруттары, «Ќазаќстан Алтайы», «Семей аймаѓы» буклеттері; турфирмалардыњ јртїрлі кітап-фотоальбомдары;
  

4- кесте. Туристік фирмалар ќызметі

оныњ 32 фирмасы -Ґскемен ќаласында (18 туроператорлар оныњ 3 филиалы жјне 14 турагенттік, оныњ да 3 филиалы), Семей ќаласында 14-8 туроператорлар, 6 турагенттік (2-уі филиал), Зайсан ќаласында 1 туроператорлар, Їржар ауылында -1 туроператор.

2005 ж облыстыњ турфирмалармен 22731 турист ќызмет алѓан, оныњ ішінде облыс 623 кіру туристерін ќабылдаса, облыс аумаѓынан сыртќа 2655 турист шыќќан. Ішкі туристер саны 19450 адамды ќўрайды.

Облыста 70 туристік фирма тіркелген. 9 айда орналастыру орындарын есепке алєанда 158 253 адамєа ќызмет кґрсетілді, кґрсетілген ќызмет кґлемі 736 179,3 мыѕ теѕгені ќўрады. Бюджетке 115 103,4 мыѕ теѕге аударылды. Туризм инфраќўрылымын дамыту туристік фирмалардыѕ ґз ќаражаттары жјне бюджеттен тыс ќаражаттар есебінен жїзеге асырылды, 2006 жылы олар материалдыќ-техникалыќ базаны салуєа 22607,0 мыѕ теѕге, ќайта ќўруєа 80650,0 мыѕ теѕге, кїрделі жґндеуге 20656,0 мыѕ теѕге, аєымдаєы жґндеуге 81820,0 мыѕ теѕге жјне ныєайтуєа 36292,0 мыѕ теѕгені игерді.Шыєыс Ќазаќстан облысыныѕ туристік саласын дамытудыѕ 2006-2008 жылдарєа арналєан ґѕірлік баєдарламасыныѕ іс-шараларын орындауєа бюджеттен бґлінген ќаражаттардыѕ игерілуі 99 %-ды ќўрайды.Баєдарламаны іске асыру жґніндегі іс-шаралар жоспарында облыстыѕ туристік имиджін ќалыптастыру, туризмніѕ инфраќўрылымын дамыту, халыќаралыќ ынтымаќтастыќты кеѕейту, облыстыќ туристік іс-шараларды ґткізу, баєдарламаларды јзірлеу жґніндегі, туристік саланыѕ орныќты дамуына баєытталєан бірінші кезектегі міндеттер ќойылды.Бўєан ќоса, жўмысты жалєастыруды ќажет ететін бірінші кезектегі шаралар мен міндеттер – бўл жоспарланєан баєдарламаларды, іс-шараларды, хаттамаларды, шарттарды іс жїзінде іске асыру.