Нарықта сатып алынатын тауарлар мен қызметтер қолма-қол ақшамен де, қолма-қол жасалмайтын тәсілмен де төленуі мүмкін. Бір-бірінен алшақ қашықтықта орналасқан жеткізуші мен сатып алушы арасында жасалған мәмілелер бойынша уақтылы есеп айырысуға кепілдік беретін төлемдерді жүзеге асырудың қолма-қол жасалмайтын тәсілдері жиі қолданылады. Бұл ретте, қолма-қол жасалмайтын төлем мен аударым жасау үшін төлем құралдары пайдаланылады, олардың көмегімен төлемге бастамашылық етіледі және олардың негізінде ақша аударымдары жүзеге асырылады.
2010 жылы екінші деңгейдегі банктер мен «Қазпочта» АҚ төлем тапсырмалары, төлемдік талап-тапсырмалар, инкассалық өкімдер, төлем карточкалары, тауарлар мен қызметтер үшін есеп айырысуға арналған чектер, орындалған аккредитивтер мен банк шотын тікелей дебеттеу сияқты төлем құралдарын12 пайдалана отырып, 122 033,7 млрд. теңге сомасына 188,0 млн. транзакция мөлшерінде транзакция жүргізілді (15-сурет пен 8 және 9-кестелер).
15-сурет.
2001-2010 жылдардағы төлем құралдары санының
және сомаларының өзгеру динамикасы
8-кесте.
2001-2010 жылдардағы төлем құралдарының пайдаланылуы туралы мәліметтер (транзакциялар саны бойынша)
мың транзакциямен
Кезеңі
|
Төлем тапсырма-лары
|
Төлемдік талап-тапсырма-лар
|
Инкассалық өкімдер
|
Төлем карточка-лары
|
Басқа да құралдар
|
Жалпы жиыны
|
2001
|
14 387,8
|
145,4
|
2 118,7
|
14 629,3
|
1 315,5
|
32 596,7
|
2002
|
13 000,8
|
104,6
|
265,9
|
20 957,5
|
470,1
|
34 799,0
|
2003
|
19 177,4
|
131,5
|
200,3
|
28 748,3
|
426,2
|
48 683,7
|
2004
|
25 862,9
|
96,0
|
263,6
|
36 611,7
|
437,8
|
63 272,0
|
2005
|
30 454,0
|
120,1
|
301,2
|
49 820,4
|
4 335,2
|
85 030,6
|
2006
|
30 870,4
|
135,5
|
341,9
|
66 826,5
|
7 867,9
|
106 042,2
|
2007
|
35 239,8
|
230,4
|
492,1
|
86 734,7
|
9 430,5
|
132 127,4
|
2008
|
36 355,9
|
475,5
|
783,6
|
102 545,0
|
7 863,9
|
148 023,9
|
2009
|
39 052,9
|
209,9
|
357,9
|
118 076,5
|
6 077,7
|
163 775,0
|
2010
|
46 656,1
|
207,9
|
861,9
|
136 322,2
|
3 925,0
|
187 973,1
|
9-кесте.
2001-2010 жылдардағы төлем құралдарының пайдаланылуы туралы мәліметтер (транзакциялар сомасы бойынша)
млрд. теңгемен
Кезеңі
|
Төлем тапсырмалары
|
Төлемдік талап-тапсырма-лар
|
Инкассалық өкімдер
|
Төлем карточка-лары
|
Басқа да құралдар
|
Жалпы жиыны
|
2001
|
11 217,2
|
27,2
|
3 089,9
|
147,2
|
1 023,6
|
15 505,1
|
2002
|
12 332,7
|
30,3
|
431,1
|
251,0
|
307,8
|
13 352,9
|
2003
|
20 774,5
|
46,6
|
288,0
|
396,2
|
412,6
|
21 917,8
|
2004
|
32 269,2
|
93,5
|
223,9
|
566,1
|
901,0
|
34 053,7
|
2005
|
44 929,3
|
217,2
|
140,7
|
848,7
|
1 498,8
|
47 634,7
|
2006
|
53 073,7
|
42,1
|
294,0
|
1 241,8
|
1 532,9
|
56 184,5
|
2007
|
84 022,5
|
132,6
|
187,4
|
1 897,9
|
1 810,3
|
88 050,7
|
2008
|
104 552,5
|
269,9
|
238,4
|
2 310,1
|
2 498,3
|
109 869,1
|
2009
|
82 791,4
|
372,6
|
287,2
|
2 649,6
|
3 875,5
|
89 976,3
|
2010
|
114 604,7
|
820,4
|
523,2
|
3 347,3
|
2 738,0
|
122 033,6
|
2009 жылмен салыстырғанда пайдаланылған төлем құралдарының жалпы саны 24,1 млн. транзакцияға (14,8%-ға) ұлғайды, ал олардың сомасы 32,0 трлн. теңгеге (35,6%-ға) ұлғайды. Төлемдер сомасының ұлғаюы негізінен төлем тапсырмаларын 31,8 трлн. теңгеге (38,4%-ға) пайдалана отырып, төлемдер көлемінің артуына байланысты болып отыр. Бұл ретте бір төлем тапсырмасының орташа сомасы 2009 жылмен салыстырғанда 15,9%-ға ұлғайды және 2010 жылы 2,5 млн. теңгені құрады. Төлем санының өсуі негізінен төлем карточкаларын 18,2 млн. транзакцияға (15,5%-ға) пайдалана отырып, операциялар санының ұлғаюымен сипатталады.
2001 жылмен салыстырғанда пайдаланылған төлем құралдарының саны 155,4 млн. транзакцияға (5,8 есе) ұлғайды, ал олардың сомасы 106,5 трлн. теңгеге (7,9 есе) артты. Төлем сомаларының да аталған ұлғаюы негізінен төлем тапсырмаларын 103,4 трлн. теңгеге (10,2 есе) пайдалана отырып, төлемдер көлемінің артуына байланысты болып отыр. Бұл ретте бір төлем тапсырмасының орташа сомасы 2001 жылмен салыстырғанда 800 мың теңгеден 2010 жылы 2,5 млн. теңгеге дейін 3,2 есе ұлғайды. Төлем санының өсуі де төлем карточкаларын 122,1 млн. транзакцияға (9,3 есе) пайдалана отырып операциялар санының ұлғаюына байланысты туындап отыр.
Қолданылатын төлем құралдарының түрлері бойынша қолма-қол жасалмайтын төлемдердің құрылымы осының алдындағы кезеңдермен салыстырғанда елеулі өзгерген жоқ. Бұрынғысынша, Қазақстан аумағында төлем тапсырмалары мен төлем карточкалары барынша кең таралған болып қалып отыр. Төлем құралдарының (төлем карточкаларын қоса алғанда) жалпы көлемінде төлем тапсырмаларымен жүргізілген төлемдердің үлесі 2010 жылы төлемдер саны бойынша 24,8%-ды және төлемдер көлемі бойынша 93,9%-ды құрады. 2009 жылмен салыстырғанда төлем тапсырмаларын пайдалану санының 19,5%-ға және төлем тапсырмалары көлемінің 38,4%-ға өсуі байқалып отыр.
Төлемдік талап-тапсырмаларды пайдалану үлесі саны бойынша да, сомасы бойынша да (0,1% және тиісінше 0,7%), инкассалық өкімдер (саны бойынша 0,5% және төлемдер көлемі бойынша 0,4%) және басқа да құралдар (саны бойынша 2,1% және төлемдер көлемі бойынша 2,2%) аз болып отыр.
Өңірлер бөлігінде Алматы және Ақмола облыстары барынша белсенділік танытып отыр. Сонымен, пайдаланылған төлем құралдарының үлесі Алматы облысы бойынша саны жағынан 37,9%-ды және жалпы көлемнің сомасы бойынша 0,6%-ды құрады. Төлем құралдарын пайдалану Ақмола облысында саны жағынан 11,1%-ды және көлемі бойынша 0,2%-ды құрады (10 және 11-кестелер).
Осы үрдіс Қазақстанның аталған өңірлерінің экономика-демографиялық ерекшеліктеріне және осы өңірлердегі үлкен ақпараттық және ақша ағындары өтетін қаржы-банктік құрылымдардың айтарлықтай көп болуына байланысты болып отыр.
10-кесте.
2010 жылы өңірлер бөлігінде төлем құралдарын пайдалану
(транзакция саны бойынша)
(транзакция бірлігімен)
|
Облыстар атауы
|
Төлем тапсырмалары
|
Төлемдік талап-тапсырмалар
|
Инкассалық өкімдер
|
Басқа да құралдар
|
Ақмола
|
5 301 553
|
30 649
|
67 593
|
323 915
|
Ақтөбе
|
2 235 787
|
7 791
|
20 504
|
121 802
|
Алматы
|
18 402 167
|
77 870
|
403 071
|
667 239
|
Атырау
|
1 929 537
|
7 963
|
19 517
|
126 747
|
Шығыс Қазақстан
|
2 623 184
|
7 810
|
36 896
|
241 532
|
Жамбыл
|
1 085 194
|
4 951
|
70 631
|
520 753
|
Батыс Қазақстан
|
1 557 798
|
16 706
|
11 718
|
89 180
|
Қарағанды
|
3 514 356
|
10 866
|
89 260
|
473 959
|
Қостанай
|
2 012 249
|
4 631
|
13 776
|
452 033
|
Қызылорда
|
1 140 555
|
4 289
|
35 099
|
48 500
|
Маңғыстау
|
1 635 047
|
10 365
|
16 198
|
155 717
|
Павлодар
|
1 892 631
|
5 096
|
17 085
|
348 158
|
Солтүстік Қазақстан
|
1 327 531
|
2 952
|
34 869
|
91 348
|
Оңтүстік Қазақстан
|
1 998 520
|
15 931
|
25 685
|
264 134
|
Жалпы жиыны
|
46 656 109
|
207 870
|
861 902
|
3 925 017
|
11-кесте.
2010 жылы өңірлер бөлігінде төлем құралдарын пайдалану
(транзакция сомасы бойынша)
(млн. теңгемен)
|
Облыстар атауы
|
Төлем тапсырмалары
|
Төлемдік талап-тапсырмалар
|
Инкассалық өкімдер
|
Басқа да құралдар
|
Ақмола
|
25 716 091,3
|
9 288,2
|
40 039,0
|
172 797,8
|
Ақтөбе
|
2 804 943,5
|
8 446,3
|
2 367,2
|
154 027,4
|
Алматы
|
68 798 150,1
|
660 880,1
|
281 096,7
|
2 082 559,7
|
Атырау
|
1 727 617,6
|
265,7
|
6 901,0
|
22 205,7
|
Шығыс Қазақстан
|
1 677 255,6
|
949,5
|
2 318,8
|
7 915,9
|
Жамбыл
|
586 858,8
|
7 527,6
|
14 725,5
|
4 165,0
|
Батыс Қазақстан
|
995 795,4
|
1 048,8
|
6 674,1
|
70 599,3
|
Қарағанды
|
2 816 256,9
|
2 964,6
|
4 844,8
|
28 878,0
|
Қостанай
|
1 974 146,8
|
19 304,1
|
457,8
|
120 057,5
|
Қызылорда
|
868 482,8
|
43 492,2
|
6 863,2
|
4 122,6
|
Маңғыстау
|
2 100 130,1
|
1 645,3
|
148 790,2
|
12 439,9
|
Павлодар
|
2 595 206,9
|
13 105,3
|
3 389,0
|
26 398,4
|
Солтүстік Қазақстан
|
606 641,5
|
34 702,8
|
2 740,2
|
4 545,0
|
Оңтүстік Қазақстан
|
1 337 104,9
|
16 827,3
|
1 982,8
|
27 324,1
|
Жалпы жиыны
|
114 604 682,2
|
820 447,6
|
523 190,4
|
2 738 036,4
|
Достарыңызбен бөлісу: |