Қазақстанның ТӨлем жүйелерін
жүктеу/скачать 2.87 Mb.
|
БАНКАРАЛЫҚ КЛИРИНГ ЖҮЙЕСІБанкаралық клиринг жүйесінде барлық төлемдер нетто (таза) негізде жүзеге асырылады. Аталған жүйенің негізгі бағыты аздаған сомаға көптеген бөлшек төлемдер жүргізу. Банкаралық клиринг көпжақты негізде пайдаланушының шотында қаражатты алдын ала депонирленбей жүзеге асырылады. Клиринг жүйесінде тек кредиттік аударымдар ғана пайдаланылады. Жүйеге келіп түскен барлық құжаттар түпкілікті болып табылмайды: оларды жіберуші операциялық күн ішінде қайтарып алуы мүмкін. Бұл ретте, жүйеде бір төлемнің 5 млн. теңгеге тең барынша жоғары сомасына шектеу белгіленген. Жүйеде валюталау күнін пайдалануға болады, яғни жүйеге төлемнің үш күнге дейін болашақтағы күні белгіленген төлем құжаттарын жіберуге болады. Болашақ валюталау күні көрсетіліп түскен құжаттар жүйеде көрсетілген күнге дейін сақталады, содан кейін клирингте өңделеді. Бұл қатысушыларға өзінің өтімділігін күні бұрын жоспарлауға мүмкіндік береді. Клиринг нәтижелері бойынша ақша аударымы БААЖ-да жүзеге асырылады. Жүйенің әрбір қатысушысының жүйедегі барлық өзінің төлемдері туралы ақпаратқа қол жетімділігі бар. Банкаралық клирингтің жаңа операциялық күні сағат 16:00-де басталады. Бұл ретте жүйе тәулік бойы аптасына 7 күн жұмыс істейді Банкаралық клирингтің ерекшелігі төлем құжаттарының жеке өңделмеуі, ал есептесу сәтіне дейін FIFO принципі бойынша кезекке тұруы болып табылады. Клиринг қатысушыларының операциялық күні жабылғанға дейін жүйеге жіберілген төлем құжатын қайтарып алуға мүмкіндігі бар. Жүйеге қатысушылардың ағымдағы төлем күні көрсетілген қарсы талаптары бойынша есеп айырысу күніне бір рет сағат 15:00-ден 16:00-ге дейін жүзеге асырылады. Бұл ретте төлем құжаттарын есепке алу басымдылық кодтарына сәйкес жүргізіледі, ал бір басымдылық коды шегінде олардың кезекке тұруы ретімен өңделеді. Есепке алу қорытындысы бойынша әрбір қатысушының таза позициясы анықталады. Клиринг қатысушысының таза дебеттік позициясы осы қатысушының БААЖ-дағы ақша сомасынан аспауы тиіс. Түпкілікті есеп айырысуды жүргізу үшін БААЖ-дағы ақша жеткіліксіз болған жағдайда Банкаралық клирингте тұрған басымдылығы төмен төлемдер жойылады. Клиринг нәтижелері бойынша түпкілікті ақша аудару БААЖ арқылы жүзеге асырылады. Ақша аударуы аяқталғаннан кейін клиринг жүйесінің жаңа операциялық күні басталады. Осы жүйеге арналған тарифтер БААЖ-ға қарағанда айтарлықтай төмен болады, өйткені жүйеде есеп айырысулар нақты уақыт масштабында жүзеге асырылмайды. (5-кесте).
Банкаралық клиринг жүйесінде 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша қатысушылардың саны 39 болды, оның ішінде 33 екінші деңгейдегі банк, Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті, Ұлттық Банк, Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық (3 шот – зейнетақы төлемдеріне, әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік төлемдерге арналған шот) және «Қазпочта» АҚ. Осы жүйе бойынша статистикалық деректер аздаған сомаларға бөлшек төлемдердің негізгі ағынын өткізудегі өзіне белгіленген міндеттерін орындағанын дәлелдейді. Мысалы, 2010 жылы осы жүйе арқылы барлық қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы санының 61,4% және жалпы көлемінің 1,7% өңделді. Осы жүйеде төлемдердің негізгі көлемі шаруашылық жүргізуші субъектілердің тауарлар мен материалдық емес активтер (жүйедегі жалпы төлемдер көлеміндегі үлесі 33,5% болды), көрсетілген қызметтер (үлесі - 27,3%) үшін есеп айырысуларға келеді, сондай-ақ бюджетке төлемдерге (салықтарды және бюджетке басқа да міндетті төлемдерді төлеу) және бюджеттен төленетін төлемдерге (үлесі -20,4%) келеді. Бұл ретте, соңғы он жылдықта банкаралық клиринг жүйесіндегі төлемдер саны 2,6 есе, ал төлемдер сомасы – 5,8 есе өскен. (9-сурет). 9-сурет. 2001 жылдан бастап 2010 жылға дейінгі Банктік клиринг жүйесіндегі төлемдер ағындарының динамикасы 
2010 жылы Банкаралық клиринг жүйесі арқылы 3 253,5 млрд. теңге (немесе 22,1 млрд. долл.) сомасына 18,3 млн. төлем құжаты өткізілді. 2009 жылмен салыстырғанда клиринг жүйесіндегі құжаттар саны 14,5%-ға (2,3 млн. құжатқа) ұлғайған, төлемдер сомасы 18,6%-ға (511,2 млрд. теңгеге) өскен (10-сурет). Клиринг жүйесінде жалпы төлемдер көлемінің өсуіне негізі тауарлар мен материалдық емес активтер үшін - 24,4%-ға және көрсетілген қызметтер үшін – 18,0%-ға есеп айырысу бойынша төлемдер көлемінің өсуі себеп болды. 10-сурет. 2009 және 2010 жылдардағы БКЖ-дегі төлемдер көлемі
2010 жылы Банкаралық клиринг жүйесінде бір төлем құжатының орташа сомасы 2009 жылдағымен салыстырғанда 3,6%-ға (6,2 мың. теңгеге) өсіп, 178,3 мың. теңге болды. 2010 жылы орташа алғанда бір күнде клиринг жүйесі арқылы 13,1 млрд. теңге сомасына 73,3 мың құжат өтіп отырған, бұл 2009 жылғы деңгейден төлемдер саны бойынша 9,3 мың. транзакцияға (14,5%-ға) және төлемдер сомасы бойынша 2,1 млрд. теңгеге (18,6%-ға) жоғары. Пайдаланушы топтар кескінінде 2010 жылы төлем көлемдерінің ең үлкен үлесі бес ірі банкке – 49,8% (Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «БТА Банкі» АҚ, «Банк ЦентрКредит» АҚ, «АТФБанк» АҚ және «Қазкоммерцбанк» АҚ) тиесілі. (6-кесте) 6-кесте. Банк аралық клиринг жүйесіндегі пайдаланушылар топтары бойынша төлемдер ағындары
2010 жылы сомалар аралығы бойынша ең көп төлемдер саны 10 мың теңгеге дейінгі аралықта (жалпы төлемдер санының 55,9%), ал ең аз саны – 500 мың теңге – 1 млн. теңге аралығында (2,3%) қалыптасты. 2010 жылы сомалар аралығы бойынша барынша жоғары төлемдер сомасы 1 млн. теңгеден жоғары аралығында (жалпы төлемдер көлемінің 71,4%), ал ең төменгі төлемдер сомасы 10 мың теңгеге дейінгі аралықта (0,9%) қалыптасты. (11-сурет) 11-сурет.  
Тәуекелдер және оларды басқару әдістері Банкаралық клиринг жүйесінде өтімділік тәуекелін және жүйелік тәуекелді басқару мақсатында жүйеде төлемдер қарсы ақша ағыны есебінен неше рет жүргізілгенін көрсететін ААК (БКЖ-ғы ақша айналымдылығының коэффициенті) есебі және пайдаланушылардың таза позициялары сомасын талдау пайдаланылады. Мысалы, 2010 жылы күндік орташа ААК 5,33 болды, ал 2009 жылы осы көрсеткіш 5,28 құрады. Бұл ретте, клиринг нәтижелері бойынша пайдаланушылардың күндік орташа таза позициясының сомасы 2,6 млрд. теңге болды, 2009 жылдағымен салыстырғанда 14,3%-ға өскен. Клирингте пайдаланушылардың таза позициясы сомасының үлесі БААЖ-ғы пайдаланушыларының күндік орташа айналымдары сомасына10 қатысты аздаған ғана – 0,3% болып табылады, бұл БААЖ арқылы таза позицияларды есептеген кезде өтімділік тәуекелдерін төмендетуге ықпал етеді. (12-сурет). 12-сурет. Банкаралық клиринг жүйесіндегі өтімділік және айналымдылық көрсеткіштері 
Бұдан басқа, кредиттік, өтімділік және жүйелік тәуекелдердің пайда болуын барынша азайту мақсатында Банкаралық клиринг жүйесінде БААЖ пайдаланушысының клиринг нәтижелері бойынша таза позициясын есептеген кезде оның ақшасы жеткіліксіз болуы себебімен жойылған төлемдері туралы деректерге күнделікті талдау жүргізіледі. Бұл ретте, 2010 жылы жүйеде төлем құжаттарын жою фактілері анықталмаған, ал 2009 жылы Банкаралық клиринг жүйесінің 3 пайдаланушының 1 065 төлем құжаты 181,4 млн. теңге сомасына өтімділігінің жеткіліксіздігі себебімен орындалмаған. Бұл ретте, Банкаралық клиринг жүйесінің жылдық орташа жұмыс қабілеттілігі коэффициентінің мәні (99,77%) осы төлем жүйесінің жұмыс істеуінің жоғары тиімділігін және оның қолданыстағы жұмыс қабілеттілігін қалпына келтіру тәсілдерінің сенімділігін білдіреді. (13-сурет). 13-cурет. 2010 жылы Банкаралық клиринг жүйесінің жұмыс қабілеттілігі коэффициентінің өзгеру динамикасы 
жүктеу/скачать 2.87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
