Қазақстанның ТӨлем жүйелерін

БАНКТЕР АРАСЫНДАҒЫ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІ

Банктер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар да олардың арасында ашылған тікелей корреспонденттік шоттар арқылы төлемдерді жүргізе алады. Тікелей корреспонденттік қатынастар банктердің арасында, банктер мен банктік емес ұйымдар арасында корреспонденттік шот шартында және Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты операцияларды жүргізу мақсатында корреспонденттік шоттарды ашқан кезде туындайтын шарттық қатынастарды білдіреді. Өзара немесе біржақты корреспонденттік қатынастар пайдасына таңдау әртүрлі факторға байланысты болады, оларға: өзара төлемдер ағының көлемі, кредиттік ресурстар нарығындағы сұраныс, өңірлік валюталық биржалардағы сауда-саттыққа қатысу мүмкіндігі, сондай-ақ корреспонденттік шоттардағы қаражатты шұғыл қайтарып алу мүмкіндігі сияқты факторларды жатқызуға болады.

Сонымен бірге, Ұлттық Банкте ашылған шоттар бойынша түпкілікті есеп айырысуларды жүзеге асыруға қарағанда, тікелей корреспонденттік шоттар арқылы есеп айрысуды жүзеге асыру корреспонденттік шот ашылған банк банкрот деп танылуы мүмкін немесе өз міндеттемелерін орындау үшін жеткілікті ақша сомасының болмауы сияқты тәуекелімен байланысты болады. Бұдан басқа, қатысушылардың айтарлықтай санын біріктіретін күрделі банк жүйесінде ашылған корреспонденттік шоттарының көп санының болуы өтімділіктің елеулі бөлігінің аударылуын талап етеді. Осыған байланысты, ең тиімді және тәуекелсіз түпкілікті банкаралық есеп айырысу тәсілі Ұлттық Банк болып табылады (Ұлттық Банкте ашылған корреспонденттік шот арқылы), өйткені ол өзінің ерекше жағдайына байланысты өзінің клиенттері-банктер үшін кредиттік тәуекелін және өтімділік тәуекелін болдырмайды.

Төлемдерді тікелей корреспонденттік шоттар арқылы жүргізген кезде тәуекелдерді басқару мақсатында Ұлттық Банкі банктер мен банктік емес ұйымдар үшін осы төлемдердің ай сайынғы лимитін белгіледі. Осы лимиттің мөлшері банктің немесе банктік емес ұйымның алдынғы айда төлем жүйелері арқылы жүргізілген жалпы төлемдер көлемінің 5% құрайды. Ұлттық Банкі белгілеген төлемдер көлемінің лимитінен асып кеткен жағдайда, банк Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес жауапкершілік атқарады.

Төменде қоса алғанда 2001 жылдан бастап 2010 жылға дейінгі аралықтағы тікелей корреспонденттік қатынастардың дамуы динамикасы келтірілген. (14-сурет).

14-сурет.
Банктер арасындағы корреспонденттік қатынастар жүйесі арқылы жасалған төлемдер көлемі

Талданатын кезеңде банктер мен банктік емес ұйымдардың арасында ашылған корреспонденттік шоттар арқылы жалпы сомасы 10 585,1 млрд. теңгеге (БААЖ бен БКЖ арқылы жүргізілген төлемдердің жалпы сомасының 1,2%) төлемдер жүргізілген.

2010 жылы банктер мен банктік емес ұйымдардың арасында ашылған корреспонденттік шоттар арқылы 1 404,3 млрд. теңге сомасына (БААЖ бен Банкаралық клиринг жүйесі арқылы жүргізілген төлемдердің жалпы сомасының 0,7%) төлемдер жүргізілген, төлем транзакцияларының саны 3 729,1 мың транзакция болды. 2009 жылдағымен салыстырғанда төлемдер көлемі 10,2%-ға немесе 130,2 млрд. теңгеге өскен, бұл ретте транзакциялар саны 13,6%-ға немесе 584,6 мың транзакцияға азайған.

Тікелей корреспонденттік шоттар арқылы жасалған бір төлемнің орташа сомасы 2010 жылы 376.6 мың теңге болды және 2009 жылмен салыстырғанда 27,5 %-ға (немесе 81.2 мың теңгеге) өскен.

Сонымен бірге, тікелей корреспонденттік шоттар арқылы жасалған төлемдер 2010 жылы алдыңғы айдағы корреспонденттік қатынастарға қатысушыларының БААЖ арқылы жасалған жалпы шығыс төлемдері көлемінің 0,7% құрады (лимиті 5% құрайды). Сөйтіп, белгіленген 5% лимиттің 0,7% ғана пайдаланылған.

Бұл ретте, лимитті пайдалану тиімділігінің коэффициенті жалпы барлық көрсеткіштер бойынша 32,4%¹¹ болды. 2009 жылмен салыстырғанда лимитті пайдалану тиімділігінің коэффициенті 3,4 п.т. 2009 жылы 36,1%-дан төмендеді. (7-кесте).