ТӨЛЕМ ЖҮЙЕЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ (ОВЕРСАЙТ): ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН

ТӨЛЕМ ЖҮЙЕЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ (ОВЕРСАЙТ): ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН

Төлем жүйесі бір банк шотынан басқа банк шотына осы елде белгіленген заңдар, ережелер және стандарттар бойынша ақша төлемдері мен аударымдарын жүзеге асыру тетігін білдіреді. Қаржы нарықтарының және экономиканың банк секторының жұмыс істеуінің тиімділігі көбіне елдегі жұмыс істеп тұрған төлем жүйесіне байланысты.

Соған байланысты төлем жүйелерінің қауіпсіз және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету орталық банктердің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Халықаралық терминологияға сәйкес төлем және есеп айырысу жүйелерін қадағалау (оверсайт) орталық банктің функциясы болып табылады, оны орындаған кезде сенімділік және тиімділік мақсаттары жұмыс істеп тұрған және жоспарланған жүйелердің мониторингі, олардың осы мақсаттарға сәйкес келуін бағалау және, егер қажет болса, өзгерту арқылы қол жеткізіледі.

Төлем жүйелерін қадағалауды жүзеге асыру кезінде Халықаралық есеп айырысулар банкінің Төлем және есеп айырысу жүйелері жөніндегі комитеті әзірлеген халықаралық стандарттарға, оның ішінде мынадай негізгі қағидаттарға үлкен көңіл бөлінеді:

- ашықтық (жүйелерге арналған талаптар мен стандарттарды және оларға қатысты қолданылатын жүйелерді айқындау критерийлерін қоса алғанда орталық банктер өздерінің қадағалау саясаты туралы ашық мәлімдеулері тиіс);

- халықаралық стандарттар (орталық банктер тиісті жағдайда төлем және есеп айырысу жүйелеріне қатысты халықаралық стандарттарды қолдануы тиіс);

- пәрменді өкілеттіктер мен мүмкіндіктер (өздерінің қадағалау жөніндегі міндеттемелерін тиімді орындауы үшін орталық банктердің өкілеттіктері мен мүмкіндіктері болуы тиіс);

- жүйелелік (қадағалау стандарттары орталық банктің өзі басқаратын жүйені қоса алғанда, салыстырмалы төлем және есеп айырысу жүйелеріне қатысты жүйелі қолданылуы тиіс);

- басқа ресми органдармен ынтымақтастық (орталық банктер төлем және есеп айырысу жүйелерінің сенімділігі мен тиімділігін қамтамасыз ету кезінде басқа да тиісті орталық банктермен және ресми органдармен ынтымақтасуы тиіс).

Төлем жүйелерін қадағалаудың маңыздылығы туралы мәселенің 90 жылдардың өзінде көтерілгенін атап өткен жөн. Мәселен, Ондық Тобы мемлекеттерінің орталық банктері неттингінің банкаралық схемалар жөніндегі комитетінің есебінде (Ламфалусси есебі, Халықаралық есеп айырысулар банкі, 1990 жыл) орталық банктердің өздерінің ішкі банкаралық нарықтардың дамуын және осы нарықтардың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін төлем және есеп айырысу жүйелерінің қызметін қадағалайтыны көрсетілген. Банкаралық есеп айырысулар бойынша қызмет көрсетулердің негізгі жеткізушілері және соңғы сатыдағы кредиторлар ретінде орталық банктер банктердің кредиттеу және өтімділікке қатысты басқару саясатына, сондай-ақ олардың кредит тәуекелі мен ұлттық банк жүйесімен өтімділік тәуекелін байланыстыратын есептеу тетіктеріне ерекше көңіл бөледі және банктердің орталық банктің тарапынан төтенше қолдауына өтініш білдірмей қолайсыз өзгерістерге қарсы тұру қабілетін бағалайды. Ұлттық төлем жүйесін бұлай қадағалау орталық банктің түрлі функцияларын үйлестіреді және монетарлық және бақылаушы органдардың міндеттерін үйлестіруден де тұрады.

Көптеген орталық банктердің төлем жүйелерін қадағалау саласындағы өкілеттіктері заңнамалық актілерде айқындалған және ақша төлемдері мен аударымдары саласындағы нормативтік құқықтық базаны әзірлеуден, статистикалық деректердің мониторингінен, жинақтаудан, талдаудан және төлем жүйелерінің жұмыс істеуін бағалаудан тұрады.

Мәселен, «Ресей Федерациясының Орталық Банкі туралы» Федералдық заңға сәйкес төлем жүйесінің тиімді және үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету Ресей Банкі қызметі мақсаттарының бірі болып табылады. Көрсетілген Заңға сәйкес Ресей Федерациясының Орталық Банкі елдегі есеп айырысу ережесін белгілейді, атқарушы биліктің уәкілетті органдарының тапсырмасы бойынша есеп айырысуды жүргізу арқылы Ресей Федерациясы бюджет жүйесінің барлық деңгейлерін бюджеттерінің және бюджеттердің орындалуын ұйымдастыру және орындау жүктелетін мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың шоттарына қызмет көрсетеді. Ресей Банкі Ресей Федерациясындағы есеп айырысу, оның ішінде клирингтік ұйымды үйлестіретін, реттейтін және лицензиялайтын орган болып табылады, сондай-ақ қолма-қол жасалмайтын есеп айырысуларды жүзеге асырудың ережесін, нысандарын, мерзімдерін және стандарттарын белгілейді.

Беларусь Республикасының Банктік кодексіне сәйкес төлем жүйесінің тиімді, сенімді және қауіпсіз жұмыс істеуін ұйымдастыру Беларусь Республикасының Ұлттық Банкі қызметінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу шеңберінде Ұлттық Банк Беларусь Республикасының төлем жүйесінің жұмыс істеуін басқарады және төлемдерді жүзеге асырудың, тариф саясатының, өтімділікті басқарудың ережелерін белгілеу арқылы, сондай-ақ Беларусь Республикасы төлем жүйесінің жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштерді жинақтау, жинау және талдау арқылы оны қадағалайды.

Монетарлық және қаржы кодексіне сәйкес Франция Банкі Орталық банктердің еуропалық жүйесінің төлем жүйелерінің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі міндеті шеңберінде төлем жүйелерінің үздіксіз жұмысын және қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Англияның Қаржы министрлігі, Банкі және қаржылық қызметтер басқармасы арасындағы уағдаластық туралы меморандумда (1997) Англия Банкінің қаржы жүйесінің инфрақұрылымын қоса алғанда, жалпы қаржы жүйесінің және атап айтқанда, төлем жүйесінің жалпы тұрақтылығы үшін жауап беретіндігі көзделген. 2005 жылғы қаңтардан бастап жыл сайын Англия Банкі Төлем жүйелерінің оверсайты жөніндегі есепті жариялайды, онда Банктің осы саладағы жұмысы сипатталады.

Қазақстан Республикасында төлем жүйелерінің жұмыс істеуіне және дамуына қадағалау рөлін мемлекеттің атынан Қазақстанның Ұлттық Банкі атқарады. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабына сәйкес төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету Ұлттық Банктің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

Көрсетілген міндетті іске асыру шеңберінде Қазақстанның Ұлттық Банкіне белгілі бір функциялар жүктелген («Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабы). Қазақстанның Ұлттық Банкі ақша төлемдері мен аударымдарының жекелеген мәселелеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді бекітеді; банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарды ашу және жүргізу тәртібін, аударым, банкаралық клиринг операцияларын жүргізу, төлем карточкаларын шығару тәртібін айқындайды, Қазақстан Республикасында ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асырудың тәртiбiн, жүйесiн және нысанын айқындайды, ақша төлемдері мен аударымдары мәселелері бойынша есептілікті және мәліметтерді ұсынудың тәртібін, нысандарын және мерзімдерін белгілейді.

Почта байланысы ұйымдарының ақша аударымдарын жүзеге асырумен байланысты қатынастардан басқа Қазақстан Республикасында ақша төлемдері мен аударымдарын жүзеге асыру кезінде туындайтын қатынастарды реттейтін «Ақша төлемдері мен аударымдары туралы» 29.06.1998 жылғы № 237-I ҚР Заңы ақша төлемдері мен аударымдары саласындағы негізгі заңнамалық акті болып табылады.

Сонымен қатар жоғарыда көрсетілгендей, қазіргі кезде Қазақстан Республикасында екі төлем жүйесі (БААЖ және банкаралық клиринг жүйесі) жұмыс істейді. Бұл төлем жүйелерінің жұмыс істеу тәртібін Ұлттық Банк тиісті нормативтік құқықтық актілерде айқындайды.

Бұдан басқа Ұлттық Банк барлық банктер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін Қазақстан Республикасының аумағында қолма-қол жасалмайтын төлемдерді жүзеге асырудың тәртібін, жүйесін және нысанын айқындайтын өзге де ережелерді, нұсқаулықтарды әзірледі.

Банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар арасында Қазақстан теңгесiмен ақша аударымдарының уақтылы және кiдiрiссiз жүргiзiлуiн қамтамасыз ететiн төлем жүйелерiн қадағалауды (оверсайт) ұйымдастыру, банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың төлем жүйелерiне қолжетiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн ұйымдастырушылық шараларға және бағдарламалық-техникалық құралдарға қойылатын талаптарды белгiлеу Ұлттық Банктің негізгі функцияларының бірі болып табылады.

Қазақстанның Ұлттық Банкi төлем жүйелерiн қадағалауды (оверсайтты) жүзеге асыру мақсатында («Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 48-бабы):

1. 
   төлем жүйелерiне қадағалау (оверсайт) жүргiзу тәртiбiн белгiлеуге;
   
2. 
   төлем жүйелерiн ұйымдастырудың және олардың жұмыс iстеуiнiң шарттары мен тәртiбiн айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдауға;
   
3. 
   төлем жүйелерiнiң мониторингiн жүзеге асыруға;
   
4. 
   төлем жүйелерiнiң ұйымдастырылуын және олардың жұмыс iстеуiн тексеруге;
   
5. 
   ақша төлемдерi мен аударымдары, төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуi мәселелерi бойынша төлем жүйелерiнiң қатысушыларынан және операторларынан ақпарат алуға;
   
6. 
   төлем жүйелерi қатысушыларының қызметiн тексерудi жүзеге асыруға құқылы.
   

БААЖ, Банкаралық клиринг жүйесі, банктер арасындағы корреспонденттік қатынастар жүйесі, төлем құралдары, төлем карточкаларының нарығы және халықаралық ақша аудару жүйелері төлем жүйелерін қадағалау объектілері болып табылады.

Төлем жүйелерін қадағалау (оверсайт) мақсаты – бұл ҚБЕО төлем жүйелерінің және өзге де қадағалау объектілерінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету.

Төлем жүйелерін қадағалаудың (оверсайттың) негізгі міндеттері:

• 
  төлем жүйелерінің тұрақтылығы және қауіпсіздігі мақсатында олардың мониторингі, талдау және жұмыс істеуін бағалау, төлем жүйелерін одан әрі дамыту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
  

Төлем жүйелерінің жұмыс істеуіне талдау жасау және бағалау төлем жүйелерін пайдаланушылардың, төлем жүйелері операторларының ақпараты негізінде жүзеге асырылады. Төлем жүйелерінің жұмыс істеуіне талдау жасау кезінде БААЖ және банкаралық клиринг жүйесінің жұмысына, төлем жүйелеріндегі төлемдер мақсаты бірыңғай жіктеушісінің кодтары бойынша төлемдер ағынына және тағы басқаларына баға беріліп, талдау жасалады.

• 
  төлем жүйелерінде туындайтын тәуекелдерді басқару және барынша азайту;
  

• 
  Банктер арасында, сондай-ақ банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар арасында Қазақстан теңгесiмен ашылған корреспонденттік шоттар (бұлдан әрі – банктер арасындағы корреспонденттік шоттар) арқылы төлемдердің сенімді жүргізілуін қамтамасыз ету мақсатында банктер арасындағы корреспонденттік қатынастар жүйесінің жұмыс істеуіне талдау;
  
• 
  төлемдер мен аударымдарды жүзеге асырудың қолданылып жүрген тәсілдерін жетілдіру және жаңа тәсілдерін енгізу мақсатында төлем құралдарының пайдаланылуына талдау;
  
• 
  Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғаларының төлем карточкаларын пайдалана отырып төлемдерді қолайлы, қауіпсіз және уақтылы жүргізуін қамтамасыз ету, төлем карточкаларының жаңа түрлерін және оларды пайдалана отырып көрсетілетін қызметтерді дамыту мақсатында төлем карточкалары нарығының дамуына талдау;
  
• 
  халықаралық ақша аударымдары жүйелерінің пайдалануына талдау;
  
• 
  қоғамның төлем жүйелеріне және ақша төлемі мен аударымы саласындағы өзге де қадағалау объектілеріне деген сеніміне қолдау көрсету.
  

Сонымен қатар Ұлттық Банк банктердің ақша төлемі мен аударымы саласындағы заңнаманың талаптарын бұзуына қатысты өтініштерін қарайды, олар көбіне ақша төлемі мен аударымы бойынша нұсқауларды уақтылы/дұрыс орындамаумен немесе орындамаумен, сондай-ақ төлем карточкаларын шығару және пайдалану мәселелерімен байланысты болып келеді. Мәселен, 2010 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Төлем жүйелері департаменті жеке және заңды тұлғалардың 106 өтінішін (шағымын) қарады. Төменде келтірілген кестеде жеке және заңды тұлғалардың екінші деңгейдегі банктер және жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын ұйымдар бөлігіндегі өтініштері (шағымдары) бойынша мәліметтер және олардың 2010 жылғы өтініштердің жалпы көлеміндегі үлес салмағы берілген.

Келіп түскен өтініштерге қарай қажет болғанда Ұлттық Банктің Төлем жүйелері департаменті банктердің құжаттарын тексереді. Өтініштерді қарау қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзушылықтар анықталған жағдайда Ұлттық Банк міндеттеме-хат талап ету, банкпен жазбаша келісім жасау, ескерту жасау, жазбаша нұсқама беру түріндегі шараларды қолдануы мүмкін. Жауапкершілігі Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасы Кодексінің 169-бабында көзделген ақша төлемдері мен аударымдары саласындағы құқық бұзушылықтар бойынша Ұлттық Банк құқық бұзушыларға айыппұл салады.