Неокенсиандық және кейнсиандық

8.3 Неокенсиандық және кейнсиандық

дамудың екі үрдес.

Неокейнсеандықтың Кейнс ілімінен өзгешелігі, ол экономикалық өсу және циклдік даму теориясын құрастырды. Неоклассиктер мен Кейнс позицияларының айдын қайшылықтарына қарамастан, олар бір – біріне өте қажетті. Логикалы байланысты және ұсақ – түйегіне дейін жасалған неокласикалық жүйе дағдарыс пен жұмыссыздық сияқты айрықша құбылыстарды түсіндіре алмады. Кейнстің “Жалпы теориясы” керісінше, экономикада тепе – теңдік жағдайды шығарушы факторларға талдау жасап және нақты іс – қыймыл бағдарламасын ұсына отырып, шын мәниесінде ортақ, түгел қамтушы теориялық жүйені бере алмады.

Сондықтан экономикалық ғылымда, пен көрнекті экономистер Дж. Хикс, Р. Харрод, Э. Хансен, П.Самуэльсон және т.б. Кейнстің позицияларын неоклассиктермен біріктіру мақсатында интенсивті аналитикалық талдау жұмыстарын кең түрде жүргізді. Осының арқасында “неоклассикалық немесе кейнсианды - неокласикалық синтез” деп аталған теориялық жүйе қалыптасты.

“Неоклассикалық синтезді құрушылар”, “Жалпы теорияда” берілген кейнсиандық тұжырымдаманы интеграциялаудан бұрын, оны түбегейлі түрде екі себеп бойынша қайыра өңдеу керектігін шешті.

Бірінші себеп, соғысқа дайындалу негізінде дамыған капиталистік экономика (өсудің жоғары қарқыны, жеңген халықтың қайыра жұмыссыздыққа қарсы күресі, капитализм мен социализм сияқты әлемнің екі жүйесінің сайысы және т.б.) экономистердің алдына 1929-1933 жылдардағы Ұлы тоқыраудың суымаған ізі бойынша жазылған “Жалпы теорияға” қарағанда басқа проблемаларды тартты. Ендігі жерде ең басты проблема болып сұраныс емес, экономиканың өсуімен байланысты инфляция және ресурстарды жинақтау болды. Бұл тек қана сұраныс үшін ғана емес, сонымен бірге өсу үшін де пайдалы болып саналатын реттеудің жалпы тұжырымдамасына қажет еді.

“Жалпы теорияны” қайта қараудың екінші себебі, өзінің күрделігімен карама-қайшылықтарына байланысты, бұл жұмыста бір-бірін жоққа шығарушы пайымдаулар мен түсініктерге жол берілген еді. Америка экономисі М. Блауг, Кейнстің “Жалпы теориясы” – Рикардоның “Принципі”, Маркстың “Капиталы”, Бем - Баверктің “Позитивті теориясына” ұқсас, қарапайым түрде жазылған жайғана кітап деп баяандады. Бірақ онда қазіргі экономика қызметінің төрт үлгісі болатын, оның кейбір идеялары неоклассикалық үлгіге (моделге) жеңіл кірсе (встраиваются), басқалары оның бүкіл логикасын бұзды.

Кейнстің дана маңызды тұжырымдамасын зерттеу процессінде оның кей бір бағыттарын аз мәнді деп умытылды, ал басқалары одан әріқарай дамыды. Әр түрлі коментаторлар өздерінің түсінігі бойынша оның ілімінің мәнін өздерінше, оны “неоклассикалық синтез” деп “неокенсиандық”, “ортодоксалды кейнсиандық”, яғний “хиксиандық” кейнсиандық немесе “заңсыз тұған” кейнсиандық деп атады.

Сонымен, неоклассикалық синтездің негізі:

• 
  Самуэльсонның атымен байланысты, оның еңбегі “Экономикста” берілген қысқартылған немесе кесілген Кейнс үлгісі, ұлттық табысты анықтаудың принциптерін дәл және айқын түрде береді, сондықтан оны ортодоксалды кейнсиандықтар Кейнс тұжырымдамасының өзегі, негізідеп санайды.;
  
• 
  Дж. Хикс ұсынып, кейінірек Э. Хансен жетілдірген ақша параметрлері үлгісі (модельге) Хикс – Хансенның “кірістер – шығыстар” схемасын (кестесін) туғызды. Бұл кесте Кейнс теориясын жалпы тепе – теңдік тұжырымдамасын жеке оқиға түрінде - білдіреді, сондықтан да “неоклассикалық синтездің” квитесенцнсі болып саналады;
  
• 
  Толық жұмыспен қамтылушылыққа өздігінен қол жеткізудің мүмкін еместік себептерін көрсетіп, одан әрі қарай, неоклассикалық мектеп өзінің теориялық манызың сақтай отырып, В. Леонтьев айтқандай “кейнсиандық ұпайларға” қажетісінеді, ал капиталистік экономка – реттеудің кейнсиандық доктринасын іздейді.
  
• 
  Жалпы, “неоклассикалық синтез” үш блоктан тұрады:
  

• 
  Кейнстің қысқартылған (ықшамдалған) немесе кесілген үлгісінен;
  
• 
  Хикс – Хансенің “кірістер - шығыстар” схемасынан (кестелігінен);
  
• 
  Толық жұмыспен қамтылмаудың себептерін түсіндіруден;
  

Жалпы алғанда Хикс – Хансен сызбасын (кестесін) жасаумен неоклассикалық мектеп ертеден айналысып, жалпы экономикалық тепе – теңдік тұжырымдамасының көптеген үрлігін көрсетті, сондықтан да Кейнсиандық теория оған жекелеген жағдай құқығында кіреді.

Үшінші блок – белгілі бір деңгейден төмен түспетіндігіне қарамастан, еңбек ақының икемсіздігі толық жұмыспен қамтылмаушылық себептерін түсіндіреді. Бұл еңбек нарығындағы өздігінен реттеу механизмінің - әрекетіне тосқауыл қояды. Бағаның өсуімен ақшаға деген сұраныста өседі, демек, ликвидттен (өтімділіктен) айырылғаны үшін - төлем проценті көбейеді, соның салдарынаң инвестициялар қысқарады, ұлттық табыс пен жұмыспен қамтылушылық деңгейі төмендейді. Мұндай құбылыстардан “өтімділік қақпаны” туындайды.

“Өтімділік қақпан” – бұл, процент нормасының ең төменгі деңгейде болған кездегі, экономиканың жағдайы. Оның одан арғы жерде төмен түсуі, ұлттық табыстың инвестициялық өсуі және жұмыспен қамтылушылық мүмкін еместігін көрсетеді.

Мұндай құбылыстар, өтімділіктен айырылу төлемнің аздығы, сондықтан, ақша көлемінің бүкіл өсімін неғұрлым ақшаға тиімді деген алыпсатарлық сұраныстарға жұмсалғаның пайдалағын түсіндіреді.

Кейнс теорияның бұл үш айрықша жағдайларының маңызы - олардың “ неоклассикалық синтезге” кіру жағдайлары. Шын мәнісінде экономика тепе – теңдікке икем, дегенмен үш ықтимал жағдайда өзін - өзі реттеу механизмі іске қосылмайды, толық жұмыспен қамтымаушылықпен және ресурстарды пайдасыз шығындаумен сипатталады.

Көптеген теориялық талқылауларың нәтижесінде, ғылыми еңбектердің әсерімен Кейнс теориясының неоклассикалық жүйеге сыйымдық проблемасы шын мәнісінде шешілді. Неоклассиктер микроэкономика теориясының басымдық жағдайларын сақтап қалды, ал кейнсиандықтар макроэкономиканың тәжиребелі рецептерінін, артықшылығын сақтады. Бірақ муқият қарағанда “синтезді” жақтаушылар, капиталистік экономиканың тұрақтылығы жайлы неоклассикалық синтезді кейнсиандық тұрақсыздық пен күресуді ұштастыра алмағанын, көруге болады. Ортодоксалды экономистер өз - өздерімен үнемі қайшылықа кіріп отырды: өз теорияларын микроэкономикалық бөлігін қорғай отырып кейнсиандық доктринаны жоққа шығарады және керісінше, мемлееттің экономикаға араласуы туралы айтқанда, неоклассикалық теорияның принциптерін тағы да жоққа шығарып отырды.

Осылай, “неоклассикалық синтез”- бағаның икемді еместігін Cамуэльсонның айтуынша “ірі корпорациялардың бағаға әкімшілік ететін олигополиялардың пайда болуымен” түсіндіреді. Бағаның икемсіздігі туралы тезис кейнсиандық бағдарламаның қажеттілігінің басты дәлелі. Бұл жағдайлар “баға белгілеудің неоклассикалық принциптерінің” әділеттілігі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Дегенмен микро - және макро – теориялар екеуі де бір экономиканы талдайды, сондықтан бағаны әкімшілікпен белгілеуі және жетілдірмеген бәсеке туралы пайымдаудың ешқандай мағынасы жоқ. Сондықтан экономикалық проблемаларға жаңа жол табушылықтарды іздестіру қажетті болды.

Құбылыстарға жаңа жол табушылық идеясын ағылшын экономисі Рой Харрод (1990 –1978 жж.) іске асырды. Оның монографиясы “Экономикалық динамика теориясы” (1948) Харродты әлемге аты белгілі оқымысты, соғыстан кейінгі кейнсиандықтардың көсемі, неокейнсиандық динамика теориясын жасаушысы етті. Харрод өзінің еңбектерінде ақша, банктер, халықаралық сауда, жетілдірілмеген бәсекелестік, шығындарының ауытқуы, сауда циклі және т.б. проблемаларды қарастырды.

Харродтың методологиясы Кейнс методологиясына жақын – агрегирленген макроэкономикалық көрсеткіштер – жиынтық сұраныс пен табысты, жиынтық жинақтар, инвестициялар және тағы басқаларды зерттеді. Оның еңбектеріңде, бәрінен бұрын, капиталистік ұдайы өндірістің сандық түрлерін көрсету мен бірге олардың сапалық айқындамалары мен әлеуметтік салаларын еске алуы. Ол ұзақ мерзімдік жоспардағы динамикалық процесстерге талдау жасады. Ұзақ мерзімдік өсу проблемаларының ішінен Харрод инфляциялық бұмның қауіптілігіне назар аударды, жұмыссыздық пен өнеркәсіп цикілінің проблемаларын бөліп көрсете отырып, дағдарыс пен жұмыссыздықты бірінші орынға қойды.

Харрод тәжиребелік бағдарламада шаруашылықтың екі тобын қарастырды: 1. қысқа мерзімдік жоспардағы антициклдік саясат; 2. жаппай жұмыссыздықты алдын – ала ескерту мақсатында – экономикалық даму қарқын ұзақ уақытқа ынтыландыру саясаты.

Неокейнсиандықтар Харродтың экономикалық динамика аясындағы еңбектерін, өсудің (Дж. Робинсон, Н. Калдора және басқалар), неғұрлым күрделі үлгілерінің тұтастай класын туғызған, пионерлік зерттеулер деп атады. А. Эйхердің айтуы бойынша Дж. Кейнстің “Жұмыспен қамтудың жалпы теориясы” тұжырымдасын талдаған Харродтың зерттеуі, оны алға дамытуда алғашқы талпыныс болды.

Қазіргі кезенде экономикалық өсуді талдауда (Жапонияда, Оңтүстік Кореяға, Тайландта) Харродтың экономикалық категорияларын пайдалану, оның даму динамикасы мен теориясына тамаша нәтижелерін берді.

Оның үлгілерін қазіргі кезеңде көптеген нарықтық мемлекеттер мен ТМД елдерінің экономикаларының даму әдістерінен кездестіруге болады.

Посткейнсиандық мектептер үшін Харродтың капитализм жағдайындағы экономикалық өсу “табиғи” берік еместігі мен ішкі тұрақсыздығы туралы негізгі тезисі айрықша маңызға ие. Харрод теоретиктігі мен ғана қызықты емес, ол сонымен бірге тарихшы – экономист, Дж. М. Кейнстің өмірлік қызметі мен негізгі еңбектерін зертеуші ретінде де ынталандырмай қоймайды.

Неоклассикалық мектептің бұрынғы жақтасы, Гарвард университетің болашақ профессоры, жас американ экономисі Э. Хансен өзі үшін Дж. Кейнс бейнесінде жаңа доктринамен және пайғамбар тапты. Хансен сенімді кейнсиандық және оның жаңа тұжырымдамаларына берілген қорғаушысы ретінде “америкалық Кейнс” атағын алды.

Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Тобин былай деді: “АҚШ – тың макроэкономикалық саясатын қайта бағдарлауда Хансендай маңызды роль атқарған, басқа американдық экономисті табу мүмкін емес».

Хансен 20 жыл бойы Гарвордта, жоғары әкімдер мен көрнекті ғалымдардың нағыз мектебі болған, аспиранттардың теориялық семинарын жүргізді. Семинарға болашақ Нобель сыйлығының лауреаттары Самуэльсон, Тобин, экономикалық динамика теоретиктері Е. Домар, Дж. Гэльбрейт қатысты. Осы семинарда П. Самуэльсон бірінші рет мультипликатор мен акселераторды біріктіру принципінің үлгісі (моделі) туралы баяндамамен, ал Домар өсудің новаторлық үлгілердің авторы ретінде қатысты.

“Америкалық Кейнс” – Хансен алтыдан аса монографиясында (“Салық саясаты және экономикалық циклдар”, “Ақша теориясы және қаржы саясаты” және т.б.) Кейнстің ілімімен байланысты жаңа теориялық доктринаны кеңінен танымал етті. Оның тілі – фактілердің, кескіндердің, кестелердің тілі болды, сол арқылы оқырмандарын қажетті қорытындылар жасай білуге үйретті. Хансеннің еңбегі арқасында, Кейнс отаны Ұлыбританиға қарағанда, АҚШ-ты “неғұрлым кейнсиандық елге” айналдырды деп тұжырымдайды . Ол Рузвельт өкіметінің аса көрнекті теоретигі болды, “Толық жұмыспен қамтылушлық күресін” басқарды, соның нәтижесінде “Жұмыспен қамту туралы акт” (1946) қабылданды, сөйтіп АҚШ үкіметі жұмыссыздықа қарсы күресті бірінші кезекті міндетке айналдырды. Жалпы былай деп айтуға болады, Д. Эйзенхауер, Дж. Кеннеди, Л. Джонсон сияқты АҚШ президенттері әкімшілігінің экономикалық саясаты – кейнсианды-хансендік болды.

Хансен кейнсиандықты аса ірі таратушысы ретінде “Кейнс бойынша жолсерік” (1953) еңбегінде “Қамтылу, процент және ақшаның жалпы теориясына” толық түсінік берді. Бірмезгілде, ол аса көрнекті теоретик - экономимст ретінде, белсенді макроэкономикалық саясатты жалғаушысы болып саналды.

Самуэльсон айтқандай, Хансен табыстарды анықтау теориясы мен тұтастай макроэкономикаға бірдей үлес қосты.

Кейнсиандық циклдің тұжырымдамасының авторы ретінде, оның “Экономикалық цикл және ұлттық табыс” (1957) атты іргелі монографиясы Э. Хансенге әлемдік атақ әкелді.

Хансен циклды патологиялық жағдай ретінде қарастыруға болмайды деді, ол қазіргі динамикалық экономикаға шын берілген деді. Циклдардың ноклассикалық теориясы осыдан мынадай тұжырым жасады: қаншалықты цикл капиталистік экономиканы іштей дамытушы болмасын, бірақ енді оны реттеу үшін бір ғана рыноктың “көрінбейтін қолы” жеткіліксіз, ол үшін мемлекеттік саясаттың антициклдық бағдарламасы қажет деді.

Хансен құрған мемлекеттің экономикаға араласуының неокейнсиандық бағдарламасы меншікке тиіспей, тек қана айналым мен табыстарды бөлу алаңын қарады. Осыған дейінгі тәжиребелерді ескере отырып, Хансен өзінің антициклдық бағдарламасының үш бағытын берді:

1. 
   Икемді құрылған механизмдер (құрылған тұрақтандырғыштар);
   
2. 
   Өзіндігінен әрекет етуші, өтеу жасайтын (компенсирующие) қарсы шаралар;
   
3. 
   Өтем жасауды басқаратын бағдарламалар;
   

Кейнс сияқты, Хансен жеке меншік инвестициялары, экономикалық өсудің басты ынталандырушы құралы деп санады, болашақ экономикада “толық жұмыспен қамтылушылық” пән жоғары қоғамдық және жеке меншіктік тұтыну сәйкес келіп, онын әлеуметтік салада рөлін ерекше көрсетті.

“Неоклассикалық синтез” идеясын америка экономистерінің ішінде бірінші Нобель сыйлығының лауреаты Пол Самуэльсон (1915) ашты. “Синтездің” мәні - теориялар арасындағы алшақтықты жою, қазіргі ғылыми жетістіктер мен бұрынғы жұмыстардын бүкіл оңды істердің бәрін сәйкестңдіру болды.

Самуэльсонның теориялық өндеулеріндегі ең бастысты экономикалық процестерді талдауда әр түрлі ынталарды біріктіру. Мәселен, батыс экономистерінің басым көпшілігі тиімді ақша-несие және фискалды саясат жолымен А. Смит пен А. Маршалдың классикалық микроэкономикасын, Кейнс бойынша табыс деңгейінің қазіргі экономикалық анықтауын біріктіргілері келді.

Сонымен, Самуэльсон бойынша “синтез” – бұл еңбек құны теориясы мен шекті пайдалылық теориясының келісімі. Бұл микро - және макро деңгейлеріндегі статистиканы зерттеу оған талдау жасау және тепе – теңдік шығару динамикасын зерттеп, оны ажырату, бағдарлау және дискретті даму. Математикалық үлгілер мен есептеулерді қолдана отырып, ол логикалық негіздеулерді шығарып өзара функционалды байланыстарды анықтады.

“Неоклассикалық синтез” әртүрлі күресуші тұжырымдамалар мен мектептердің арасында өзара қолданылатын келісім жолдарын іздестіруге бағытталған. “Синтез” – бұл америкалық экономикалық ойлардың дамуындағы жалпы үрдестер мен дәстүрлер. Сонымен бірге, позитивтік және нормативтік экономикалық ғылым әртүрлі жағдайларды ескере отырып ұлттық формаларда дамиды.

Самуэльсон бойынша аралас экономика, экономикалық бақылауды қоғам (мемлекет атынан) және жеке меншік институттар тарапынан жүзеге асыратын, еркін кәсіпкерлік жүйе. Еркін бәсекелестік, уақыт өте, монополияға айналып, қоғамдағы өндіріс пен бөлудің сәйкестігін анықтауда негізгі механизмі ретінде қатысады. Самуэльсон бойынша аралас үлгіде экономиканың негізі болып дамыған еңбек бөлінісі мен күрделі ақша жүйесі бар тауарлы өндіріске жатады. Осыдан ол мынадай қорытынды жасайды, еркін рынок жүйесінің кемшіліктерін түзетуде мемлекеттің экономикалық рөлі өсе түседі.

Самуэльсонның табыс деңгейі жинақтар мен инвестициялар арақатынасымен немесе жиынтық қоғамдық сұраныспен анықталатынын, сол сияқты бұл деңгейде фискалдық саясаттың әсерімен өзгеретіндігін көрсетті. Ағымдағы тұтынудан (капиталдан) өндіріске тартылатын ресурстар жұмсалады деп жазды автор, бірақ болашақта олар қайтарым береді, яғни экономика болашаққа қызмет етеді.

Ұлттық өнім мен ұлттық табыс динамикасы циклдық ауытқұларды көрсетеді, Самуэльсон оның төрт сатысын (фазасын) бөліп көрсетеді: қысу, жандану, экспансия және жоғары саты.

Самуэльсонның пікірі бойынша қазіргі даму кезеңіндегі сұраныс пен ұсыныс, мемлекет пен банктердің ақылды саясатының арқасында бір – біріне пара - пар болады. Ол ұсыныстың сұранысқа бейімделу кезеңдерінің ұзақтығына сәйкес сұраныс пен ұсыныс тепе – теңдігінің әртүрлі үлгілерін (типтерін) қарастырды.

Аралас экономикалық жүйе қызметінің негіздерін қарастыра келіп, Самуэльсон мынадай қорытынды жасады, рынок сұраныс пен ұсыныс арқылы қандай тауар керек және кімге, қандай көлемде өндіру қажеттігін анықтайтын жүйе. Ол былай деп атап көрсетеді, мемлекет нарықтық экономиканың шығындарының мөлшерін реттеп, елдің қорғанысқа, қоршаған ортаны қорғауға, аз қамтамасыз етілгендердің пайдасына табыстарды қайта бөлуге және т.б. жауапкерші.