Оралмандарды қоныстандыру мен орналастырудың этникалық ерекшеліктері мен басым бағыттары

Оралмандарды қоныстандыру мен орналастырудың этникалық ерекшеліктері мен басым бағыттары

Қазіргі кезде Қазақстанның барлық өңірлері мен облыста- рында оралмандар тұрып жатыр. Олардың басым бөлігі, яғни 122 131 адам Оңтүстік Қазақстан облысында тұрады. Бұл көр- сеткіш шамамен Қазақстанда тұрып жатқан барлық оралмандар- дың 26%-ын құрайды. Екінші орында оралмандар саны бойынша Маңғыстау облысын бөліп көрсетуге болады. Мұнда оралман- дардың 61 737 немесе 13%-ы тіркелген. Алматы жəне Жамбыл облыстарында 60 770 жəне 49 365 оралман орналасқан. Оралман- дар аз көшіп келген аймаққа Батыс Қазақстан, Атырау облыстары жəне Алматы мен Астана қалалары жатады.

Мұндай қоныстандыру жағдайы əртүрлі факторлармен ай- қындалады. Айта кетсек, квота нақты өңірлік бөлініске бағыт- талған, сондықтан да ол оралмандардың өмір сүру шекарасын шектейді. 1990 жылдары квота көбінесе Солтүстік Қазақстанға бағытталған болатын. Біріншіден, бұл сол жылдары етек алған
солтүстік жəне орталық аумақтардағы эммиграциялық ағымдар- дың халық санын төмендетуге əкеліп соққан залалдарын жабу мақсатында жүргізілген еді. Екіншіден, аталмыш өңірлерде жер- гілікті қазақтардың басқа халықтармен, əсіресе орыс тілділермен салыстырғанда аз болуына байланысты репатрианттардың жібері- луі мемлекет тарапынан ойластырылып жасалған деп есептейміз.

Миграциядағы өзгерістерге сай квота кейінгі жылдары оң- түстікте орналасқан облыстарға жылжи бастады, бұл оралман- дардың ұсынысы мен талаптары бойынша қоныстандыру үдері- сіне (географиялық бағытына) сай келеді. Мысалы, 2005 жылы квотаға енгізілген оралмандардың 73%-ы (15 000 отбасының 10 885-і) Өзбекстаннан көшіп келіп, Оңтүстік Қазақстанға қо- ныстанған. Себебі квотаға енгізу өтінішін бергендер қай облыста тұрғысы келетіндігін көрсетеді. Осы өтініш бойынша таңдау өкі- леттігі бар облыстық Көші-қон департаменті квота лимитіне не- гіздеп нақты шешім қабылдайды. Ал оралманның берген өтініші белгілі бір облыстан өтпей қалса, ол басқа облыстың квотасына енгізілмейді. Яғни оның өтініші сол облыстың квотасына ілікпе- се, ол тіптен ешқандай квотаға кірмейді. Ондай жағдайда олар өтінішін тек қана келесі жылы қайта бере алады.

Жоғарыда айтылғандай, Маңғыстау облысы оралмандар са- нына байланысты екінші орында тұр. Бұл облыс Түрікменстан, Өзбекстан, əсіресе Қарақалпақстаннан келген оралмандарға қо- лайлы. Олар осы облыста тұрып жатқан оралмандардың 95%-ын құрайды. Біздің ойымызша, мұндай қоныстанудың негізгі себеп- тері төмендегідей:

• 
  репатрианттардың ата-бабаларының XVIII – XX ғасырлар- ды түрлі себептермен аталмыш өңірден кетуіне байланысты;
  
• 
  Түрікменстан мен Өзбекстанның тарихи түбірінің жақын болуы, нақты айтқанда, Кіші жүздің сан алуан ру-тайпа- ларынан, соның ішінде Байұлының адайлары, Жетірудың табындары болған соң да бұл өңірге қоныстанғысы келеді;
  
• 
  жергілікті жердің ауа райы мен экологиясының ұқсастығы;
  
• 
  аталмыш облыста мемлекет тарапынан мұнай-газ инфра- құрылымының дамуы мен тұрақты деңгейдегі жоғары жа- лақының төленуі. 2002 жылы Маңғыстауда бұл көрсеткіш жалпы ұлттық деңгейден 91,1% көбейді.
  

• 
  Ақтау жəне Жаңаөзен қалаларында пəтерлер мен жеке тұрғын үй салуға əкімшіліктер тарапынан қажетті жер те- лімдердің жетіспеуі;
  

• 
  жұмыс немесе өндіріс орындары отбасының барлық ере- сек мүшелерін қамтамасыз ете алмауы;
  
• 
  мұнай-газ салаларынан басқа қызметке орналаса алмауы;
  
• 
  жергілікті аймақта күнкөрістің қымбатшылығы, ет, сүт, көкөніс жəне т.б.
  

• 
  Қарағанды, 9,1%-ы – Жезқазған, 13,2%-ы – Павлодар, 9,9%-ы
  
• 
  Ақмола, 4,5%-ы – Алматы, 9,5%-ы – Талдықорған, 8,7%-ы – Семей, 5,8%-ы – Көкшетау облыстарына қоныс тепті. Осындай көрсеткіштерді талдай отырып, көшіп келушілердің басым көп- шілігінің солтүстік облыстарға орналасуы ауа райының ұқсас- тық белгілеріне байланысты болып отыр. Бұл аумақтағы қоныс аударушылардың 62,5%-ы Павлодар жəне Ақмола облыстарының үлесіне тиген. Сондықтан да социологиялық зерттеулер осы об- лыстарға орналасқан репатрианттарды қамтыды.
  

– 58,0%, Ақмола – 43,0%, Көкшетау – 27,2%, Павлодар – 26,6%, Талдықорған – 25,4%, Қарағанды – 24,8%. Бұдан ішкі ауытқыма- лы көштің де біршама ауқым алғандығын жəне оған əртүрлі əлеу- меттік-экономикалық жəне рухани себептердің əсер еткендігін байқауға болады. Респонденттердің алғашқы мекендерін басқа

• 
  21,3% өз туыстары мен жерлестеріне жақындауы;
  
• 
  18,0% жергілікті əкімшілік тарапынан болған түсінбеушілік;
  
• 
  15,6% ауа райының қолайсыздығы;
  
• 
  13,6% мамандықтары бойынша қызметке орналаса ал- мауы;
  
• 
  10,6% орналасқан мекенінің шалғай жерлерде болуы;
  
• 
  6,5% орыс тілін білмеуі, балаларының білім алуындағы қарама-қайшылықтары, əлеуметтік мəселелерінің шешіл- меуі.
  

(34,2%) өсті. Қазақстан 1993 жылы дүниежүзінің 175 мемлекеті ішінде 54-орынға ие болса, 1997 жылы 93-орынға түсті, ал 2004 жылы ол көрсеткіш 78-орынға табан тіреді.

Осы демографиялық қауіпсіздік мəселесі Қазақстан Респуб- ликасының 1998 жылдың 26 маусымында қабылданған (2000 жылдың 28 сəуірінде өзгерістер енгізілді) «Қазақстан Респуб- ликасының ұлттық қауіпсіздігіне қатерлер» деген 5-бабының 11-тармақшасында демографиялық жағдайдың нашарлауы, оның ішінде туудың күрт төмендеуі, өлім-жітімнің көбеюі, бақылан- байтын миграциялық процестердің пайда болуы ұлттық қауіпсіз- дігімізге қатер екенін баса айтқан.

Белгілі демограф М.Б. Тəтімовтің: «Миграциялық процес- тер тиімді түрде реттеуді, ел ішінде басқаруды, дұрыс қоныс- тандыруды талап етеді. Онсыз Қазақстанның толық дəрежедегі мемлекет болып қалыптасуына кесірін тигізері анық. Сондық- тан да бұл бағытта бізге тек миграциялық заң ғана керек», – де- ген тұжырымдары жоғарғыда айтылғандарға да байланысты жəне өте өзекті. Еліміздегі демографиялық депопулизациядан құтқарудың амалын тек сыртқы қазақ миграциясы арқылы тол- тырып жатыр.

4. 
   кесте