Қолайсыз отбасылардағы балалардың əлеуметтік-психологиялық қиындықтары

Қолайсыз отбасылардағы балалардың əлеуметтік-психологиялық қиындықтары

Ұсынылып отырған мəселені зерттеудің өзектілігі елімізде- гі тұрғындардың басым көпшілігі қандай да бір объективті жəне субъективті себептерге байланысты отбасылық-некелік қатынас- тары бұзылған толық емес отбасылардан тұратындығымен түсін- діріледі. Солардың ішінде жетекші орындағы келесі себептерді атап өтуге болады: некенің бұзылуы немесе ажырасу, ерлі-зай- ыптылардың біреуінің қайтыс болуы немесе некесіз бала туу. 1999 жылғы тұрғындар санағы бойынша Қазақстанда алдыңғы екі көрсеткіш бойынша 1 млн 675 мың адам ғана саналған, яғни еліміздегі халықтың 11%-ын құраған жəне осындай отбасылар- дың 67%-ы қала тұрғындарына тəн. Ал егер некесіз балаларды дүниеге əкелген əйелдердің санын алатын болсақ, онда жоғары- да аталған сандар мен пайыздар айтарлықтай жоғарылайтынды- ғы айдан анық. Осы беріліп отырған мақалада басты назар ерлі- зайыптылардың арасындағы байланыстың үзілуінің нəтижесінде пайда болған толық емес отбасылардың мəселелеріне, сондай-ақ осындай отбасындағы балалардың жағдайына аударылып отыр.

Кəмелетке толмаған балалардың тағдыры деген сөйлемнің

мазмұнында не жатыр? Бірқатар ғалымдар бұл – ең алдымен, олар- дың мүдделерін толық жəне жан-жақты қорғауға қабілетті жəне болашақ кəсіби немесе басқа қоғамдық-пайдалы əрекеттеріне дай- ындық жасау үшін олардың болашақтағы білімінің, рухани жəне физикалық дамуының мүмкіндіктері мен жолдары деп есептейді.

Бала əлеуетін жүзеге асырып отырған отбасы оның болашақ- тағы мінез-құлық үлгісін: қолайлы немесе қолайсыз түрін түп- кілікті анықтамасы да, белгілі бір дəрежеде анықтайды. Аурасы жағымсыз, қолайсыз отбасында жəне ортада өскен, тəрбие көр- ген жастар болашақта да, оның қолайлы отбасында өскен құрдас- тарына қарағанда, əлдеқайда көп қиыншылықтарға кез болады. Міне, осылар негізгі маңызды себептер болып табылады. Бірін- шіден, оларға өздерінің ата-аналарының ауыр тəжірибесінен ем- делуі керек, себебі мұндай «науқас» əкеден ұлына, анасынан қы- зына өтуінде жəне т.б. Əйгілі генетик Малиновский өз уақытында

Ал статистикалық мəліметтер некенің бұзылуы себебінен толық емес отбасылар санының өсуіне, соған байланысты ата- аналарының біреуі жоқ кəмелетке толмаған балалар санының көбеюіне беталысты анық байқатып отыр. Əдетте, баласыз от- басылырға қарағанда, баласы бар отбасылар көбірек бұзылады. Мысалы, егер 1989 жылы соңғы аталғандардың үлгісі республика бойынша 38,3%-ды құраса, ал 1999 жылы бұл көрсеткіш 33,2% ғана болған. Бұл жерден бір немесе бірнеше балалары бар от- басылардың бұзылуының өсуіне беталыс анық байқалып отыр (7-кестені қараңыз). 1999 жылы Қазақстанда ресми түрде бұзыл- ған некенің 67,8%-ында 26 753 бала əкесінен немесе анасынан айырылған, басқаша айтқанда, ажырасқан бір отбасына 1,5 тас- танды бала есептеліп отыр, сонымен бірге балалардың басым бө- лігі 6 жасқа толмаған. Ал егер қандай да бір себептерге байланыс- ты жылдар бойы тіркелмеген ажырасулардың бар екенін есепке алатын болсақ, онда жоғарыда атап өткен көрсеткіштердің соңғы нəтиже емес екендігі анық болып, өсім жағынан айтарлықтай тү- зетулер енгізуді талап етеді.

Балалары бар отбасылардың ажырасуының көбеюіне бет-

алыс тұрғындардың басым бөлігі қазақтардан құралған, бір ғана ұлттық Қызылорда жəне Атырау облыстарында өте айқын байқа- лады, бұл облыстарда 1999 жылғы санақ бойынша жалпы тұрғын- дардың 94,2 жəне 89,0%-ы қазақтардан құралған. Бұл облыстарда ажырасқандардың, сəйкесінше, 90,6 жəне 80,7%-ында кəмелетке толмаған балалары болған (орта есеппен бір отбасына 1,8 бала- дан келеді). Осыған ұқсас жағдай аталған екі облыстан көрсеткі- ші төмендеу, алайда еліміздің басқа аймақтарымен салыстырған- да жоғары болып отырған Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында қалыптасып отыр. Бұл аталған облыстарда да жалпы тұрғындардың құрамында қазақ халқының

2. 
   кесте