Азярбайъан дювлят няшриййаты



бет36/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40

108 Сеещандлунэ (Дяниз тиъаряти)–1772-ъи илдя Пруссийада йарадылмыш тиъарят-кредит ъямиййяти. Бир сыра ваъиб дювлят имтийазларындан истифадя етмиш вя щюкумятя бюйцк мябляьдя боръ вермишдир.

109 Бу мяктуб В.И.Засуличин 1881-ъи ил 16 феврал тарихли мяктубуна Марксын йаздыьы ъавабын илк гараламасыдыр. Засулич Маркса мяктубунда Русийада капитализмин мцгяддяраты щаггында рус сосиалистляринин мцбащисясиндя «Капитал»ын ойнадыьы ролдан данышараг, юз йолдашлары–рус «ингилабчы сосиалистляри»–адындан Марксдан хащиш едирди ки, бу мясяля, хцсусиля иъма мясяляси барясиндя юз мцлащизялярини йазсын. Бу мяктубу алдыьы заман (Петербургдан «Народнайа Волйа»нын Иъраиййя комитясиндян дя бу ъцр хащишля бир мяктуб да алмышды) «Капитал»ын III ъилди цзяриндя ишляйян Маркс Руснйада сосиал-сийаси мцнасибятляри, рус кяндли иъмасынын дахили гурулушуну вя вязиййятини юйрянмяйя хейли вахт сярф етди. Гейд едилян хащишлярля ялагядар олараг о яввялляр юйрянмиш олдуьу мянбяляри цмумиляшдирмяк мягсяди иля хейли ялавя иш эюрдц вя беля нятиъяйя эялди ки, рус иъмасыны щяр тяряфдян сыхышдыран «позуъу тя'сирляри» анъаг Гярби Авропа пролетар ингилабы тяряфиндян кюмяк эюстярилян рус халг ингилабы арадан галдыра биляр. Рус ингилабы Гярби Авропа пролетариатынын гялябяси цчцн ялверишли шяраит йарадарды, Гярби Авропа пролетариаты ися юз нювбясиндя Русийайа капиталист инкишафы йолундан йан кечмякдя кюмяк едярди. Марксын бу консепсийасынын халгчы хцлйасы иля–ири сянайени инкишаф етдирмядян иъманын кюмяйи иля бирбаша сычрайыб сосиалист иътимаи гурулушуна кечмяк хцлйасы иля щеч бир ялагяси йох иди.

К.Маркс вя Ф.Енэелсин Ясярляринин 19-ъу ъилдиндя Марксын Засуличя ъавабынын чап олунмуш илк гараламасындан эюрцнцр ки, Маркс юзцнцн нисбятан гыса ъавабыны (19-ъу ъилд, сящ. 250–251) йазаркян щяр бир ифадяни диггятля юлчцб бичмишдир. Ъавабын габагъадан щазырланмыш вариантларында Маркс ашаьыдакы проблемляря тохунан там бир сыра мцддяалары ифадя етмишдир: коллектив истещсалын ибтидаи типинин характери, гейри-капиталист инкишафы йолунун имкан вя шяраити, кянд иъмасынын позулмасынын мянбяляри вя Русийада ону «хилас» етмяйин шяртляри, капиталист истещсал цсулунун бющраны, кяндлилярин мцлкиййятдян мящрум едилмясинин формалары, торпаьын эцъдян дцшмясинин вя тарлаларын мцнбитлийинин азалмасынын сябябляри, «якинчиликдя эениш мигйасда тяшкил едилян кооператив ямяйинин» зяруринийи вя лабцдлцйц, Русийада торпаьын «механики сурятдя беъярилмяси» вя кооператив ямяк формаларынын тятбиги цчцн ялверишли шяраит олмасы.



Ъавабын илкин гараламаларында, мяктубун юзундя вя 1877-ъи илдя «Отечественныйе записки» журналына мяктубда (бах: 19-ъу ъилд, сящ. 116–121) ялверишли тарихи шяраитдя бя'зи халглар цчцн гейри-капиталист инкишаф йолунун мцмкцн олмасы щаггында иряли сцрулян марксизм мцддяалары щяйат, ССРИ-нин вя бцтювлцкдя сосиализм ъябщясинин ингилаби тяърцбяси тясдиг етмишдир.

110 Л.Щ.Морэан. «Анъиент соъиетй ор Ресеаръщес ин тще Линес оф Щуман Проэресс фром Саваэерй, тщроуэщ Барбарисм то Ъивилизатион». Лондон, 1877 п. 552 (Л.Щ.Морган. «Гядим ъямиййят, йахуд вящшиликдян барбарлылыг йолу иля сивилизасийайа доьру бяшяр тяряггиси йолларынын тядгиги». Лондон, 1877, сящ. 552).

111 Щ.С.Маине. «Виллаэе-Ъоммунутиес ин тще Еаст анд Wест». Лондон, 1871 (Щ.С.Мейн. «Шяргдя вя Гярбдя кянд иъмалары», Лондон, 1871).

112 Ерамыздан яввял 321-ъи илдя гядим Рома шящяри Кавдийа йахынлыьыпдакы Кавдийа дярясиндя самнитляр (орта Аппенин даь сащясиндя йашамыш тайфалар) Рома леэионларыны мяьлубиййятя уьратдылар вя онлары «бойундуруг алтындан кечмяйя мяъбур етдиляр ки, бу да мяьлуб едилмиш орду цчцн ян бюйцк биабырчылыг щесаб олунурду. Бурадан да «Кавдийа дярясиндян кечмяк», йя'ни щядсиз тящгиря мя'руз галмаг ифадяси иряли эялир.

113 «Ворwюрст» («Иряли!»)–алман гязети, 1844-ъц илин йанварындан декабрынадяк щяфтядя ики дяфя Парисдя чыхмышдыр. Маркс вя Енэелс гязетдя ямякдашлыг едирдиляр.

114 Енэелс Марксын вяфатынын биринъи илдюнцмц мцнасибяти иля йаздыьы бу мягалядя 1848–1849-ъу иллярдяки буржуа-демократик ингилабы дюврцндя пролетар ингилабчыларынын йеритдикляри тактиканын хцсусиййятлярини шярщ едир. Енэелсин ясяри кцтлялярин ингилаби мцбаризясинин вя онларын фяалиййятиня тактики ъящятдян дцзэцн рящбярлийин тарихи ящямиййятини эюстярир. О гейд едир ки, пролетар партийасы баъарыб цмумдемократик вязифяляри пролетар вязифяляри иля ялагяляндирмялидир. Енэелс Марксын 1848–1849-ъу иллярдя йеритдийи тактика тимсалына ясасланараг алман сосиал-демократларына юйрядирди ки, цмумдемократик щярякатда фящля синфинин апарыъы ролу уьрунда мцбаризя етсинляр, хырда буржуа хцлйаларына гапылмасынлар вя щаким синифлярин пролетариаты йалан вя'длярля алдатмаг ъящдлярини гяти ифша едяряк пролетариатын синфи мянафейини горусунлар.

115 1848-ъи ил март ингилабындан сонра щакимиййят башына эялян Пруссийа щюкумятинин назирляри–либерал буржуазийанын Щанземан, Кампщаузен вя башга лидерляри нязярдя тутулур, онлар иртиъа иля разылыьа эялмяк кими хаин сийасят йеридирдиляр.

116 Франкфурт мяълиси–Алманийада март ингилабындан сонра чаьырылан вя 1848-ъи ил майын 18-дя Франкфурт-Майнда юз иъласларына башламыш олан Милли мяълисдир. Мяълисин ясас вязифяси Алманийанын сийаси ъящятдян даьыныглыьыны арадан галдырмагдан вя Цмумалманийа конститусийасыны ишляйиб щазырламагдан ибарят иди. Лакин Мяълисин либерал чохлуьунун горхаглыьы вя тяряддудц, сол ъинащын гятиййятсизлийи вя ардыъылсызлыьы цзцндян Мяълис юлкядя али щакимиййяти юз ялиня алмагдан чякинди вя 1848–1849-ъу иллярдяки алман ингилабынын ясас мясяляляриндя щялледиъи мювге тута билмяди. 1849-ъу ил майын 30-да Мяълис йерини Штутгарта кечирмяйя мяъбур олду. 1849-ъу ил ийунун 18-дя Мяълис гошун тяряфиндян даьыдылды.

Берлин мяълиси 1848-ъи илин майында Берлиндя «тахт-таъла разылыьа» эяляряк конститусийа щазырламаг цчцн чаьырылмышды. Бу формулу фяалиййятинин ясасы кими гябул едян Мяълис бунунла бирликдя халг суверенлийи принсипиндян имтина етмиш олду; кралын ямри иля Мяълис нойабрда Бранденбурга кючцрцлдц; 1848-ъи илин декабрында Пруссийада дювлят чеврилиши баш верян заман мяълис даьыдылды.

117 Бужарын «Марат, Л'Ами ду Пеупле» («Марат, халгын досту») китабы 1865-ъи илдя Парисдя чыхмышдыр.

«Л'Ами ду Пеупле» («Халгын досту»)–Ж.П.Маратын 1789-ъу ил сентйабрын 12-дян 1793-ъц ил ийулун 14-дяк няшр етдийи гязет; бу ад иля 1789-ъу ил сентйабрын 16-дан 1792-ъи ил сентйабрын 21-дяк чыхмышдыр; гязетдя Марат, Л'ами ду Пеупле имзасы гойулурду.

118 1848-ъи ил 24 феврал–Франсада Луи Филипп монархийасынын деврилдийи эцндцр. Франсада феврал ингилабынын гялябяси хябярини ешидян I Николай щярби назиря Авропада ингилаба гаршы мцбаризяйя щазырлыг мягсяди иля Русийада гисмян сяфярбярлик кечирмяк щаггында ямр вермишди.

119 В.Волфун мягаляляр силсиляси 1849-ъу ил мартын 22-дян апрелин 25-дяк «Неуе Рщеинисъще Зеитунэ»да чап олунмушду.

120 Виллихин кюнцллц дястяси сыраларында Енэелсин 1849-ъу ил Баден-Пфалтс цсйанында иштиракы барядя онун «Империйа конститусийасы лещиня алман кампанийасы» ясяриня бах (К.Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри, 2-ъи няшри, 7-ъи ъилд, сящ. 111–207)

121 Енэелсин «Коммунистляр иттифагынын тарихиня даир» ясяри Марксын «Коммунистлярин Кюлн просеси щаггында ифшалар» памфлетинин 1885-ъи ил алман няшриня мцгяддимя кими йазылмышды. (Бах: К.Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри, 2-ъи няшри, 8-ъи ъилд, сящ. 423–491). Мцстясна ганунун фяалиййяти илляриндя Алманийанын фящля синфи цчцн иртиъанын 1849–1852-ъи иллярдяки щцъуму дюврцндя ингилаби мцбаризя тяърцбясини мянимсямяк хцсусиля ваъиб иди. Мящз буна эюря Енэелс Марксын бу памфлетинин тякрар няшрини зярури сайды.

Енэелс «Коммунистляр иттифагынын тарихиня даир» ясяриндя пролетариатын илк бейнялхалг тяшкилатынын, илк дяфя елми коммунизм програмыны цзц цчцн идейа байраьы е'лан едян бу тяшкилатын бейнялхалг фящля щярякатынын инкишафында тарихи ролуну вя мювгейини шярщ едир. Пролетар партийасы йаратмаг уьрунда мцщцм мярщяля олан Коммунистляр иттифагы тарихинин тимсалында Енэелс эюстярир ки, марксизм нязяриййясинин мцхтялиф тяригятчи ъяряйанлара галиб эялмясинин сябяби о иди ки, бу нязяриййя мейдана эялдийи замандан е'тшбарян тамамиля пролетариатын ингилаби мубаризясинин ямяли тялябляринн якс етдирирди вя онун айрылмаз щиссяси иди.



122 Бабувизм–XVIII ясрин сонунда франсыз ингилабчысы Гракх Бабюфцн вя онун тяряфдарларынын йаратдыглары утопик бярабярляшдириъи коммунизм ъяряйанларындан биридир.

123 Соъиете дес Саисонс (Илин фясилляри ъямиййяти)–1837–1839-ъу иллярдя Парисдя О.Бланки вя А.Барбесин рящбярлийи алтында фяалиййят эюстярян эизли республикачы-сосиалист гясдчи тяшкилат иди.

1839-ъу ил майын 12-дя Парисдя баш верян вя ингилабчы фящлялярин башлыъа рол ойнадыглары цсйаны Илин фясилляри ъямиййяти щазырламышды; эениш кцтляляря архаланмайан цсйан щюкумят гошунлары вя милли гвардийа тяряфиндян дармадаьын едилди.

124 Сющбят Алманийада иртиъа ялейщиня алман демократларынын Франкфурт гясди адланан мцбаризясинин епизодларындан бири щаггында эедир; радикал цнсцрлярдян ибарят груп 1833-ъц ил апрелин 3-дя Алманийа Иттифагынын мяркязи органы–Франкфурт-Майнда олан Иттифаг сейми ялейщиня чыхыш етмякля юлкядя чеврилиш йаратмаьа вя цмумалман республикасы е'лан етмайя чалышырды; чох пис тяшкил едилмиш бу чыхыш гошун тяряфиндян йатырылды.

125 1834-ъц илин февралында Италийа буржуа демократы Мадзини 1831-ъи илдя юзцнцн йаратдыьы «Эянъ Италийа» ъямиййяти цзвляринин, щабеля хариъи ингилабчы мцщаъирляр групунун Исвечрядян Савоййайа йцрцшцнц тяшкил етди; бу йцрцшдян мягсяд Италийаны бирляшдирмяк вя мцстягил буржуа Италийа республикасы йаратмаг цчцн орада халгы цсйана галдырмаг иди; Савоййайа дахил олан дястя пйемонт гошунлары тяряфнндян мяьлуб едилди.

126 «Демагоглар»–алман дювлятляриндя иртиъачы Гурулуш ялейщиня чыхан вя Алманийанын бирляшдирилмясини тяляб едян алман зийалыларынын мцхалифятчи щярякаты иштиракчыларыны 1819-ъу илдян е'тибарян беля адландырдылар. «Демагоглар» алман щюкумят органлары тяряфиндян ъидди тя'гиб олунурдулар.

127 Алман фящляляринин Лондондакы Маариф ъямиййяти нязярдя тутулур, бу ъямиййят XIX ясрин 50-ъи илляриндя Грейт-Уиндмилдстритдя йерляширди, Ъямиййят К.Шаппер, И.Молл вя Ядалятлиляр иттифагынын диэяр хадимляри тяряфиндян 1840-ъы илин февралында йарадылмышды. 1849–1850-ъи иллярдя Маркс вя Енэелс Ъямиййятин ишляриндя фяал иштирак едирдиляр. Ъямиййят цзвляринин бюйцк бир щиссяси Виллих-Шапперин тяригятчи авантцрист фраксийасынын тяряфиня кечдийи цчцн 1850-ъи ил сентйабрын 17-дя Маркс иля Енэелс вя онларын бир сыра тяряфдарлары Ъямиййятдян чыхдылар. 1864-ъц илдя Интернасионал тя'сис едилдикдян сонра Ъямиййят Бейнялхалг Фящля Бирлийинин Лондонда алман бюлмясиня чеврилди. Лондон Маариф ъямиййяти 1918-ъи илядяк фяалиййят эюстярди вя щямин илдя Инэилтяря щюкумяти тяряфиндян баьланды.

128 «Тще ЫогШегп 5^аг* («Шимал улдузу»)–инэилис щяфтялик гязети, чартистлярин мяркязи органы, 1837-ъи илдя тя'сис едилмишди; 1852-ъи иля гядяр яввялъя Лидсдя, 1844-ъц илин нойабрындан е'тибарян ися Лондонда няшр едилмишдир. Гязетин баниси вя редактору Ф. 0'К.оннор иди, редаксийайа Ъ. Щарни да дахил иди. 1843-ъц илдян 1850-ъи нлядяк гязятдя Енэелсин мягаляляри чап едилирди.–204.

129 Демократик ассосиасийа–1847-ъи илин пайызында Брцсселдя йарадылмышды, юз сыраларында пролетар ингилабчыларыны, ясасян алман ингилабчы мцщаъирлярини, буржуа вя хырда буржуа демократийасынын габагъыл цисцрлярини бирляшдирирди. Ассосиасийанын йарадылмасында Маркс вя Енэелс фяал рол ойнамышдылар. 1847-ъи ил нойабрын 15дя Маркс Ассоснаснйа сядринин мцавини сечилмиш, белчикалы демократ Л. Жотран сядр вязифясиня иряли сурцлмцшдц. Марксын нцфузу сайясиндя Брцссел Демократик ассосиасийасы бейнялхалг демократик щярякатын ири мяркязляриндян бириня чеврилди. Маркс 1848-ъи ил мартын яввялиндя Брцсселдян сцрэцн едилдикдян вя Белчика щюкумят органлары тяряфиндян Ассосиаснйанын ян ингилабчы цнсцрляриня диван тутулдугдан сонра Ассосиасийанын фяалиййяти мящдуд, сырф йерли характер алды вя 1849-ъу илда фе'лян дайандырылды.–204.

130 «Ла Реформе» («Реформа»)–франсыз эцндялик гязети, республикачы хырда буржуа демократларынын вя хырда буржуа сосиалистляринин органы иди; 1843-ъц илдян 1850-ъи илядяк Парисдя няшр едилирди. Енэелс 1847-ъи илин октйабрындан 1848-ъи илин йанварынадяк бу гязетдя юзцнцн бир сыра мягалялярини чап етдирмишди.

131 «Дер Волкс-Трибун» («Халг трибуну»)–щяфтялик гязет, Нйу-Йоркда алман «щягиги сосиалистляри» тяряфиндян тя'сис едилмишди; 1846-ъы ил йанварын 5-дян декабрын 31-дяк чыхмышдыр.

132 «Алманийада Коммунист партийасынын тялябляри» (бах: К Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри, 2-ъи няшри, 5-ъи ъилд, сящ. 1–3) Маркс вя Енэелс таряфиндян 1848-ъи ил мартын 21-и иля 29-у арасында Парисдя йазылмышдыр. Бу тялябляр башланмыш алман ингилабында Коммунистляр иттифагыпын сийаси платформасы иди. Айрыъа вярягя шяклиндя чап олунак бу тялябляр бир директив сяняд кими Коммунистляр иттифагынын вятяня гайыдан цзвляриня тягдим едилирди. Ингилабын эедишиндя Маркс, Енэелс вя онларын тяряфдарлары бу програм сянядини халг кцтляляри арасында тяблиь етмяйя чалышырдылар.

133 Сющбят Коммунистляр иттифагынын тяшяббцсц иля 3848-ъи ил мартын 8–9-да Парисдя тя'сис едилмиш алман фящляляри клубундан эедир. Маркс бу ъямиййятдя рящбяр рол ойнайырды. Клубу йаратмагдан мягсяд Парисдя олан мцщаъир алман фящлялярини бирляшдирмяк вя буржуа-демократик иигилабында пролетариатын тактикасыны онлара изащ етмяк иди.

134 К.Марксын «Коммунистлярин Кюлн просеси щаггында ифшалар» ясяринин 1885-ъи ил няшри цчцн Енэелс мцгяддимя явязиня бу мягаляни йазмыш, бир сыра ялавяляр, о чцмлядян Коммунистляр иттифагына Мяркязи комитянин 1850-ъи ил март вя ийун тарихли мцраъиятини вермишди.

135 Зондербунд (Хцсуси иттифаг)–Маркс вя Енэелс 1850-ъи ил сентйабрын 15-дя Коммунистляр иттифагы парчаландыгдан сонра мцстягил тяшкилат кими айрылыб юз Мяркязи комитясини йаратмыш олан тяригятчи авантцрист Виллих–Шаппер фраксийасыны XIX ясрин 40-ъы илляриндя Исвечрядя мцртяъе католик кантонларынын сепарат бирлийиня охшадараг кинайя иля Зондербунд адландырырдылар. Бу фраксийа юз фяалиййяти Иля Коммунистляр иттифагынын гейри-легал иъмаларыны ашкара чыхармагда Пруссийа полисиня кюмяк етмиш вя 1852-ъи илдя Кюлндя Коммунистляр иттифагынын эюркямли хадимляриня гаршы мящкямя просеси щазырламаг цчцн она бящаня вермишди (бах: 57-ъи гейд).

136 «Аилянин, хцсуси мцлкиййятин вя дювлятин мяншяйи»–марксизмин ясас ясярляриндян биридир. Бу ясярдя бяшяриййятин илкин инкишаф мярщяляляриндя онун тарихинин елми тящлили верилмиш, ибтидаи иъма гурулушунун даьылмасы вя хцсуси мцлкиййятя ясасланан синифли ъямиййятин йаранмасы просеси ашкара чыхарылмыш, бу ъямиййятин цмуми сяъиййяви яламятляри эюстярилмиш, мцхтялиф иътимаи-игтисади формасийаларда аиля мцнасибятляринин инкишаф хцсусиййятляри айдынлашдырылмыш, дювлятин мяншяйи вя мащиййяти ашкара чыхарылмыш вя синифсиз коммунизм ъямиййятинин гяти гялябяси иля дювлятин юлцб эетмясинин тарихян лабцдлцйц сцбут едилмишдир.

«Аилянин, хцсуси мцлкиййятин вя дювлятин мяншяйи» китабы Енэелс тяряфиндян ики ай ярзиндя–1884-ъц ил мартын ахырларындан майын ахырларына гядяр олан мцддятдя йазылмышдыр. Енэелс Марксын ялйазмаларыны арашдыраркян мцтярягги Америка алими Л.Щ.Морганын «Гядим ъямиййят» китабынын мцфяссял конспектини тапмышды, Маркс тяряфиндян 1880–1881-ъи иллярдя тяртиб едилян бу конспектдя онун чохлу тянгиди гейдляри вя юз мцддяалары, щабеля башга мянбялярдян эютцрцлян ялавяляри вар иди. Енэелс бу конспектля таныш олуб йягин етди ки, Морганын китабы Маркс вя Енэелсин юзц тяряфиндян щазырланмыш олан тарихин материалистъясиня анлашылмасы мцддяасыны вя ибтидаи ъямиййят щаггында онларын бахышларыны тясдиг едир, буна эюря дя Енэелс Марксын гейдляриндян, щабеля Морганын китабында олан бя'зи нятиъялярдян вя факт материалындан эениш истифадя едяряк хцсуси бир ясяр йазмаьы лазым билмишди. Енэелс буна Марксын «вясиййятинин мцяййян дяряъядя йериия йетирилмяси» кими бахырды. Китаб цзяриндя ишляйяркян Енэелс Йунаныстан вя Рома, гядим Ирландийа тарихиня, гядим эерманларын тарихиня вя и.а. даир юз тядгигляриндя ялдя етмиш олдуьу чохлу ялавя материалдан да истифадя етди. (Енэелсин бу ясярляриня бах: «Марка»,«Гядим эерманларын тарихиня даир» вя «Франк дюврц», бу ясярляр К.Марксын вя Ф.Енэелсин Ясярляринин 2-ъи няшринин 19-ъу ъилдиндя чап едилмишдир).

Ибтидаи ъямиййят тарихиня даир йени материал топланмасы иля ялагядар олараг, 1890-ъы илдя Енэелс юз китабынын йени, дюрдцнъц няшрини щазырламаьа башлады. Бу няшр цзяриндя ишляркян о щямин мясяляйя даир бцтцн ян йени ядябиййаты, хцсусиля рус алими М.М.Ковалевскинин ясярлярини тядгиг етмиш, илк мятндя чохлу дяйишиклик вя дцзялиш апармыш, щабеля хейли ялавяляр, хцсусян дя аиля щаггындакы фясля хейли ялавя етмишди.

Енэелсин китабынын тясщищ едилиб тякмилляшдирилмиш дюрдцнъц няшри 1891-ъи илин ахырларында Штутгартда чыхмыш вя сонралар даща дяйишдирилмямишдир.



137 Бу ясяри Енэелс юзцнцн «Аилянин, хцсуси мцлкиййятин вя дювлятин мяншяйи» китабынын дюрдцнъц няшриня мцгяддимя кими йазмышдыр. Китаб чыханадяк мцгяддимя «Неуе Зеит» журналынын 1891-ъи ил 41-ъи №-синдя «Ибтидаи аилянин тарихиня даир (Бахофен, Мак-Леннан, Морган)» ады иля няшр едилмишди.

138 «Ъонтемпоранул» («Мцасир»)–сосиалист мяслякли румын журналга, 1881–1890-ъы иллярдя Йассыда няшр олунурду.

139 Магарлар–тайфадыр, щазырда Непалын гярб районларында йашайан халгдыр.

140 Енэелс 1888-ъи илин август–сентйабрында Америка Бирляшмиш Штатларына вя Канадайа сяйащят етмишди. Бу сяфяр щаггында Енэелсин йол тяяссцраты цчцн бах: К.Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри, 2-ъи няшри, :21чв ъилд, сящ. 484–486.

141 Пуебло–Шимали Американын Йени Мексика яразисиндя (щазырда АБШ-ын Ъянуб-Гярби вя Шимали Мексика) йашайан, тарих вя мядяниййятляринин цмумилийи иля бирляшян щинди тайфалар групунун адыдыр. Испанъа пуебло (халг, кянд, иъма) сюзцндян ямяля эялмиш бу ад онлара кяндляринин хцсуси характери иля ялагядар олараг испан ишьалчылары тяряфиндян верилмишди, щямин кяндляр 5–6 мяртябяйя гядяр олан, миня гядяр адам тутан бюйцк ев-галалардан ибарят иди; бу ад щямин тайфаларын кяндляри барясиндя дя ишлядилирди.

142 Марксын бу мяктубу бизя эялиб чатмамышдыр. Енэелс бу мяктубу, юзцнцн Каутскийя 1884-ъц ил 11 апрел тарихли мяктубунда йада салыр.

143 Сющбят Р.Вагнерин «Нибелунгун цзцйц» адлы опера тетралоэийасынын мятниндян эедир; бу мятни бястякар юзц «Едда» адлы Скандинавийа епосу вя «Нибелунглар щаггында мащны» адлы алман епосу ясасында йазмышды.

144 «Едда» вя «Екисдрекка»–Скандинавийа халгларынын мифоложи вя гящряманлыг дастанлары вя мащнылары мяъмуясидир.

145 «Аслар вя ванлар»–Скандинавийа мифолоэийасында аллащларын ики групудур.

«Инглингляр щаггында дастан»–орта яср Исландийа шаири вя салнамячиси Снорри Стурлусонун Норвеч краллары (гядим заманлардан XII ясря гядяр) щаггында китабында биринъи дастандыр.

146 Сющбят ниэащ синифляриндян вя йа бюлмяляриндян–Австралийа тайфаларынын чохунун бюлцндцйц хцсуси груплардан эедир. Щяр бир групдан олан кишиляр йалныз мцяййян бир башга групдан олан гадынларла евляня билярдиляр; щяр тайфада беля 4–8 груп вар иди.

147 Сатурналийалар–Гядим Ромада Сатурн аллащынын шяряфиня щяр ил якинчилик ишляринин баша чатмасы иля ялагядар олараг кечирилян байрамлардыр. Сатурналийа эцнляриндя ъинси ялагя азадлыьы щюкм сцрцрдц: «Сатурналийа» сюзц кеф вя ейш-ишрят мя'насында ишлядилян цмуми бир сюз олмушдур.

148 Бах: Л.Щ.Морэан. «Анъиент Соъиетй». Лондон, 1877, п. 465–466, щабеля «Марксын вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 29.

149 Бах: йеня орада, сящ. 470, щабеля «Марксын вя Енэелсин архиви» , IX ъилд, сящ. 31.

150 М.М.Ковалевсиннин ашаьыдакы ясяри нязярдя тутулур: «Ибтидаи щугуг, I бурахылыш. Гябиля». М., 1886. Ковалевски бу ясяриндя Русийада аиля иъмасы барясиндя 1875-ъи илдя Оршански вя 1878-ъи илдя А.Й.Йефименко тяряфиндян верилян мя'лумата иснад едир.

151 Йарославын «Правда»сы дедикдя «Русийа Правдасы»нын ян гядим мятнинин биринъи щиссяси нязярдя тутулур. Бу ися XI–XII ясрлярдя о дюврцн ади щцгугу ясасында мейдана эялмишди вя ъямиййятин игтисади вя сосиал мцнасибятлярини якс етдирян Гядим Русийанын ганунлар мяъмуяси иди.

Далматсийа ганунлары–XV–XVII юсрлярдя Политсда (Далматсийанын бир щиссяси) гцввядя олан ганунлар мяъмуясидир, Политс статусу ады иля мяшщурдур.

152 Ъалпуллис–Мексика испанлар тяряфиндян ишьал едилдийи дюврдя Мексика щиндиляринин аиля иъмаларыдыр; бцтцн цзвляри бир мяншядян олан щяр бир аиля иъмасы (Ъалпулли) цмуми торпаг сащясиня малик иди вя бу сащя ня башгасына верилир, ня дя вярясяляр арасында бюлушдцрцлцрдц.

153 «Дас Аусланд» («Хариъи юлкяляр»)–ъоьрафийа, етнографийа вя тябиятшцнаслыг мясяляляриня даир алман журналы, 1828–1893-ъц иллярдя няшр едилирди; 1873-ъц илдян е'тибарян Штутгартда чыхырды.

154 Сющбят мцлки мяъяллянин 230-ъу маддясиндян эедир (бах: 82-ъи гейд).

155 Спартиатлар–Гядим Спартанын там щугуглу вятяндашлары.

Илотлар–Гядим Спартанын щугугсуз сакинляридир, онлар торпаьа тящким едилмишдиляр вя торпаг сащиби олан спарталыларын хейриня мцяййян мцкялляфиййятляр дашыйырдылар.

156 Аристофан. «Гадынлар фесмофори байрамында».

157 Щийеродуллар–Гядим Йунаныстанда вя йунан мцстямлякяляриндя мя'бядляря мянсуб олан гуллар вя кянизлярдир; бир чох йерлярдя, хцсусиля дя Юн Асийа шящярляриндя вя Коринфдя щийеродул гадынлар мя'бядлярдя фащишяликля мяшьул олурдулар.

158 «Гудрун» (йахуд «Кудрун»)–алманларын XIII ясря аид орта яср еник поемасыдыр.

159 Сющбят 1519–1521-ъи иллярдя испан конкистадорлары тяряфиндян Мексиканын ишьал едилмясиндян эедир.

160 Л.Щ.Морган. «Анъиент соъиетй». Лондон, 1877, п. 115.

161 «Битяряф миллят»–Ирокезляря гощум олан вя Ери эюлцнцн шимал сащилиндя йашайан бир нечя щинди тайфасынын щярби иттифагы XVII ясрдя беля адланырды. Франсыз колонистляри тяряфиндян бу иттифагабеля бир ад она эюря верилмишди ки, щямин иттифаг ясл Ирокез вя гурон тайфалары арасында баш верян мцщарибялярдя битяряф галырды.

162 Сющбят инэилис мустямлякячиляриня гаршы зулусларын 1879–1887-ъи иллярдяки милли азадлыг мцбаризясиндян эедир.

Нубийалыларын, яряблярин вя Суданда йашайан башга халгларын мцсялман тяблиьатчысы Мящяммяд-Ящмяд тяряфиндян башчылыг едилян милли азадлыг цсйаны 1881–1884-ъц иллярдя баш вермишди. Цсйан эедишиндя мяркязляшдирилмиш мцстягил Мащди дювляти йаранмышды. Йалныз 1899-ъу илдя инэилисляр Суданы ишьал етдиляр.



163 Метек дейилянляр–даими мяскян салыб йашамаг цчцн Аттикайа кючцб эялян йаделлиляр нязярдя тутулур; онлар азаддылар, лакин Афина вятяндашы щцгуглары йох иди. Метекляр башлыъа олараг сяняткарлыг вя тиъарятля мяшьул олурдулар, хцсуси верэи вермяли идиляр вя онларын там Щцгуглу вятяндашлар ичярисиндян «щимайячиляри» олмалы иди, бунларын васитяси иля онлар идаря органларына мураъият едя билярдиляр.

164 Он ики ъядвял ганунлары–бу ганунлар патрисиляря гаршы плебейлярин мцбаризяси нятиъясиндя ерамыздан яввял V ясрин орталарында тяртиб едилмишди; бу ганунлар Рома ъямиййятиндя ямлак ъящятдян тябягяляшмя, гулдарлыьын инкишафы вя гулдарлыг дювлятинин формалашмасы просеслярини якс етдирирди; ганунлар он ики тахтада (ъядвялдя) йазылмышды.

165 Икинъи Пун мцщарибяси (ерамыздан яввял 218–201-ъи илляр)–Аралыг дянизинин гярб щиссясиндя щюкмранлыг уьрунда, йени ярази тутмаг вя гуллар ялдя етмяк уьрунда гядим дюврцн ики ян бюйцк гулдарлыг дювляти олан Рома иля Карфаэен арасында эедян мцщарибядир. Мцщарибя Карфаэенин мяьлубиййяти иля нятиъялянди.

166 Уелсин инэилисляр тяряфиндян ишьал олунмасы 1283-ъц илдя баша чатдырылмышды, лакин бундан сонра Уелс юз мухтариййятини сахламагда давам едирди; Уелс XVI ясрин орталарында Инэилтяряйя тамамиля бирляшдирилди.

167 1869–1870-ъи иллярдя Енэелс Ирландийа тарихиня щяср едилян бюйцк бир ясяр цзяриндя ишляйирди. Лакин ясяр баша чатдырылмады (Енэелс тяряфиндян ясярин йазылмыш щиссяси цчцн бах: К Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри, 2-ъи няшри, 16-ъы ъилд, сящ. 479–524, ясяря щазырлыг материалларынын бир щиссяси цчцн бах: «Марксын вя Енэелсин архиви», X ъилд, 1948, сящ 100–263); Енэелс келтлярин тарихини юйрянмякля ялагядар олараг гяднм Уелс ганунларыны да тядгиг етмишди.

168 Енэелс бу китабдан ситат эятирир: «Анъиент Лаwс анд Институтес оф Wалес» («Уелсин гядим ганун вя гайдалары»). I ъилд, 1841, сящ. 93.

169 Енэелс 1891-ъи илин сентйабрында Шотландийайа вя Ирландийайа сяфяр етмишди.

170 1745–1746-ъы иллярдя Шотландийада Инэилтяря-Шотландийа торпаг аристократийасынын вя буржуазийасынын хейриня эюстярилян тязйигя вя торпагдан мящрум етмя щалларына гаршы даьлы кланларын цсйаны олмушду; даьлылар гядим гябиля тяшкилатынын горунуб сахланмасы уьрунда мцбаризя едирдиляр. Цсйанын йатырылмасы нятиъясиндя даьлыг Шотландийада клан системи арадан галдырылды, гябиля торпаг сащиблийинин галыглары ляьв едилди. Шотландийа кяндлиляринин говулуб торпагдан чыхарылмасы просеси эцълянди, гябиля мящкямяляри ляьв едилди, бя'зи гябиля адятляри гадаьан олунду.

171 Л.Щ.Морган. «Анъиент соъиетй». Лондон, 1877, п. 357

172 «Алеманн правдасы»–V ясрдян е'тибарян муасир Елзас, Шярги Исвечря вя Ъянуби-Гярби Алманийа яразини тутан алеманнлар (аламанлар) адлы эерман тайфа иттифагынын ади щцгуг мяъмуясидир; бу, VI ясрин ахырларына–VII ясрин яввялляриня вя VIII ясря аиддир. Енэелс бурада «Адеманн правдасы»нын ЛХХХI (ЛХХХIV) ганунуна иснад едир.

173 «Щилдебранд щаггында мащны»–гящряманлыг поемасыдыр, VIII ясря аид гядим алман епик поезийасынын парчалар шяклиндя галмыш абидясидир.

174 Рома щюкмранлыьына гаршы эерман вя Галлийа тайфаларынын цсйаны 69–70-ъи иллярдя (бя'зи мя'хязляря эюря 69–71-ъи иллярдя) баш вермишди; цсйана Сивилис башчылыг едирди. Цсйан Галлийанын вя Ромайа табе олан эерман вилайятляринин хейли щиссясини ящатя едяряк Рома цчцн щямин яразини итирмяк тящлцкяси доьурмушду. Цсйан едянляр мяьлубиййятя уьрадылар вя Рома иля сцлщ баьламаьа мяъбур олдулар.

175 «Ъодех Лауресщаменсис» («Лорш мяъялляси»)–Лорш монастырынын щядиййя фярманлары вя имтийазларынын сурятляринин XII ясрдя тяртиб едилян мяъмуясидир; бу мяъмуя VIII–IX ясрлярдя кяндли вя феодал торпаг сащиблийи тарихиня даир ян мцщцм мя'хязлярдян биридир.

176 Эерман миллятинин мцгяддяс Рома империйасы–962-ъи илдя йарадылан, Алманийа яразисини вя Италийанын бир щиссясини ящатя едян орта яср империйасыдыр, Сонралар Империйанын тяркибиня щабеля бя'зи франсыз торпаглары, Чехийа, Австрийа, Нидерланд, Исвечря вя башга юлкяляр дя дахил олурду. Империйа мяркязляшдирилмиш дювлят дейилди вя императорун али щакимиййятини гябул едян феодал кнйазлыгларынын вя азад шящярлярин зяиф бирлийи иди. Франса иля мцщарибядя мяьлубиййятдян сонра Щабсбурглар Мцгяддяс Рома империйасынын императору титулундан ял чякмяйя мяъбур олдулар вя беляликля 1806-ъы илдя империйа арадан галдырылмыш олду.

177 Бенефис (бенефиъиум, щярфиййян: «мукафат»)–VIII ясрин биринъи йарысында франк дювлятиндя эениш йайылмыш олан торпаг баьышламаг формасыдыр. Бенефис формасында баьышланан торпаг сащяси бурада йашайан асылы кяндлилярля бирликдя буну аланын (бенефисчинин) юмцрлцк истифадясиня верилир, бундан ютрц о, мцяййян хидмятляри, чох заман щярби хидмятляри йериня йетирмяли олурду. Бенефис системи феодаллар, хцсусиля хырда вя орта задяэанлар синфинин формалашмасына, кяндли кцтляляринин тящкимли вязиййятиня салынмасына, вассал мцнасибятляринин вя феодал ийерархийасынын инкишафына кюмяк едирди. Сонралар бенефисляр ирси ленляря (феодлара) чеврилмяйя башлады.

178 Мащал графлары (Эауэрафен)–Франк дювлятиндя мащаллара вя йа графлыглара башчы тя'йин едилян крал мя'мурлары иди; онлара мящкямя ихтийары верилмишди, онлар верэи топлайыр вя онларын юз гошуну олурду, йцрцшляр заманы бу гошуна команданлыг едирдиляр. Юз хидмятляри мцгабилиндя онлар юз мащалларында топланан крал верэиляринин цчдя бир щиссясиндян истифадя едир вя торпаг мцлкляри иля мцкафатландырылырдылар. Сонралар, хцсусян граф вязифясинин ирсян кечмяси рясми сурятдя мцяййян едилдийи 877-ъи илдян сонра графлар тядриъля крал тяряфиндян тя'йин едилян вязифяли шяхслярдян суверен щакимиййятя малик ири феодал торпаг сащибляриня чеврилирдиляр.

179 Ангарийалар–Рома империйасында сакинлярин цзяриня гойуланвя онлары щюкумят няглиййатына хидмят цчцн ат вя йа йцк дашыйанлар вермяйя мяъбур едян мцкялляфиййятлярдир; бу, сонралар даща эениш характер алараг, ящали цчцн аьыр йцк олмушду.

180 Коммендасийа–Авропада VIII–IX ясрлярдян башлайараг мцяййян шяртлярля (мясялян, щярби хидмят дашымаг, юз торпаьыны она вермякля, бу торпаьы шярти сахламаг шяклиндя эери алмаг) кяндлилярин феодал «щимайяси» алтына, йахуд хырда феодалларын ири феодаллар «щимайяси» алтына кечмясинин йайылмыш формаларындан бири иди. Чох заман бу ишя зорла мяъбур едилян, кяндлиляр юз шяхси азадлыьыны итирир, хырда феодаллар ися ири феодалларла вассал мцнасибятляриня эирирдиляр, беляликля дя коммендасийа феодал мцнасибятляринин мющкямлянмясиня кюмяк едирди.

181 1066-ъы илдя Щастингс йахынлыьында Нормандийа щерсогу Вилщелмин Инэилтяряйя сохулан гошунларынын инэилис-саксларла вурушмасы баш верди. Юз щярби тяшкилатында иъма гурулушунун галыгларыны сахлайан вя примитив силащларла силащланмыш олан инэилис-сакс гошунлары мяьлубиййятя уьрады, инэилис-саксларын карлы Щаролд ися вурушмада щялак олду. Вилщелм I Вилщелм Фатещ ады иля Инэилтярянин кралы олду.

182 Дитмаршен–мцасир Шлезвиг-Щолштейнин ъянуб-гярб щиссясиндя вилайятдир. Гядимдя бурада сакслар йашамыш, VIII ясрдя Бюйцк Карл тяряфиндян ишьал едилмиш, сонралар мцхтялиф рущани вя дцнйяви феодалларын мцлкц олмушдур. XII ясрин орталарындан ичярисиндя азад кяндлилярин чохлуг тяшкил етдийи Дитмаршен ящалиси тядриъля мцстягиллийя наил олмаьа башламышды вя XIII ясрин яввялляриндян XVI ясрин орталарына гядяр яслиндя мцстягил иди. Бу дюврдя Дитмаршен юзцнц идаря едян бир сыра кяндли иъмаларынын мяъмусундан ибарят иди вя бир чох щалларда бу иъмаларын ясасыны кющня кяндли гябиляляри тяшкил едирди. XIV ясря гядяр Дитмаршендя али щакимиййят бцтцн азад торпаг сащибляринин мяълисиня мяхсус иди, сонра бу щакимиййят цч сечкили щей'ятин ихтийарына кечди. 1559-ъу илдя Данимарка кралы II Фредерикин вя Щолштейн щерсогларындан Иощан вя Адолфун гошунлары Дитмаршен ящалисинин мугавимятини гырды вя бу вилайят галибляр арасында бюлцшдцрцлдц. Лакин иъма гурулушу вя гисмян юзцнцидаря Дитмаршендя та XIX ясрин икинъи йарысына гядяр галмагда давам едирди.

183 Бах: Щеэел. «Щцгуг фялсяфясинин ясаслары», 257 вя 360-ъы §-лар.

184 Ф.Енэелсин «Лцдвиг Фейербах вя классик алман фялсяфясинин сону» ясяриндя марксист дцнйаэюрцшцнцн мейдана эялмяси просеси эюстярилмиш вя онун мащиййяти шярщ едилмишдир; диалектик вя тарихи материализмин ясасларынын мцнтязям шярщи верилмиш, щабеля классик алман фялсяфясинин Щеэел вя Фейербах кими эюркямли нцмайяндяляринин симасында марксизмин юз фялсяфи сяляфляриня мцнасибяти ашкара чыхарылмышдыр.

Енэелс бу ясяриндя фялсяфянин бцтцн варлыьы ярзиндя фялсяфя тарихинин мцщцм хцсусиййятини, ики ъябщя арасында, йя'ни материализм иля идеализм арасында мубаризя эетдийини ачыб эюстярмишдир. Бу ясярдя Енэелс илк дяфя олараг фялсяфянин ясас мясялясинин–тяфяккцрцн варлыьа, рущун тябиятя мцнасибяти мясялясинин классик тя'рифини верир. Фялсяфянин щямин ясас мясялясиня бу вя йа диэяр философун неъя ъаваб вермясиндян асылы олараг онун ики фялсяфи ъябщядян щансына мянсуб олдуьу мцяййян едилир.

Аралыг фялсяфя (дуализм, агностисизм) йарадылмасы йолу иля материализмля идеализми барышдырмаг ъящдинин ясассыз олдуьуну гейд едян Енэелс агностисизми вя онун бцтцн тязащурлярини рядд едир вя эюстярир ки, «бцтцн башга фялсяфи уйдурмалар кими бу уйдурмалары да практика, мящз експеримент вя сянайе ян гяти тякзиб едир».

Енэелс Марксын диалектик материализми йаратмаг нятиъясиндя фялсяфядя тюрятдийи ингилаби чеврилишин мащиййятини ашкара чыхарыр. О, бяшяр ъямиййяти тарихиндя фяалиййят эюстярян цмуми инкишаф ганунларыны кяшф едян тарихи материализмин мащиййятини ятрафлы эюздян кечирир. Тарихи просесин ясасыны игтисади мцнасибятляр тяшкил етдийини эюстярир вя гейд едир ки, игтисади мцнасибятляр сийаси гурулушун характерини, дин вя фялсяфя дя дахил олмагла иътимаи шцурун бцтцн форма вя нювлярини мцяййян едир. Енэелс ейни заманда идеоложи цстгурумларын фяал ролуну, онларын мцстягил инкишаф едя билмясини вя игтисади базися якс тя'сир эюстярмясини хцсуси гейд едир.



Енэелсин ян бюйцк хидмяти синифлярин вя партийаларын мцбаризясини якс етдирян фялсяфи ъяряйанларын мцбаризясинин бцтцн тарихи тимсалында фялсяфянин партийалылыьы принсипини ясасландырмасындан ибарятдир. Енэелсин бу ясяринин юзц фялсяфядя пролетар партийалылыьы вя принсипиаллыьынын нцмунясидир.

185 1833–1834-ъц иллярдя Щейне юзцнцн «Романтик мяктяб» вя «Алманийада динин вя фялсяфянин тарихиня даир» ясярлярини чап етдирмишди; бу ясярляриндя о, беля бир фикир йеридирди ки, Алманийада фялсяфи ингилаб, о заман сон мярщяляси Щеэел фялсяфяси олан бу фялсяфи ингилаб Алманийада гаршыдакы демократик ингилабын прологудур.

186 Бах: Щеэел, «Щцгуг фялсяфяси. Мцгяддимя».

187 «Деутсъще Жащрбцъщер фцр Wиссенсъщафт унд Кунст» («Елм вя инъясянят мясяляляриня даир алман салнамяси»)–эянъ щеэелчилярин ядяби-фялсяфи журналы, бу ад иля журнал 1841-ъи илин ийулундан 1843-ъц илин йанварынадяк Лейпсигдя чыхмышдыр.

188 М.Штирнерин «Дер Еинзиэе унд сеин Еиэентщум» («Йеэаня вя онун мцлкиййяти») китабындан бящс едилир, китаб 1845-ъи илдя Лейпсигдя чыхмышдыр.

189 Алман астроному И.Галленин 1846-ъы илдя кяшф етдийи Нептун планетиндян бящс олунур.

190 Садова йахынлыьында (бах: 238-ъи гейд) пруссийалыларын газандыьы гялябядян сонра алман буржуа публисистикасында чох ишлянян ифадядир, бу ифадянин мя'насына эюря Пруссийанын галиб эялмясинин сябяби эуйа Пруссийа халг маарифи системинин цстцнлцйц имиш.

191 Никейа мяълиси–325-ъи илдя Никейа шящяриндя (Кичик Асийа) Рома импернйасы христиан дини йепископларынын император I Константин тяряфиндян чаьырылмыш биринъи цмумдцнйа мяълисидир. Мяълис бцтцн христианлар цчцн мяъбури олан «е'тигад рямзи» щазырлады.

192 Албигойлулар (Алби шящяринин адындандыр)–XII–XIII ясрлярдя Ъянуби Франсанын вя Шимали Италийанын шящярляриндя йайылмыш дини тяригятин иштиракчыларыдыр, онлар дябдябяли католик айинляриня вя кился ийерархийасына гаршы чыхыр, феодализмя гаршы шящярлярин тиъарят вя сянятля мяшьул олан ящалисинин протестини дини шякилдя ифадя едирдиляр.

193 Щолландийа 1477-ъи илдян 1555-ъи иля гядяр эерман миллятинин Мцгяддяс Рома империйасы (бах: 176-ъы гейд) тяркибиня дахил иди, империйа бюлцшдцрцлдцкдян сонра о, Испанийанын щакимиййяти алтына дцшмушдц. XVI яср буржуа ингилабынын ахырына йахын Щолландийа испан ясарятиндян гуртулмуш вя мцстягил буржуа ресиубликасы олмушдур.

194 Инэилтярядяки «шанлы ингилаб» нязярдя тутулур. Бах: 78-ъи гейд.

195 Бу ясяр Енэелсин йазмаг ниййятиндя олдуьу, лакин баша чатдырмгдыьы «Тарихдя зоракылыьын ролу» китабчасынын дюрдцнъц фяслидир. Китабчанын биринъи цч фяслини «Анти-Дцринь»ин йенидян ишлянмяли вя «Зоракылыг нязяриййяси» ады иля бирляшдирилмяли олан икинъи бюлмясинин фясилляри тяшкил етмяли иди. Енэелс китабчада Бисмаркын бцтцн сийасятинин тянгиди тящлилини вермяк вя Алманийанын 1848-ъи илдян сонракы тарихи тимсалында игтисадиййат вя сийасятин гаршылыглы мцнасибяти щаггында «Анти-Дцринг»дя верилян нязяри нятиъялярин дцзэцнлцйцнц эюстярмяк фикриндя иди. Енэелс фясли баша чатдырмамышдыр. О, Алманийанын инкишафынын тящлилини бурада 1888-ъи иля чатдырыр.

«Тарихдя зоракылыьын ролу» ясяриндя Енэелс Алманийаны бирляшдирмяйин мцмкцн йолларынын дцрцст характеристикасыны верир, онун «йухарыдан», Пруссийанын щюкмранлыьы алтында бирляшдирилмясини шяртляндирян сябябляри ачыб эюстярир. Бирляшмянин бу йолла баш вермясиня бахмайараг, Енэелс ейни заманда бирляшмя фактынын мцтяряггилийини гейд едир вя Бисмаркын йеритдийи сийасятин тарихян мящдуд вя бонапартчы сийасят характери дашыдыьыны ачыб эюстярир. Бу сийасят нятиъя е'тибары иля Алманийада полис дювлятинин бяргярар олмасына, йункерлярин зоракылыьына, милитаризмин артмасына эятириб чыхартды. Енэелс бурада юз мянафейини ахырадяк горумаьы вя феодализм галыгларыны тамамиля арадан галдырмаьы баъармайан алман буржуазийасынын бцтцн гятиййятсизлийини вя горхаглыьыны ифша едир. Енэелс Алманийанын щаким синифляри тяряфиндян йеридилян дюйцшкян хариъи сийасяти кяскин тянгид едир. Бу сийасят юзцнцн ян айдын ифадясини 1871-ъи илдя Франсаны сойуб таламагда, Елзас вя Лотаринэийанын илщаг едилмясиндя тапмышды. Енэелс Алманийа империйасынын дахили вязиййятини вя орада синфи гцввялярин йерляшмясини тящлил едяряк, лап ясасы гойулдуьу вахтдан она хас олан дахили зиддиййятляри, онун милитарист вя тяъавцзкарлыг ся'йлярини ачыб эюстяряряк империйанын ифласынын лабцдлцйц нятиъясиня эялир. Енэелсин ясяриндян бцтцн айдынлыьы иля эюрцнцр ки, Алманийада йалныз бир синиф–пролетариат–ясл цмумхалг милли мянафеляри ифадя етмяк иддиасында ола биляр.



196 Иттифаг сейми–Алманийа иттифагынын мяркязи органыдыр (Вйана конгресинин гярары иля 1815-ъи илдя йарадылмышды, Алманийада феодал мцтлягиййятчи дювлятлярин бирлийи иди). Франкфурт-Майнда иълас едян бу орган алман щюкумятляри тяряфиндян йеридилян иртиъачы сийасятин бир аляти иди. Иттифагын даьылмасы иля ялагядар олараг 1848–1849-ъу иллярдя бу орган юз фяалиййятини дайандырды, 1850-ъи илдя Алманийа Иттифагы бярпа олундугдан сонра сейм йенидян фяалиййятя башлады. 1866-ъы ил Австрийа-Пруссийа мцщарибяси заманы иттифаг тамамиля ляьв олунду.

197 «Дяли ил» («дас толле Жащр»)–бир сыра алман мцртяъе ядябиййатчылары вя тарихчиляри 1848-ъи или беля адландырырдылар. Бу ифадя йазычы Лцдвиг Бещштейндян эютцрцлмцшдцр; о, 1509-ъу илдя Ерфуртда баш верян иьтишашлара щяср олунмуш романыны 1833-ъц илдя бу адла чап етдирмишди.

198 Сющбят 1848-ъи илдя Калифорнийада вя 1851-ъи илдя Австралийада йени гызыл йатаглары кяшф едилмясинин бейнялхалг тиъарятин инкишафына тя'сириндян эедир.

199 Вартбург шянлийи алман тялябя тяшкилатлары (буршеншафтлар) тяряфиндян 1817-ъи ил октйабрын 18-дя Реформасийанын 300 иллийи вя 1813-ъц ил Лейпсиг вурушмасынын 4-ъц илдюнцмц мцнасибяти иля тяшкил едилмишди. Шянлик иртиъачы Меттерних режиминя гаршы вя ващид Алманийа уьрунда мубаризя апаран мцхалифятчи ящвали-рущиййяли тялябялярин нцмайишиня чеврилмишди.

200 Щамбах шянлийи–Баварийа Пфалтсындакы Щамбах галасы йанында алман либерал вя радикал буржуазийасы нцмайяндяляринин тяшкил етдикляри сийаси нцмайишдир. 1832-ъи ил майын 27-дя дцзялдилян бу нцмайишин иштиракчылары алман щюкмдарларына гаршы буржуа азадлыьы вя конститусийа дяйишикликляри уьрунда мубаризя наминя бцтцн алманлары бирлийя чаьыран чыхыш едирдиляр.

201 Отузиллик мцщарибя (1618–1648)–протестантларла католикляр арасында эедян мцбаризянин доьурдуьу цмумавропа мцщарибясидир. Алманийа бу мцбаризянин ясас мейданы, мцщарибя иштиракчыларынын талан вя ишьалчылыг иддиаларынын обйекти иди. Мцщарибя 1648-ъи илдя Вестфал сцлщц баьланмасы иля гуртарды. Бу сцлщ Алманийанын сийаси даьыныглыьыны сабитляшдирди.

202 Тешен сцлщц–1779-ъу ил майын 24-дя Тешендя бир тяряфдян Австрийа, диэяр тяряфдян Пруссийа иля Саксонийа арасында баьланмыш сцлщ мцгавилясидир. Бу мцгавиля Баварийа ирси уьрунда эедян мцщарибяйя (1778–1779) йекун вурду. Мутавиляйя эюря Баварийа яразисинин бир щиссяси Пруссийа вя Австрийайа верилди, Саксонийа ися пулла явяз алды. Мцгавиля баьланаркян Русийа васитячи ролунда чыхыш етди. О, Франса иля бирликдя мцгавилянин тя'минатчысы олду.

203 Империйа депутатлар щей'яти. йя'ни 1801-ъи илин октйабрында Алманийа империйа сейми тяряфиндян сечилян вя Алманийа империйасы дювлятляринин нцмайяндяляриндян ибарят олан комиссийа узун-узады мцзакирялярдян сонра вя Франса иля Русийа нцмайяндяляринин тязйиги алтында (Франса иля Русийа Рейн ятрафы Алманийада Наполеон Франсасынын хейриня ярази мясяляляринин низама салынмасы щаггында 1801-ъи илин октйабрында юз араларында эизли сазиш баьламышдылар) 1803-ъц ил февралын 25-дя 112 алман дювлятинин ляьв едилмяси вя онларын торпаьынын хейли щиссясинин Баварийайа, Вцртембергя, Баденя вя Пруссийайа верилмяси щаггында гярар гябул етди.

204 Империйа сейминин–Мцгяддяс Рома империйасынын алман дювлятляри нцмайяндяляриндян ибарят али органынын Рейнятрафы Алманийада (бах: 203-ъц гейд) яразинин низама салынмасы барядя Франса вя Русийа тяряфиндян буйурулан мясялянин мцзакиряси вя тясдиг едилмяси нязярдя тутулур. 1663-ъц илдян е'тибарян империйа сейми юз иъласларыны Реэенсбургда кечирирди.

205 Енэелс 1859-ъу ил мартын 3-дя (февралын 19-да) Парисдя Русийа иля Франса арасында баьланан эизли мцгавиляни нязярдя тутур. Бу мцгавилядя Русийа, бир тяряфдян Франса вя Сардинийа, диэяр тяряфдян ися Австрийа арасында мцщарибя баш верярся, достъасына битяряфлик мювгейи тутмаьы ющдясиня эютцрцрдц. Франса ися Гара дяниздян Русийанын суверенлийини мящдудлашдыран 1856-ъы ил Парис сцлщ мугавилясинин маддяляриня йенидян бахылмасы мясялясини галдырмаьы вя'д едирди.

206 Маркс Луи Бонапартын биографийасындан ашаьыдакы фактлары нязярдя тутур: Луи Бонапарт шющрят газанмаг мягсяди иля мцхтялиф мцхалифятчи партийаларын, хцсусиля Италийа карбонариляринин гылыьына жирмяйя чалышырды. О, 1832-ъи илдя Тургау кантонунда Исвечря вятяндашлыьыны гябул етмишди; 1836-ъы ил октйабрын 30-да ики артиллерийа полкунун кюмяйи иля о, Страсбургда гийам галдырмаьа чалышырды; 1848-ъи илдя Луи Бонапарт Инэилтярядя олдуьу заман кюнцллц сурятдя хцсуси констеблляр (Инэилтярядя мцлки шяхслярдян ибарят полис ещтийат гцввяляри) сырасына дахил олмушду. Онлар 1848-ъи ил апрелин 10-да чартистлярин нцмайишини даьытмагда иштирак етмишдиляр.

207 Енэелс Икинъи бонапартчы империйа (1852–1870) щаким даиряляринин йеритдийи хариъи сийасятин принсипляриндян биринин ифадяси олан термини ишлядир. Ири дювлятлярин щаким синифляри юз ишьалчылыг планларыны вя хариъи сийасят фырылдагларыны идеоложи ъящятдян пярдялямяк цчцн «миллиййятляр принсипи» дейилян бу принсипдян эениш истифадя едирдиляр. Миллятлярин юз мцгяддяратыны тя'йин етмяк щцгугунун гябул едилмяси иля щеч бир ялагяси олмайан «миллиййятляр принсипи» милли ядавятин гызышдырылмасына, милли щярякатын, хцсусиля дя кичик халгларын милли щярякатынын бир-бири иля рягабят апаран ири дювлятлярин йеритдикляри яксингилаби сийасят цчцн бир алятя дюндярилмясиня йюнялдилмишди.

208 Сющбят 1801-ъи ил февралын 9-да Франса иля Австрийа арасында баьланмыш Лйуневил сцлщ мцгавиляси иля Франсанын мцяййян едилмиш сярщядляриндян эедир. Сцлщ мугавиляси биринъи вя икинъи коалисийаларла мцщарибялярин нятиъясиндя, хусусиля Рейнин сол сащилинин, Белчиканын вя Лцксембургун Франсайа бирляшдирилмяси нятиъясиндя Франса сярщядляринин эенишляндирилмясини сабитляшдирирди.

209 Сющбят Франса, Инэилтяря, Австрийа, Русийа, Сардинийа, Пруссийа вя Тцркийя нцмайяндяляринин Парисдя кечирилмиш конгресиндян эедир. Конгрес нятиъясиндя 1856-ъы ил мартын 30-да Парис сцлщ мцгавиляси имзаланды, бу мцгавиля 1853–1856-ъы илляр Крым мцщарибясиня сон гойду.

210 1975-ъи ил Базел сцлщц Франса республикасы иля Пруссийа арасында апрелин 5-дя баьланмыш вя беляликля, Пруссийа Франсайа гаршы биринъи коалисийа цзря юз мцттяфигляриня хаин чыхмышды.

211 Франса иля Пйемонтун Австрийа ялейщиня апардыьы мцщарибя дюврцндя Пруссийанын хариъи сийасятини Пруссийа хариъи ишляр назири фон Шлейнитс 1859-ъу илдя беля сяъиййяляндирмишди. Бу сийасят мцщарибя едян тяряфлярдян щеч бириня гошулмамагдан, лакин битяряфлик дя е'лан етмямякдян ибарят иди.

212 1852-ъи илдя тяшкил едилмиш франсыз ири сящмдар банкы–Соъиете Эенерале ду Эредит Мобилиер нязярдя тутулур. Банкын ясас эялир мянбяйини гиймятли каьызларла ещтикар тяшкил едирди. Эредит Мобилиер Икинъи империйанын щюкумят даиряляри иля сых ялагядя иди. 1867-ъи илдя банк ифласа уьрамыш, 1871-ъи илдя ися баьланмышды.

213 Рейн иттифагы–Ъянуб вя Гярби Алманийа дювлятляринин 1806-ъы илин ийулунда I Наполеонун протектораты алтында тяшкил олунмуш бирлийи иди. Иттифаг яслиндя Франсанын вассалларына чеврилян 20-дян артыг дювляти бирляшдирирди. Иттифаг 1813-ъц илдя Наполеон ордусунун мяьлубиййяти нятиъясиндя даьылды.

214 Ясасян франсыз сярщядляри йахынлыьында йерляшян Алманийа иттифагынын (бу барядя 232-ъи гейдя бах) галалары нязярдя тутулур; бу галаларын гарнизонлары Иттифагын даща ири дювлятляринин, хцсусян дя Австрийа вя Пруссийанын гошунларындан дцзялдилмишди.

215 Буржуа-демократик ингилабынын мяьлубиййятиндян сонра, 1848-ъи илин нойабрында йарадылмыш иртиъачы кнйаз Швартсенберг щюкумяти нязярдя тутулур. Бу ингилаб 1848-ъи ил мартын 13-дя Вйанадакы халг цсйаны иля башланмышды.

216 «Реал сийасят» ифадяси Бисмарк сийасятини сяъиййяляндирмяк цчцн ишлядилирди, муасирляри бу сийасяти мцяййян мцлащизяйя ясасланан сийасят кими гиймятляндирирди.

217 II Фридрихин 1740-ъы илин декабрында Австрийайа мяхсус олан Силезийайа щцъуму нязярдя тутулур.

218 1806-ъы ил октйабрын 14-дя Пруссийа ордусу ейни заманда ики вурушмада–Йена вя Ауерштедт йахынлыьындакы вурушмаларда франсыз ордусу тяряфиндян мящв едилди вя Пруссийа щюкумяти тамамиля тармар олду.

219 Ландвер–Пруссийа гуру щярби гцввяляринин тяркиб щиссясидир; 1813-ъц илдя Пруссийада Наполеон ордуларына гаршы мцбаризядя халг гошуну кими йаранмышды; йашларындан асылы олараг вурушан ордуну комплектляшдирмяк вя йа гарнизон хидмяти цчцн онлардан истифадя едирдиляр.–446.,

220 Либерал кантоналистляр–Енэелс Алманийаны Исвечряйя бянзяр юзцнц идаря едян кантонлара бюлунмцш бир федератив дювлятя дюндярмяй» тяряфдар олан либераллары ришхяндля беля адландырыр.–446.

221 Сещбат 1848-ъи илин нойабр–декабрында Пруссийада баш вермиш дювлят чеврилишиндян вя сонракы иртиъа дюврцндян эедир.–447.

222 «Оег ЗогйаЫегаокга*» («Сосиал-демократ»)–щяфтялик алман гя! зети, Алманийа Сосиал-демократ партийасынын мяркязи органы, 1879-ъу илин сентйабрындан 1888-ъи илин сентйабрынадяк Сцрихдя вя 1888-ъи илин октйабрындан 1890-ъы илин 27 сентйабрынадяк Лондонда чыхмышдыр. Маркс, щабеля гязетдя, онун бцтцн няшр олундуьу мцддятдя ямякдашлыг едян Енэелс партийалы пролетар хятти йеритмякдя редаксийайа фяал кюмяк эюстярир, гязетин айры-айры сящвлярини вя тяряддцдлярини тянгид едир вя» дцзялдирдиляр.–447.

223 1858-ъи илдя принснаиб Вилщелм Мантюйфел щюкумятини исте'файа чыхармыш вя мю'тядил либераллары щакимиййят башына чаьырмышды; буржуа мятбуатында бу хяття «йени ера» кими эурултулу бир ад верилмишди, яслиндя ися Вилщелмин сийасяти ясасян Пруссийа монархийасы вя йункерляринин мювгейини мющкямляндирмяйя йюнялдилмишди. «Йени ера» яслиндя 1862-ъи илин сентйабрында щакимиййят башына кечян Бисмаркык диктатурасыны щазырлайырды.–447.

Гейдляр 615

224 Пруссийа щюкумяти иля ландтагын либерал буржуа чохдуьу арасында конститусийа мцнагишяси дейилян мцнагишя 1860-ъы илин февралында ландтагын либерал буржуа чохлуьу ордунун йенидян тяшкил едилмяси Щаггында щярби назир фон Роонун лайищясини тясдиг етмякдян имтииа етдийи заман мейдана эялмишди. 1862-ъи илин мартында ландтагын либерал чохлуьу щярби хяръляри тясдиг етмякдян йеня дя имтина етдикдя щюкумят ландтагы бурахды вя йени сечкиляр тя'йин етди. 1862-ъи ил сентйабрын ахырларында Бисмаркын яксингилабчы щюкумяти йаранды, о да щямин «лии октйабрында ландтагы бурахды вя щярби ислащат кечирмяйя башлады; щям дя бунун цчцн ландтагын тясдиги олмадан вясаит хяръляди. Мцнагишя йалныз 1866-ъы илдя, Пруссийанын Австрийа цзяриндя гялябясиндян сонра Пруссийа буржуазийасынын Бисмарк гаршысында тяслим олдуьу заман щялл едилди.–448, 495.

225 Австрийа-Баварийа гошунларынын Курщессеня сохулмасына ъаваб олараг Пруссийа щюкумяти 1850-ъи илин нойабрын яввялиндя сяфярбярлик е'лан етдИ вя юз гошунларыны орайа эюндярди. Нойабрын 8-дя Бронтселл йахынлыьында Австрийа-Баварийа габагъыл дястяляри иля Пруссийа габагъыл дястяляри арасында кичик бир тоггушма баш верди. Бу тоггушма Пруссийанын щярби системиндя ъидди нюгсанлар олдуьуну вя Пруссийа ордусунун силащларынын кющнялдийини эюстярди. Бу щал Пруссийаны щярби ямялиййатдан чякинмяйя вя Австрийа гаршысында тяслим олмаьа вадар етди.

226 Милли иттифаг 1859-ъу ил сентйабрын 15–16-да буржуа либералдарынын Франкфурт-Майнда кечирилян гурултайында йарадылмышды. Иттифагын тяшкилатчылары Австрийа истисна олмагла Пруссийанын башчылыьы алтында бцтцн Алманийаны бирляшдирмяк мягсядини эцдцрдцляр. 1867-ъи ил нойабрын 11-дя Шимали Алманийа иттифагы йарадылдыгдан сонра бу Иттифаг юзцнц бурахылмыш е'лан етди.

227 Луи Бонапартын 1839-ъу илдя Парисдя чыхмыш «Наполеонун идейалары» (Наполеон-Лоиус Бонапарте. «Дес идеес наполеониеннес») китабына ишарядир.

228 1863-ъц ил февралын 8-дя Полшада милли азадлыг цсйаны заманы, Русийа ила Пруссийа арасында конвенсийа имзаланды, бурада щяр ики дювлятин гошунларынын цсйанчылара гаршы бирэя мубаризя апармасы нязярдя тутулурду. Щяля конвенсийа имзаланмаздан габаг Пруссийа гошунлары цсйанчыларын Пруссийа яразисиня кечмясинин гаршысыны алмаг мягсяди иля сярщядлярин мущафизясини эцъляндирмишди.

229 Данимарка кралы VII Фредерикин вяфатындан сонра, 1864-ъц ил йанварын 16-да Австрийа вя Пруссийа Данимарка щюкумятиня ултиматум вериб Шлезвигин Данимаркайа гатылмасыны е'лан едян 1863-ъц ил конститусийасынын ляьв олунмасыны тяляб етмишди. Данимарка ултиматуму гявул етмядикдя Австрийа вя Пруссийа щярби ямялиййата башладылар вя 1864-ъц илин ийулуна йахын Данимарка гошунлары мяьлуб едилди. Франса вя Русийа бцтцн мцщарибя ярзиндя Австрийа вя Пруссийайа гаршы достъасына битяряфликдя галды. 1864-ъц ил октйабрын 30-да Вйанада баьланаи сулщ мцгавилясиня эюря гейри-алман ящалисинин цстцнлцк тяшкил етдийи сащяляр дя дахил олмагла щерсоглугларын яразиси Австрийа вя Пруссийанын бирэя торпаьы е'лан едилди, 1866-ъы ил Австрийа-Пруссийа мцщарибясиндян сонра ися тамамиля Пруссийайа бирляшдирилди.

230 Русийа вя Данимарка нцмайяндяляри тяряфиндян имзаланмыш 1851-ъи ил 5 ийун (24 май) тарихли Варшава протоколуна, щабеля Данимарка нцмайяндяляри иля бирликдя Русийа, Австрийа, Франса, Пруссийа вя Исвеч нцмайяндяляринин имзаладыглары 1852-ъи ил 8 май тарихли Лондон протоколуна ясасян Шлезвиг вя Щолштейн щерсоглуглары да дахил олмагла Данимарка тахт-таъына мянсуб яразинин бюлцнмязлийи принсипи мцяййян едилди.

231 Мексикайа експедисийа–Франсанын 1862–1867-ъи иллярдя яввялъя Инэилтяря вя Испанийа иля бирликдя башладыьы силащлы мцдахилядир, бу мцдахилянин мягсяди Мексика ингилабыны йатырмаг вя Мексиканы Авропа дювлятляринин мцстямлякясиня чевирмяк иди. Мексика халгынын гящряманъасына азадлыг мцбаризяси нятиъясиндя франсыз мцдахилячиляри мяьлубиййятя уьрадылар вя 1867-ъи илдя юз гошунларыны Мексикадан эери чаьырмаьа мяъбур олдулар.

232 Вйана конгреси тяряфиндян 1815-ъи ил ийунун 8-дя йарадылмыш олан Алманийа иттифагы алман феодал-мцтлягиййятчи дювлятляринин бирляшмясиндян ибарят иди вя Алманийанын сийаси вя игтисади пяракяндялийини тясбит едирди. Иттифаг 1866-ъы ил Австрийа-Пруссийа мцщарибяси заманы тамамиля арадан галдырылды вя Шимали Алманийа иттифагы иля явяз едилди.

233 «Ъясарятли шян мущарибя» ифадяси илк дяфя 1853-ъц илдя мцртяъе тарихчи вя публисист Э.Лео тяряфиндян ишлядилмиш вя сонракы иллярдя милитарист вя шовинист рущунда ишлядилмишдир.

234 19 дювляти, Шимали вя Мяркязи Алманийанын 3 азад шящярини ящатя едян вя Пруссийа тяряфиндян башчылыг едилян Шимали Алманийа иттифагы Бисмаркын тяклифи иля 1867-ъи илдя йарадылмышды. Иттифагын ямяля эялмяси Пруссийанын щеэемонлуьу алтында Алманийаны бирляшдирмяйин щялледиъи мярщяляляриндян бири иди. Иттифаг Алманийа империйасынын йарадылмасы иля ялагядар олараг 1871-ъи илин йанварында ляьв олду.

235 1866-ъы ил Австрийа-Пруссийа мцщарибяси нязярдя тутулур: бу мцщарибядя Саксонийа, Щанновер, Баварийа, Баден, Вцртемберг, щабеля Щессен курфцристлийи, Щессен-Дармштадт вя Алманийа иттифагынын диэяр цзвляри Австрийаыын тяряфиндя, Мекленбург, Олденбург вя диэяр шимали алман дювлятляри, щабеля цч азад шящяр Пруссийанын тяряфиндя чыхыш едирди.

236 1866-ъы илин йазында Австрийа Шлезвиг вя Голштейн щерсоглугларынын бирэя идаря едилмяси щаггында сазишин Пруссийа тяряфиндян позулмасы барядя Иттифаг сейминя (196-ъы гейдя бах) шикайят етди; Бисмарк Сеймин гярарына табе олмагдан бойун гачырды, Сейм Австрийанын тяклифи иля Пруссийайа мцщарибя е'лан етди. Мцщарибянин эедишиндя, Пруссийа гошунларынын мцвяффягиййятляри иля ялагядар олараг, Иттифаг сейми Франкфурт-Майндан Аугсбурга кючмяйя мяъбур олду вя бурада 1866-ъы ил августун 24-дя юз фяалиййятини дайандырдыьыны е'лан етди.

237 1866-ъы илин сентйабрында Пруссийа нцмайяндяляр палатасы щюкумятин конститусийа мцнасишяляри дюврцндя ганунвериъилик йолу иля тясдиг едилмяйян хяръляр цчцн мяс'улиййятдян азад олунмасы барядя Бнсмаркын иряли сцрдцйц ганун лайищясини гябул етди (224-ъц гейдя бах).

238 Сющбят Австрийа-Пруссийа мцщарибясинин 1866-ъы ил ийулун 3-дя Кюниггрес (щазырда Градест-Карлов, Чехийа) шящяри йахынлыьында олан Садов кяндиндян бир гядяр аралыда баш вермиш щялледиъи вурушмасындан эедир. Садов йахынлыьында вурушма Австрийа ордуларынын бюйцк мяьлубиййяти, иля баша чатды.

239 Шимали Алманийа иттифагынын конститусийасы 1867-ъи ил апрелин 17-дя Иттифагын Мцяссисляр рейхстагы тяряфиндян тясдиг олунмуш вя Иттифагда Пруссийанын фактик щюкмранлыьыны тясбит етмишди. Пруссийа кралы Иттифагын президенти вя Иттифаг щярби гцввяляринин баш команданы е'лан едилди, хариъи сийасятя рящбярлик она верилди. Цмуми сечки щцгугу ясасында сечилян Иттифаг рейхстагынын ганунвериъилик сялащиййяти чох мящдудлашдырылды: онун гябул етдийи ганунлар тяркибъя иртиъачы олан Иттифаг шурасы тяряфиндян бяйянилдикдян вя президент тяряфиндян тясдиг олундугдан сонра гцввяйя минирди. Иттифагын конститусийасы сонралар Алманийа империйасы конститусийасынын ясасыны тяшкил етди.

1850-ъи ил конститусийасына эюря Пруссийада ясасян феодал аристократийасы нцмайяндяляриндян ибарят олан йухары палата («агалар палатасы») сахланыр, ландтагын сялащиййяти сон дяряъя мящдудлашдырылыр, о ганунвериъилик тяшяббцсцндян мящрум едилирди. Назирляр крал тяряфиндян тя'йин едилир вя анъаг онун гаршысында мяс'улиййят дашыйырдылар, дювлятя хяйанят щаггында мясяляляря бахылмасы цчцн щюкумятя хцсуси мящкямяляр йаратмаг щцгугу верилирди. 1850-ъи ил конститусийасы 1871-ъи илдя Алманийа империйасы йарадылдыгдан сонра да гцввядя галмагда иди.

240 «Тще Манъестер Эуардиан» («Манчестр кешикъиси»)–инэилис буржуа гязети, азад тиъарят (фритредер) тяряфдарларынын органы, сонралар либерал партийанын органы; 1821-ъи илдя Манчестрдя тя'сис едиламишди.

241 Эюмрцк парламенти–Эюмрцк иттифагынын 1866-ъы ил мцщарибясиндян вя 1867-ъи ил ийулун 8-дя ъянуби алман дювлятляри иля Пруссийа арасында мцгавиля баьландыгдан сонра йенидан гурулмуш рящбяр органы, мцгавилядя бу органын йарадылмасы нязярдя тутулмушду. Парламент Шимали Алманийа иттифагы рейхстагынын цзвляриндян вя ъянуби алман дювлятдяриндян Баварийа, Баден, Вцртемберг вя Щессенин хцсуси олараг сечилмиш депутатларындан ибарят иди. Бу парламент анъаг тиъаряг вя эюмрцк сийасяти мясяляляри иля мяшьул олмалы иди; парламентин сялащиййятини эенишляндириб тядриъян башга сийаси мясяляляря дя шамил етмяк цчцн Бисмаркын ъящди Ъянуби Алманийа нцмайяндяляринин эцълц мцгавимятиня сябяб олду.

242 Шимали Алманийа иттифагы иля ъянуби алман дювлятляри арасЫнда сярщяд Майн чайы иди.

243 1866-ъы ил октйабрын 3-дя Вйанада Австрийа иля баьланмыш сцлщ мцвавилясиня эюря Венетсийа Австрийа-Пруссийа мцщарибясиндя Пруссийааын тяряфиндя иштирак едян Италийайа гайтарылды, лакин ъянуби Тиролун вя Трийестин Италийайа верилмяси щаггында тяляби тя'мин едилмяди.

244 Австрийа канслери Меттернихин «Италийа бир чоьрафи анлайышдыр» ифадяси нязярдя тутулур. Бу ифадяни о, Парисдяки сяфир граф Апионийя 1847-ъи ил августун 6-да эюндярилян депешада ишлятмишди вя сонралар Алманийа барясиндя дя ишлядирди.

245 Австрийа, Русийа, Пруссийа, Франса, Италийа, Нидерланд вя Лцксембург дипломатик нцмайяндяляринин Лондон конфрансы 1867-ъи ил майын 7-дян 11-дяк кечирилмишди. Конфранс Лцксембург мясялясиня щяср олунмушду. Майын 11-дя имзаланмыш мцгавиляйя эюря Лцксембург щерсоглуьу (щерсог титулу йеня дя даими олараг Нидерланд кралында галырды) битяряф юлкя е'лан едилди. Пруссийа юз гарнизонуну дярщал Лцксембург галасындан чыхармаьы ющдясиня эютцрдц, III Наполеон ися Лцксембургун Франсайа бирляшдирилмяси иддиасындан ял чякмяли иди.

246 «Кцкцртлц гулдур дястяси»–яввялъя XVIII ясрин 70-ъи илляриндя Йена университетиндя тялябя бирлийинин ады иди, бу бирлик юз цзвляринин тюрятдикляри галмагаллар цзцндян пис шющрят газанмышды; сонрадар «кцкцртлц гулдур дястяси» ифадяси щяр бир ъинайяткар вя шцбщяли цнсурлярдян ибарят компанийалары эюстярмяк цчцн цмуми ад олмушду.

247 Шпихерн (Лотаринэийа) вя Вюрт (Елзас) йахынлыьындакы вурушмаларда Пруссийа гошунлары франсыз щиссялярини 1870-ъи ил августун 6-да мяьлубиййятя уьратдылар. Седан районунда Франса-Пруссийа мцщарибясинин бюйцк вурушмаларындан бири баш верди, бунун нятиъясиндя 1870-ъи ил сентйабрын 2-дя Франса ордусу тяслим олду.

248 Франтирерляр (кюнцллц нишанчылаар)–1870–1871-ъи иллярдяки Франса-Пруссийа мцщарибясиндя пруссийалылара гаршы мцбаризядя фяал иштирак етмиш франсыз партизанларынын адыдыр.

249 «Ландштури ясаснамяси»–1813-ъц ил апрелин 21-дя Пруссийада гябул едилян вя Наполеон ордусунун архасында вя ъинащларында партизан мцщарибяси цсуллары иля щярякят едян волонтйор (кюнцллц нишанчы) дястяляри йарадылмасы нязярдя тутулан ганун иди.

250 Мартын 19-да Берлинин цсйана галхан халгы Пруссийа кралы IV Фридрих Вилщелми сарайын балконуна чыхмаьа вя 1848-ъи ил мартын 18-дя халг цсйаны заманы щялак оланларын мейитляри гаршысында папаьыны чыхармаьа мяъбур етди.

251 Алманийа империйасы тяркибиня дахил олан Страсбург 1681-ъи ил сентйабрын 30-да XIV Лцдовикин ямри иля франсыз гошунлары тяряфиндян ишьал едилмишди. Баш кешиш Фцрстенберг башда олмагла шящярин католик партийасы Франсайа бирляшмяйи алгышламыш вя франсызлара мцгавимят эюстярилмямяси цчцн шяраит йаратмышды.

252 «Бирляшдириъи палаталар»–1679–1680-ъи иллярдя XIV Лцдовик тяряфиндян йарадылан бу палаталар гоншу дювлятлярин бу вя диэяр щиссяляриня Франсанын иддиасыны щцгуги вя тарихи бахымдан ясасландырмалы вя буна бяраят газандырмалы иди, сонра ися бу йерляр франсыз гошунлары тяряфиндян ишьал едилирди.

253 Картел–Бисмарк щюкумятини мцдафия едян щяр ики мцщафизякар партийанын («мцщафизякарлар» вя «азад мцщафизякарлар») вя 1887-ъи илин йанварында Бисмарк тяряфиндян рейхстаг бурахылдыгдан сонра формалашмыш насионал-либералларын блоку иди. 1887-ъи илин февралында сечкилярдя картел галиб эялди вя рейхстагда бюйцк цстцнлцк (220 йер) ялдя етди. Бисмарк бу блока архаланараг йункерлярин вя ири буржуазийанын мянафейини эцдян бир сыра мцртяъе ганунлар гябул етмишди. Картеля дахил олан партийалар арасындакы зиддиййятлярин кясиннляшмяси вя 1890-ъы ил сечкиляриндяки мяьлубиййят (ъями 132 йер газанмышды) картелин даьылмасына эятириб чыхартды.

254 Енэелс 1871-ъи ил йанварын 18-дя Версал сарайында Пруссийа кралы I Вилщелмин Алманийа императору е'лан едилмясини нязярдя тутур.

255 Тяряггипярвярляр–1861-ъи илин ийунунда йаранмыш Пруссийа буржуа партийасынын нцмайяндяляри. Тяряггипярвяр партийасы Пруссийанын башчылыьы алтында Алманийанын бирляшдирилмясини вя цмумалман парламенти чаьырылмасыны, депутатлар палатасы гаршысында мяс'улиййят дашыйан либераллар щюкумяти йарадылмасыны тяляб едирди.

256 Баварийа вя Вцртембергин хцсуси щцгуглары, онларын Шимали Алманийа иттифагына дахил олмалары (1870) барядяки мцгавилядя вя Алманийа империйасынын конститусийасында тясбит олунмуш щцгуглары нязярдя тутулур. Баварийа вя Вцртемберг, мясялян, хцсуси араг вя пивя верэисини, почт вя телеграфын мцстягил идаря олунмасыны сахламышдылар. Иттифаг шурасында Баварийа, Вцртемберг, щабеля Саксонийа нцмайяндяляриндян хариъи сийасят мясяляляри цзря хцсуси комиссийа йарадылмышды; бу комиссийанын вето щцгугу вар иди.

257 Шеффенляр мящкямяси–Алманийа империйасынын бир сыра дювлятляриндя 1848-ъи ил ингилабындан сонра, бцтцн Алманийада ися 1871-ъи илдян е'тибарян тятбиг едилян ашаьы инстансийа мящкямясидир. Бу мящкямяляр о заман дювлят тяряфиндян тя'йин едилян щакимдян вя ики няфяр иъласчыдан (шеффендян) ибарят иди, бу иъласчылар андчы иъласчылардан фяргли олараг няинки мцттящимлярин тякъя тягсирини, щабеля онлара вериляъяк ъязанн да щакимля бирликдя тя'йин едирдиляр, шеффен вязифясини йериня йетирмяк цчцн отураглыг сензи, щабеля мадди ъящятдян тя'минатлы вязиййятдя олмаг тяляб олунурду.

258 Пруссийада 1872-ъи ил инзибати ислащаты нязярдя тутулур. Бу ислащатла кяндлярдя мцлкядарларын ирси вотчина щюкмранлыьы ляьв едилмиш вя йерлярдя юзцнцидарянин бя'зи цнсцрляри тятбиг олунмушду; яслиндя ися йункер-мцлкядарлар сечкили вя тя'йинли вязифялярин яксяриййятини шяхсян тутмаг вя йа бу вязифяляря юз адамларыны кечирмякля йерлярдя щакимиййяти юз ялляриндя сахламышдылар.

259 Сющбят 1888-ъи илдя Инэилтярядя гябул едилммш йерли идаря ислащатындан эедир. Бу ислащата ясасян шерифлярин вязифяси графлыгларда верэилярин топланмасыны, йерли бцдъяни вя с. идаря едян сечкили шуралара верилмишди. Графлыг шураларынын сечилмясиня парламентя сечки щцгугу олан бцтцн шяхсляр, щабеля йашы 30-дан йухары олан гадынлар бурахылырды.

260 Ифратмонтанлыг–католисизмдя ифрат мцртяъе ъяряйандыр, бу ъяряйан щяр щансы бир дювлятин дини вя дцнйяви мясяляляриня Рома папасынын гейри-мящдуд сурятдя тя'сир эюстяря билмясиия наил олмаьа чалышырды. 1870-ъи илдя ифратмонтанчылар гялябя чалдыгдан сонра, Ватикан мяълиси папанын «гцсурсузлуьу» щаггында бир ещкам гябул етди.

261 1870-ъи ил октйабрын 2-дя Папа вилайятиндя кечирилян цмуми ря'й сорьусуна ясасян Папа вилайяти Италийа краллыьынын тяркибиня дахил едилди. Бунунла да юлкянин сийаси ъящятдян бирляшдирилмяси баша чатдырылды. Папанын дцнйяви щюкмранлыьы ляьв едилди; Папанын щюкмранлыьы анъаг Ватикан вя Латеран сарайларынын вя шящяр кянары игамятэащын чарчивясиндя сахланырды. Буна ъаваб олараг папа юзцнц «Ватикан ясири» е'лан етди. Папа иля Италийа щюкумяти арасында узун илляр бойу давам едян мцнагишя анъаг 1929-ъу илдя рясмян щялл едилди.

262 Велфляр–1866-ъы илдя Щанновер Пруссийайа бирляшдирилдикдян сонра йаранмыш щанновер партийасыдыр (ады гядим щанновер кнйаз нясли, Велфлярдян эютцрцлмцшдцр). Партийанын мягсяди Щанновер крал няслинин щцгугларыны вя Алманийа империйасында Щанноверин мухтариййятини бярпа етмяк иди. О мяркязя ясасян партикулйарчы вя антипруссийа ниййятляри иля йахынлашырды.

263 «1891-ъи ил сосиал-демократ програмы лайищясинин тянгидиня даир» ясяри Енэелсин опиортунизмя гаршы, алман сосиал-демократийасынын ингилаби марксист програмы уьрунда барышмаз мцбаризясинин нцмунясидир. Бу ясярин йазылмасынын билаваситя сябяби Енэелся эюндярилмиш Алманийа Сосиал-демократ партийасы програмынын лайищяси олмушдур. Бу програм лайищасинп партийанын идаря щей'яти Ерфурт гурултайы цчцн тяртиб етмишди. Гурултайда 1875-ъи ил Гота програмы явязиндя йени програм гябул едилмяси нязярдя тутулурду. Енэелс лайищядя сийаси тялябляря щяср олунмуш бюлмяни хцсусиля кяскин тянгид етмишди, бу бюлмядя капитализмин динъ йолла артыб сосиализм ъямиййятиня чеврилмясинин мцмкцнлцйц щаггында оппортунист идейаны йеритмяйя ъящд едилирди. Енэелс бу ясяриндя лайищянин гцсурларынын тянгиди иля ялагядар олараг марксизмин бир сыра мцддяаларыны: пролетар щярякатынын игтисади вя сийаси мясяляляри вя мягсядляри щаггында, дювлят гурулушунун демократикъясиня дяйишдирилмяси уьрунда мцбаризянин ящямиййяти щаггында, капитализмдян сосиализмя кечилмясинин мцхтялиф йоллары щаггында, пролетар дювляти вя пролетариат диктатурасы щаггында мцддяалары инкишаф етдирир. Енэелсин тянгиди гейдляри, щабеля онун тя'киди иля Марксын о заман чап олунан «Гота програмынын тянгиди» ясяри програм лайищясинин сонракы мцзакирясиня вя йенидян ишлянмясиня бюйук тя'сир эюстярди.

Алманийа Сосиал-демократ партийасынын 1891-ъи ил октйабрын 14-дян 21-дяк Ерфуртда кечирилян гурултайында гябул едилян програм Гота програмы иля мцгайисядя ирялийя доьру ири бир аддым иди; партийа програмындан реформист лассалчы ещкамлар чыхарылмыш, сийаси вя игтисади тялябляр даща айдын ифадя едилмишди. Програмда капитализм гурулушунун мящвинин вя онун сосиализм гурулушу иля явяз олунмасынын лабцдлцйц елми ъящятдян ясасландырылмыш, айдын сурятдя эюстярилмишди ки, ъямиййятин сосиализм ясаслары цзяриндя йенидян гурулмасы цъцн пролетариат сийаси щакимиййяти яля алмалыдыр.

Бунунла беля Ерфурт програмынын ъидди нюгсанлары да вар иди, нюгсанлардан ян башлыъасы бу иди ки, орада пролетариат диктатурасынын ъямиййяти сосиалистъясиня йенидян гурмаг цчцн бир алят олмасы мцддяасы йох иди. Беляликля програмын сон мятни щазырланыркян Енэелсин ян мцщцм гейди нязяря алынмамышды.

Енэелсин «1891-ъи ил сосиал-демократ програмы лайищясинин тянгидиня даир» ясяри алман сосиал-демократийасынын рящбярляри тяряфиндян узун мцддят чап едилмямишди; бу ясяр йалныз 1901-ъи илдя «Неуе Зеит» журналында дяръ едилмишди.



264 Енэелс 1871-ъи илдя Алманийа империйасына дахил олан ики ъыртдан «суверен» дювляти бюйцк вя кичик Рейс кнйазлары хяттиня мянсуб Рейс-Грейтси вя Рейс-Грейтс-Шлейст-Лобенштейн-Еберсдорфу ришхяндля бир ад алтында бирляшдирир.

265 Манчестерчилик, манчестерчилик мяктяби–сянайе буржуазийасынын мянафейини якс етдирян игтисади фикир ъяряйаны. Бу ъяряйанын тяряфдарлары, фритредерляр тиъарят азадлыьыны мцдафия едир вя дювлятин игтисади щяйата гарышмамасыны тяляб едирдиляр. Тяшвигат мяркязи Манчестердя йерляширди, бурада щямин ъяряйана ики тохуъулуг фабрикъиси: Кобден вя Брайт башчылыг едирди. 60-ъы иллярдя фритредерляр либерал партийанын сол ъинащыны тяшкил едирдиляр.

266 Сющбят 1799-ъу ил 18 брцмер (9 нойабр) дювлят чеврилишиндян сонра юзцнц биринъи консул е'лан етмиш олан Наполеон Бонапартын диктатурасындан эедир. Бу режим Франсада 1792-ъи ил августун 10-да бяргярар олмуш республика гурулушуну явяз етди. 1804-ъц илдя Франеада рясмян империйа гурулду, Наполеон ися император е'лан едилди.

267 Енэелс франсыз фящля партийасынын 1880-ъи илин нойабрында Щаврда кечирилян гурултайда гябул едилмиш програмыны нязярдя тутур. 1880-ъи илин майында франсыз сосиалистляринин рящбярляриндян бири олан Ж.Эед Лондона эялди, бурада о, Маркс, Енэелс вя Лафаргла бирликдя програм лайищясини щазырлады. Програма нязяри эириши Эедя Маркс диктя етмишди (бах: К Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри, 2-ъи няшри, 19-ъу ъилд, сящ. 246).

268 Испанийа Сосиалист фящля партийасынын програмы 1888-ъи илдя Барселонада кечирилян гурултайда гябул едилмишди.

269 Филаделфийа сярэиси барядя 40-ъы гейдя бах. Енэелс Алманийа сянайесинин эери галмасыны сянайе Йенасы адландырмагла 1806-ъы илин октйабрында Наполеон Франсасы иля мцщарибядя Йена йахынлыьындакы вурушмада Пруссийа ордусунун дармадаьын олмасына ишаря едир.

270 Ямяк щаггынын ямтяя иля юдянилмясини гадаьаы едян ганун 1831-ъи илдя гябул едилмишди; лакин бир чох фабрикчиляр бу гануну позурдулар.

Он саатлыг иш эцнц барядя 1847-ъи ил ийунун 8-дя Инэилис парламенти тяряфиндян гябул едилян ганун анъаг йенийетмяляря вя фящля гадынлара шамил иди.

271 «Кичик Ирландийа» («Литтле Иреланд»)–Манчестерин ъянуб уъгарында ясас е'тибары иля ирландийалылар йашайан фящля гясябясидир.

«Йедди атыъы» («Севен Дилас»)–Лондонун мяркязиндя фящля мящяллясн.

272 Коттеъ системи–фабрик сащибляринин фящляляря аьыр шяртлярля йашамаг цчцн йер вермяси вя мянзил кирайясинин фящлянин ямяк щаггындан тутулмасы системидир.

273 1886-ъы ил йанварын 22-дян февралын 26-дяк Пенсилванийа штатындя (АБШ) 10000-дян чох даь-мя'дян фящлясинин тя'тил етмясиндян бящс олунур. Тя'тилин эедишиндя ямяк щаггынын артырылмасыны тяляб едян домна вя кокс собаларынын фящляляри юз тялябляринин гисмян юданилмясиня наил одмушдулар.

274 «Тще Ъоммонwеал» («Цмуми сяадят»)–инэилис щяфтялик журналы, 1885–1891 вя 1893–1894-ъц иллярдя Лондонда чыхырды; Сосиалист ъямиййятинин органы иди, Енэелс 1885–1886-ъы иллярдя бу журналда бир нечя мягаля чап етдирмишди.

275 1884-ъц илдя Инэилтярянин кянд районларында кцтляви щярякатын тязйиги нятиъясиндя цчцнъц парламент ислащаты кечирилди. Ислащат нятиъясиндя 1867-ъи илдя шящяр даиряляри ящалиси цчцн мцяййян едилян сечки щцгугу шяртляри (бах: гейд 91) кянд даиряляриня дя шамил едилди. Бу ислащатдан сонра да Инэилтярядя ящалинин хейли щиссясинин: кянд пролетариатынын вя шящяр йохсулларынын, щабеля бцтцн гадынларын сечки щцгугу йох иди.

276 Елмин инкишафына кюмяк едян Британийа ассосиасийасы 1831-ъи илдя йарадылмыш вя Инэилтярядя индийядяк йашайыр; ъямиййятин щяр ил кечирилян иъласларынын материаллары щесабат шяклиндя чап олунур.

277 Бу мягаляни Енэелс Италийа Сосиалист зящмяткешляр партийасынын рящбярляриндян Кулишова вя Туратинин хащиши иля йазмышды; онлар юлкядя зящмяткешлярин кцтляви щярякатынын эенишляндийи бир шяраитдя партийанын тактикасы мясяляси барядя юз фикрини сюйлямяйи Енэелсдян хащиш етмишдиляр. Енэелс Италийада йетишмякдя олан ингилабын буржуа характерини гейд едяряк, бу ингилабда пролетариатын фяал иштиракыны тя'мин етмяк вя онун синфи мцстягиллийини горуйуб сахламаг цчцн сосиалистлярин йеритмяли олдуглары тактиканы тясвир едир.

278 Лидерляри Ф.Каваллотти олан Италийа радикалларыны «дюнмя» республикачылар адландырырдылар. Хырда вя орта буржуазийанын мянафейини эцдян радикаллар бир сыра щалларда сосиалистлярля разылыьа эяляряк демократик мювгедя дурурдулар.

279 Сющбят 1848-ъи ил февралын 24-дя йаранан Франса республикасы мцвяггяти щюкумятиндя хырда буржуа демокрагларындан–Ледрц-Ролленин, Флоконун вя хырда буржуа сосиалисти Луи Бланын, щабеля эизли ингилаби ъямиййятин иштиракчысы олан механик Алберин иштиракындан эедир.

280 «Франсада вя Алманийада кяндли мясяляси» ясяри аграр мясялясиня даир марксизмин мцщцм сянядидир. Енэелси бу ясяри йазмаьа билаваситя сювг едян сябяб, Фолмарын вя диэяр оппортунистлярин 1894-ъц илдя алман сосиал-демократийасынын Франкфурт гурултайында аграр програмы лайищясивин мцзакирясиндян истифадя едяряк кяндин голчомаг цнсцрляринин вя с. тядриъян артыб сосиализмя говушмасы кими марксизмя зидд «нязяриййяни» йеритмяйя ъящд эюстярмяси олмушду. Бу мясяля барясиндя мятбуатда чыхыш етмяйя Енэелси щабеля юз програмларында (1892-ъи ил Марсел гурултайында гябул едилмиш вя 1894-ъц ил Нант гурултайында тякмнлляшдирилмиш програмда) марксизмдян узаглашмыш вя оппортунизмя эцзяшт етмиш франсыз сосиалистляринин сящвлярини дцзялтмяйя чалышмасы олмушду.

Енэелс бу ясяриндя тянгидля йанашы, кяндлилярин мцхтялиф групларына мцнасибятдя пролетариатын сийасятинин ясасларыны изащ едир вя фящля синфи иля зящмяткеш кяндлилярин иттифагы идейасыны даща да инкишаф етдирир.

Енэелсин аграр мясяляйя даир сюйлядийи дярин идейалары В.И.Ленин кяндин сосиалистъясиня йенидян гурулмасына даир юзцнцн кооператив планыны ишляйиб щазырларкян щяртяряфли инкишаф етдирмишдир.

281 «Созиалдемократ» («Сосиал-демократ»)–Алманийа Сосиал демократ партийасынын щяфтялик гязети, 1894–1895-ъи иллярдя Берлиндя няшр олунмушдур.

Лафаргын Енэелс тяряфиндян хатырладылан «Кяндли мцлкиййяти вя игтисади инкишаф» мя'рузяси 1894-ъц ил октйабрын 18-дя гязетя ялавядя чап едилмишдир.



282 Пруссийа миллятинин мцгяддяс алман империйасы дейяркян Енэелс алман миллятинин (бах: 176-ъы гейд) орта яср Мцгяддяс Рома империйасывын адыны башга шякилдя ифадя едир. Бу заман о, гейд едирди ки, Пруссийанын башчылыьы алтында Алманийанын бирляшдирилмяси иля бярабяр алман торпаглары пруссийалашдырылмышдыр.

283 «Убер Ланд унд Меер» («Гуруда вя суда») алман щяфтялик шякилли журналы, 1858-ъи илдян 1923-ъц иля гядяр Штутгартда чыхмышдыр.

284 Маркса йаздыьы 1877-ъи ил 30 октйабр–6 нойабр тарихли мяктубунда Блос 1877-ъи ил Гота гурултайында дцрингчилярин щярякятини нязярдя тутараг сорушурду ки, доьруданмы Маркс вя Енэелс Алманийадакы партийа йолдашларына щиддятлянир. Блос Марксын вя Енэелсин мятбуатдакы чыхышларыны алман фящляляринин щямишя олдуьундан даща артыг бир диггятля излядиклярини гейд едяряк йазырды ки, сосиал-демократларын тяшвигатчылыг фяалиййяти сайясиндя Маркс вя Енэелс юзляринин дцшцня билдикляриндян даща популйар шяхсиййятляр олмушлар.

285 Ядалятлиляр иттифагынын Низамнамяси нязярдя тутулур. Коммунистляр иттифагы Низамнамясинин тяртиб едилмясиндя Маркс вя Енэелс фяал иштирак етмишдиляр. Низамнамя 1847-ъи илин ийунунда Иттифагын биринъи конгресиндя ишляниб щазырланмышды. Иттифаг иъмаларыныа мцзакирясиндян сонра икинъи конгресдя Низамнамя йенидян нязярдян кечирилди вя 1847-ъи ил декабрын 8-дя гяти тясдиг едилди (бах: К.Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри. 2-ъи няшри, 4-ъц ъилд, сящ. 524–529).

286 «Ямяк ъянэавярляри ордени»–Америка фящляляринин тяшкилатыдыр, 1869-ъу илдя Филаделфийада йарадылмыш вя 1878-ъи илядяк эизли ъямиййят характери дашымышдыр; Орден ясасян ихтисассыз фящляляри, о ъцмлядян зянъиляри бирляшдирирди; мягсяди кооперативляр йаратмаг вя гаршылыглы йардым тяшкил етмяк иди. Орденин рящбярляри яслиндя фящлялярин сийаси мцбаризядя иштиракыны рядд едир вя синифлярин ямякдашлыьы мювгейиндя дурурду; 1886-ъы илдя Орденин рящбярлийи цмуммилли тя'тиля гаршы чыхараг юз цзвляринин бу тя'тилдя иштиракыны гадаьан етди; буна бахмайараг Орденин сырави цзвляри цсйанда иштирак етдиляр; бундан сонра Орден фящля кцтляляри арасында юз нцфузуну итирди вя 90-ъы иллярин сонуна доьру даьылды.

287 Сющбят П.Бартын 1890-ъы илдя Лейпсигдя чыхмыш «Дие Эесъщиъщтспщилосопщие Щеэелс унд Щеэелианер бис ауф Марх унд Щартманн» («Маркс вя Щартман да дахил олмагла Щеэел вя щеэелчилярин тарихи фялсяфяси») китабындан эедир.

288 «Деутсъще Wорте» («Алман сюзц»)–Австрийа игтисади вя иътимаи-сийаси журналы, 1881-ъи илдян 1904-ъц илядяк Вйанада чыхмышдыр.

М.Виртин «Щеэеля мцнасибятдя азьынлыг вя мцасир Алманийада онун тя'гиб едилмяси» мягаляси журналын 1890-ъы илдя чыхан 5-ъи нюмрясиндя чап едилмишди.



289 «Берлинер Волкс-Трибцне» («Берлин халг трибунасы»)–«эянълярин» йарыанархист групуна йахын олан щяфтялик сосиал-демократ гязети; 1887-ъи илдян 1892-ъи илядяк чыхмышдыр.

«Щяр кяся–ямяйинин там мющсулу» мясяляси цзря мцзакирянин материаллары гязетдя 1890-ъы ил ийунун 14-дян ийулун 12-дяк чап едилмишдир.



290 Мерингин «Тарихи материализм щаггында» мягаляси 1893-ъц илдя онун «Лессинг щаггында яфсаня» китабына ялавя шяклиндя дяръ едилмишди.

291 Н.Ф.Данийелсонун «Ислащатдан сонракы иътимаи тясяррцфатымызын очеркляри» китабы нязярдя тутулур; китаб 1893-ъц илдя С.-Петербургда Николай–о тяхяллцсц иля чыхмышдыр. Мяктубда «Очеркляр» сюзцнц Енэелс рус дилиндя йазмышдыр.

292 «Созиалролитисъщес Зентралблатт» («Мяркязи сосиал-сийаси гязет»)–щяфтялик сосиал-демократ гязети; 1892–1895-ъи иллярдя Берлиндя няшр олунмушдур. 1893-ъц илдя чыхан 1-ъи нюмрясиндя П.Струвенин «Русийада капитализмин инкишафынын гиймятляндирилмяси» мягаляси чап едилмишди.

293 Бу мяктуб илк дяфя цнван эюстярилмядян «Дер Созиалистисъще Академикер» («Сосиалист алим») журналынын 1895-ъи илдя чыхан 20-ъи №-дя онун ямякдашы Г.Штаркенбург тяряфиндян чап едилмишди. Бунунла ялагядар олараг яввялки няшрлярдя Штаркенбург цнван сащиби кими эюстярилмишдир.

294 Э.Эцлихин «Эесъщиъщтлиъще Дарстеллунэ дес Щанделс, дер Эеwербе унд дес Аъкербаус дер бедеутендстен щанделтреибенден Стаатен унсерер Зеит» («Зяманямизин мцщцм тиъарят дювлятляринин тиъарят, сянайе вя якинчилийинин тарихи тясвири») адлы чох ъилдли ясяри нязярдя тутулур. Ясяр : 1830–1845-ъи иллярдя Йенада чыхмышдыр.

295 Сющбят В. Зомбартын «Карл Марксын игтисади системинин тянгидиня даир» мягалясиндян эедир. Мягаля «Аръщив фцр соъиале Эестзэебунэ унд Статистик» («Сосиал ганунчулуг вя статистика мясяляляри цзря архив») журналынын 1894-ъц илдя чыхан VII ъилдиндя чап едилмишдир.

296 1895-ъи илин майында Ф.Енэелс ««Капитал»ын цчцнъу ъилдиня ялавя»ни йазмышдыр: «Дяйяр гануну вя эялир нормасы» вя «Биржа» (бах: К Маркс вя Ф.Енэелс. Ясярляри, 2-ъи няшри, 25-ъи ъилд, I щисся, ссящ. 459–486).



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет