Азярбайъан дювлят няшриййаты



бет2/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40

II

«Бу принсипляри ясас тутараг, алман фящля партийасы бцтцн гануни васитялярля азад дювлят–вя–сосиализм ъямиййяти ялдя етмяйя: ямяк щаггы системини онун дямир гануну иля бирликдя–вя–бцтцн истисмар формаларыны ляьв етмяйя; щяр ъцр сосиал вя сийаси бярабярсизлийи арадан галдырмаьа чалышыр».

«Азад» дювлят мясялясиня даща сонра гайыдаъаьам. Беляликля, алман фящля партийасы бундан сонра Лассалын «дямир гавунуна» инанмалыдыр! Она програмда йер тапмаг цчцн, мя'насыз бир шейя йол веряряк, «ямяк щаггы системини («муздлу ямяк системини» демяк лазым эялирди) онун гануну иля бирликдя арадан галдырмаг»дан данышырлар. Яэяр мян муздлу ямяйи арадан галдырарамса, тябиидир ки, онун истяр «дямир кими мющкям», истярся сцнэяр кими йумшаг ганунларыны да арадан галдырырам. Лакин муздлу ямяйя гаршы Лассалын мцбаризяси, демяк олар анъаг, ганун адланан бу шейин ятрафында фырланыр. Буна эюря лассалчылыг сектасынын гялябя чалдыьыны сцбут етмяк цчцн, «ямяк щаггы системи» дямир гануну олмадан дейил, «онун дямир гануну иля бирликдя» мящв едилмялидир.

Мя'лум олдуьу кими, «ямяк щаггынын дямир гануну»нда анъаг «дямир» сюзц Лассала аиддир ки, буну да о, Эютенин «ябяди, бюйцк, дямир ганунлар» (Эютенин «Илащи» ше'риндян. Ред.) сюзляриндян эютцрмцшдцр. «Дямир» кялмяси бир нишанядир ки, бунунла да мю'минляр бир-бирини таныйырлар. Лакин, яэяр мян гануну лассалчы штемпели иля, демяли, лассалчы мя'нада да гябул едирямся, онун лассалчасына ясасландырылмасыны да гябул етмялийям. Бяс бу ясасландырма нядян ибарятдир? Лассалын юлцмцндян азачыг сонра Ланэенин эюстярдийи кими, бу ясасландырма (Ланэенин юзцнцн тяблиь етдийи) Малтусун ящали нязяриййясиндян ибарятдир. Йох яэяр бу нязяриййя дцзэцн ися, онда мян, муздлу ямяк щятта йцз дяфя арадан галдырылса да, «дямир гануну» даща щеч бир сайагла арадан галдыра билмярям, чцнки онда бу ганун няинки муздлу ямяк системиня, щятта щяр ъцр иътимаи системя дя щаким олур. Мящз бу нязяриййяйя архаланараг, игтисадчылар ялли илдян артыгдыр сцбут етмяйя чалышырлар ки, сосиализм, тябиятин юзцнцн сябяб олдуьу йохсуллуьу арадан галдыра билмяз, анъаг ону ъямиййятин бцтцн сятщиня бир бярабярдя йайараг, цмуми шякля сала биляр! Лакин бунун щамысы щяля ян башлыъасы дейилдир. Бу гануну Лассалын йанлыш анламасындан ясла асылы олмайараг, эери атылан щягигятян щиддятляндириъи аддым ашаьыдакындан ибарятдир.

Лассал юляндян бяри бизим партийамызда беля бир елми анлайыш юзцня йол ачмыш олду ки, ямяк щаггы защирдя эюрцндцйц шей дейилдир,–ямяйин дяйяри вя йа гиймяти дейилдир, иш гцввяси дяйяринин вя йа гиймятинин анъаг пярдялянмиш формасыдыр. Бунунла да щям ямяк щаггынын буржуа анлайышы, щям дя о замана гядяр бу анлайыша гаршы чеврилян бцтцн тянгид щямишялик рядд едилирди вя айдын мцяййян едилирди ки, муздлу фящляйя юзцнц йашатмаг цчцн ишлямяйя иъазя верирляр, йя'ни анъаг она эюря йашамаьа иъазя верирляр ки, муздлу фящля мцяййян мигдар вахт ярзиндя капиталистин хейриня (демяли, изафи дяйяри йемякдя онунла ортаг оланларын да хейриня) щавайы ишляйир; бцтцн капиталист истещсал системини юз ятрафында фырладан ох, бу щавайы ямяйи артырмаг ъящдиндян, щям дя иш эцнцнц узатмаг вя йа ямяк мящсулдарлыьыны йцксялтмяк йолу иля вя буна уйьун олараг–иш гцввясини даща артыг эярэинляшдирмяк вя и.а. йолу иля артырмаг ъящдиндян ибарятдир; демяли, муздлу ямяк системи ясарят системидир, щям дя фящлянин ямяйи цчцн даща чох вя йа даща аз музд верилсин, щеч фярги йохдур, ямяйин иътимаи мящсулдар гцввяляри даща артыг инкишаф етдикъя, даща шиддятли ясарят системидир. Бах, инди, бу анлайыш партийамызда юзцня эетдикъя даща эениш йол ачандан сонра, Лассалын ещкамларына эери гайыдырлар, щалбуки мящз инди билмяк лазымдыр ки, Лассад ямяк щаггынын ня олдуьуну баша дцшмцрдц вя буржуа игтисадчыларынын ардынъа, ишин эюрцнцшцнц мащиййяти кими гябул едирди.

Бу лап она бярабярдир ки, гуллар юзляринин гул олмаларынын сиррини, нящайят, ачыб цсйан галдырайдылар вя онлардан бири щяля тамамиля кющня тясяввцрлярин ъянэиндя олдуьуна эюря цсйан програмына йазайды: гулдарлыг мящв едилмялидир, чцнки гулдарлыг системиндя гуллара верилян йемяк мцяййян едилмиш чох ашаьы максимумдан йухары галха билмяз!

Тякъя беля бир факт ки, партийа кцтляляри ичярисиндя йайылмыш анлайыша беля дящшятли гясд етмяк бизим партийамызын нцмайяндяляринин ялиндян эялмишдир,–мяэяр тякъя бу факт эюстярмирди ки, онлар эцзяштли програм дцзялтмяк ишиня неъя ъинайяткар йцнэцллцкля, неъя виъдансызлыгла эиришмишляр!

Параграфын ахырында: «щяр ъцр сосиал вя сийаси бярабярсизлийи арадан галдырмаг» сюзляриндян ибарят гейри-мцяййян сон ибаря явязиня, демяк лазым иди ки, синфи фярглярин мящв едилмяси иля бунлардан доьан щяр ъцр сосиал вя сийаси бярабярсизлик дя юзлцйцндя йох олаъагдыр.



III

«Сосиал мясяляни щялл етмяйя йол ачмаг цчцн, алман фящля партийасы тяляб едир ки, дювлятин йардымы иля зящмяткеш халгын демократик нязаряти алтында истещсал ширкятляри тя'еис едилсин. Истяр сянайедя, истярся якинчиликдя истещсал ширкятляри еля бир юлчцдя йарадылмалыдыр ки, бунлардан мяъму ямяйин сосиалистшясиня тяшкили мейдана эялсин».

Лассалчы «ямяк щаггынын дямир гануну»нун ардынъа йеня щюмин пейьямбярин шяфавериъи чаряси эялир. Бунун цчцн юзцня лайиг «йол ачылыр». Мювъуд синфи мцбаризя явязиня «сосиал мясяля» щаггында гязет ъызма-гарачыларынын бош ибаряси иряли сцрцлцр вя бунун «щялли» цчцн «йол ачылыр». Ъямиййяти инпгилаби йолла дяйишдирмяк просеси явязиня, «мяъму ямяйин сосиалистъясиня тяшкили» истещсал ширкятляриня эюстярилян «дювлят йардымындан» «мейдана эялир» вя бу ширкятляр фящляляр тяряфиндян дейил, «дювлят тяряфиндян йарадылыр». Бу, дювлятин пул йардымы иля йени бир ъямиййят гурмаьын да йени бир дямир йолу чякмяк гядяр асан олдуьуну эцман едян Лассалын хцлйасына тамамиля лайигдир!

Утанъаглыг галыьынын тя'сири иля «дювлят йардымы»ны... «зящмяткеш халгын» демократик нязаряти алтына алырлар.

Биринъиси, Алманийада «зящмяткеш халгын» чоху, пролетарлардан дейил, кяндлилярдян ибарятдир.

Икинъиси, «демократик» сюзцнцн алманъа тяръцмяси «халг щакимиййяти» демякдир. Бу «зящмяткеш халгын халг щакимиййяти нязаряти» нядир? Щям дя еля бир зящмяткеш халгын ки, бу кими тяляблярля дювлятя мцраъият етмякля тамамиля тясдиг едир ки, о ня щакимиййят башында дурур, ня дя бунун цчцн йетишмишдир!

Луи-Филиппин заманында франсыз сосиалистляринин яксиня олараг, Бцшенин йазыб мяслящят эюрдцйц вя «Ателиер»12-дян олан иртиъачы фящлялярин гябул етдийи чаряни бурада тянгид етмяйя эиришмяк артыгдыр. Башлыъа бяла да мю'ъцзяли тя'сир эюстярян бу спесифик чарянин програма дахил едилмясиндя дейил, ондадыр ки, цмумиййятля синфи щярякят нюгтейи-нязяриндян сектантлыг щярякаты нюгтейи-нязяриня тяряф эери эедирляр.

Фящляляр бцтцн ъямиййят мигйасында вя ян яввял юз юлкяляриндя милли мигйасда коллектив истещсал цчцн шяраит йаратмаьа ся'й эюстярдикляри заман, бу, йалныз о демякдир ки, онлар щазыркы истещсал шяраитиндя чеврилиш ямяля эятирмяк цчцн мцбаризя едирляр вя бунун дювлятин йардымы иля кооператив ширкятляри тя'сис етмякля щеч бир ялагяси йохдур. Щазыркы кооператив ширкятляриня эялдикдя ися, бунлар анъаг она эюря гиймятлидир ки, онлар мцстягил олараг фящлялярин юзляри тяряфиндян йарадылмышдыр, ня щюкумятлярин, ня дя буржуазийанын щимайясиндян истифадя етмир.



IV

Инди демократийа бюлмясиня кечирям:

А. «Дювлятин азад ясасы»

Ян яввял, II бюлмядя дейилдийиня эюря, алман фящля партийасы «азад дювлят» ялдя етмяйя чалышыр.

Азад дювлят,–бу нядир?

Дювляти «азад» етмяк, щеч дя мящдуд садиг тябяялик фикир тярзиндян гуртулмуш фящлялярин мягсяди дейилдир. Алманийа империйасында да «дювлят», демяк олар ки, Русийада олдуьу гядяр «азаддыр». Азадлыг, дювляти ъямиййятин цзяриндя дуран органдан, бцтцнлцкля бу ъямиййятя табе олан органа чевирмякдян ибарятдир; бяли, бизим зяманямиздя дя дювлят формаларынын аз вя йа чох азадлыьы, щямин формаларын «дювлятин азадлыьыны» ня дяряъядя мящдуд етмяси иля мцяййян олунур.

Алман фящля партийасы–щяр щалда бу програмы гябул едирся–сосиалист идейаларыны ня гядяр сятщи мянимсядийини ашкара чыхарыр; мювъуд ъямиййяти (бу ися щяр бир эяляъяк ъямиййят цчцн дя юз эцъцнц сахлайыр) мювъуд дювлятин «ясасы» (вя йа эяляъяк ъямиййяти эяляъяк дювлятин ясасы) щесаб етмяк явязиня, яксиня, дювляти юз хцсуси «мя'няви, яхлаги, азад ясаслары» олан мцстягил бир варлыг щесаб едир.

Щяля бир дя програмда: «мцасир дювлят» вя «мцасир ъямиййят» сюзляриндян тамамиля кобуд шякилдя суи-истифадя едилир, щабеля гаршысына юз тялябини гойдуьу дювляти анламагда даща артыг кобудлуьа йол верилир!

«Мцасир ъямиййят» бцтцн мядяни юлкялярдя мювъуд олан капитализм ъямиййятидир ки, орта ясрляр ашгарындан аз-чох азад олмушдур, щяр бир юлкянин тарихи инкишафынын хцсусиййятляри иля шяклини аз-чох дяйишдирмиш, аз-чох инкишаф етмишдир. Бунун яксиня олараг, «мцасир дювлят» щяр бир дювлят сярщяди иля дяйишилир. Пруссийа-Алманийа империйасында бу дювлят бир ъцр, Исвечрядя ися тамамиля башга ъцрдцр, Инэилтярядя бир ъцр, Бирляшмиш Штатларда ися тамамиля башга ъцрдцр. Демяли, «мцасир дювлят» уйдурмадыр.

Лакин бунларын формаларынын олдугъа мцхтялифлийиня бахмайараг, мцхтялиф мядяни юлкялярин мцхтялиф дювлятляри арасында беля бир цмуми ъящят вардыр ки, онлар капиталистъясиня аз-чох инкишаф етмиш мцасир буржуа ъямиййяти зямининдя дурурлар. Буна эюря онларын бя'зи цмуми мцщцм яламятляри вардыр. «Мцасир дювлят гурулушунун» щазыркы кюкцнц тяшкил едян буржуа ъямиййятинин юлцб эедяъяйи эяляъяйин яксиня олараг, «мцасир дювлят гурулушундан» бу мя'нада данышмаг олар.

Беля бир суал ортайа чыхыр: коммунизм ъямиййятиндя дювлят гурулушу неъя дяйишиляъякдир? Башга сюзля: о заман, индики дювлят вязифяляриня бянзяр ня кими иътимаи вязифяляр галаъагдыр? Бу суала анъаг елми сурятдя ъаваб вермяк олар; «халг» сюзц «дювлят» сюзц иля нечя мин дяфя гурашдырылса да, бу, мясялянин щяллини зярря гядяр дя ирялилятмяз.

Капитализм ъямиййяти иля коммунизм ъямиййяти арасында биринъинин ингилаби йолла икинъийя чеврилмяси дюврц вардыр. Бу дювря сийаси кечид дюврц уйьундур вя бу дюврцн дювляти пролетариатын ингилаби диктатурасындан башга бир шей ола билмяз.

Програм ися ня бу ахырынъы дювлят гурулушу иля, ня дя коммунизм ъямиййятинин эяляъяк дювлят гурулушу иля мяшьул олмур.

Онун сийаси тялябляриндя, щамыйа мя'лум олан демократик байатыдан башга бир шей йохдур: цмуми сечки щцгугу, мцстягим ганунвериъилик, халг щцгугу, халг гошуну вя саиря. Бунлар, буржуа Халг партийасынын8, сцлщ вя азадлыг ъямиййятинин садяъя якс-сядасыдыр. Бунларын щамысы, яфсаняви тясяввцрляря кечмядийиня эюря, артыг щяйата кечирилмишдир. Анъаг бу тялябляри щяйата кечирмиш дювлят Алманийа империйасы щцдудларында дейил, Исвечрядя, Бирляшмиш Штатлардадыр вя и.а. Бу гябилдян олан «эяляъяйин дювляти» Алманийа империйасынын «чярчивяси» хариъиндя мювъуд олса да, мцасир дювлятдир.

Лакин бир шейи йаддан чыхармышлар. Бир щалда ки, алман фящля партийасы гяти сурятдя билдирир ки, о «мцасир милли дювлят» щцдудларында, демяли, юз дювлятиндя, Пруссийа-Алманийа империйасында иш эюрцр,–йохса онун тялябляринин чох щиссяси дя мя'насыз оларды, чцнки анъаг ялдя олмайан бир шейи тяляб едярляр,–онда партийа ян башлыъа чящяти йаддан чыхармамалы иди, йя'ни йаддан чыхармамалы иди ки, бутцн бу гяшянэ шейляр, халг суверенитети дейилян шейин гябул едилмясиня ясасланыр вя буна эюря дя бунлар анъаг демократик республикада мцмкцндцр.

Бир щалда ки, Луи-Филипп вя Луи-Наполеон заманында франсыз фящля програмларында олдуьу кими, демократик республика тяляб етмяйя ъясарят чатмырды,–аьыллы да щярякят етмишляр, чцнки шяраит ещтийатлы олмаьы тялгин едирди,–ня «намуслу» вя ня дя ляйагятли олмайан бир щийляйя ял атмаьа, йя'ни анъаг демократик республикада мя'насы олан шейляри тяляб етмяйя, щям дя еля бир дювлятдян ки, парламент формасында либас эеймиш, феодал галыглары иля гарышмыш, ейни заманда буржуазийанын тя'сири алтында олуб, бцрократъасына гурашдырылан вя полис тяряфиндян горунан щярби истибдаддан башга бир шей дейилдир,–вя буна ялавя олараг, буна бянзяр бир шейи беля бир дювлятдян «гануни васитялярля» ялдя етмяк хяйалынын бясляндийини щямин дювлятя тянтяняли сурятдя инандырмаьа ещтийаъ йох иди!

Щятта вулгар демократийа, илащи сялтянятин йер цзцндя щяйата кечирилмясини демократик республикада эюрцб буржуа ъямиййятинин мящз бу ахырынъы дювлят формасында синфи мцбаризянин силащ эцъцня гяти щялл едилмяли олдуьуну щеч эцман етмяйян бу демократийа, полисин иъазя вердийи вя мянтиг ъящятдян йол верилмяз чярчивя дахилиндя олан бу чешид демократизмдян олчцлмяз дяряъя йцксякдя дурур.

«Дювлят» мя'насы алтында щягигятдя ямяк бюлэцсцня эюря ъямиййятдян айры олан, юз хцсуси организмини тяшкил едян бир щюкумят машыны вя йа дювлят дцшцнцлдцйцнц ашаьыдакы сюзляр кифайят гядяр эюстярир: «Алман фящля партийасы дювлятин игтисади ясасы олараг: ващид мцтярягги эялир верэиси тяляб едир» вя и.а. Верэи–щюкумят машынынын игтисади ясасыдыр, башга бир шей дейилдир. Исвечрядя мювъуд олан «эяляъяйин дювляти»ндя бу тяляб, демяк олар ки, йериня йетирилмишдир. Эялир верэиси мцхтялиф иътимаи синифлярин мцхтялиф эялир мянбяляри олдуьуну,–демяли, капитализм ъямиййятини нязярдя тутур. Буна эюря щеч дя тяяъъцблц дейилдир ки, Гладстонун гардашы башда олмагла Ливерпулда малиййя ислащаты цчцн мцбаризя едян буржуалар, бящс едилян програм кими ейни тялябляри иряли сцрцрляр.

Б. «Алман фящля партийасы, дввлятин мя'няви вя яхлаги ясасы олараг тяляб едир:

1. Дювлятин васитяси иля щамы цчцн цмуми вя бярабяр халг тярбийяси. Мяъбури сурятдя мяктябя эетмяк. Пулсуз тящсил».



Щамы цчцн бярабяр халг тярбийясими? Бу сюзлярля няйи нязярдя тутурлар? Ону эцман едирлярми ки, мцасир ъямиййятдя (сющбят ися анъаг ондандыр) тярбийя бцтцн синифляр цчцн бярабяр ола биляр? Йохса, тяляб едирляр ки, йухары синифляр дя мяъбури сурятдя ъцзи тярбийя сявиййясиня,–няинки муздлу фящлялярин, щятта кяндлилярин дя игтисади вязиййятиня йеэаня уйьун олан–халг мяктяби сявиййясиня ендирилсинляр?

«Мяъбури сурятдя мяктябя эетмяк. Пулсуз тящсил». Бунлардан биринъиси щятта Алманийада, икинъиси ися–Исвечрядя вя Бирляшмиш Штатларда халг мяктябляри барясиндя мювъуддур. Яэяр Шимали Американын бя'зи штатларында орта мяктяблярдя дя «пулсуз» тящсил верилирся, бу фе'лян анъаг о демякдир ки, йухары синифляр юз тящсил хярълярини цмуми верэи вясаитиндян юдяйирляр. Ютяри гейд едяк ки, ейни шей А бюлмяси 5 бяндинин тяляб етдийи «пулсуз мящкямя ишляриня» дя аиддир. Ъинайят ядлиййяси щяр йердя пулсуздур. Мцлки ядлиййя ися, демяк олар анъаг мцлкиййят мцнагишяляри иля мяшьулдур, беляликля, демяк олар ки, анъаг варлы синифляря аиддир. Бяс ня олсун, онлара юз мящкямя ишлярини халг вясаити щесабына эюрмякми тяклиф едилсин?

Мяктябляря аид олан параграфда ян азы, халг мяктяби иля бирэя техники мяктябляр (нязяри вя ямяли мяктябляр) тяляб едилмяли иди.

«Дювлятин васитяси иля халг тярбийяси» щеч бир шейя йарамыр. Халг мяктябляринин хярълярини, мцяллимляр щей'ятинин ихтисасыны, тядрис едилян фянляри вя и.а. цмуми ганунла мцяййян етмяк вя бу ганун тялябляринин йериня йетирилмясиня, Бирляшмиш Штатларда олдуьу кими, дювлят инспекторлары васитяси иля нязарят етмяк,–дювляти халгын тярбийяъиси тя'йин етмякдян тамамиля башга бир шейдир! Яксиня, истяр щюкумяти, истярся дя ейни дяряъядя килсяни мяктябя щяр ъцр тя'сир эюстярмякдян кянар етмяк лазымдыр. Пруссийа-Алманийа империйасында (бурада да беля бир бош щийля кюмяк етмяз ки, эуйа сющбят «эяляъяйин дювлятин»дян эедир,–бу ъящятдян ишин ня щалда олдуьуну биз эюрдцк), яксиня, дювлят юзц, халг тяряфиндян чох мющкям тярбийя олунмаьа мющтаъдыр.

Бцтцн демократик эурултусуна бахмайараг, бцтцн програм башдан-баша, лассалчылар сектасынын дювлятя садиг тябяя е'тигады иля вя йа, бундан щеч дя йахшы олмайан демократик мю'ъцзяляря е'тигадла зящярлянмишдир, йахуд даща доьрусу, мю'ъцзяляря е'тигад етмяйин сосиализмя ейни дяряъядя йад олан бу ики нювц арасында бир эцзяштдир.



«Елм азадлыьы»–Пруссийа конститусийасынын параграфларындан бириндя беля дейилир. Бу параграф бурада няйя лазымдыр?

«Виъдан азадлыьы»! Яэяр инди, «културкампф»13 заманы, либераллара юз кющня шцарларыны хатырлатмаг истяйирдилярся, буну анъаг беля бир шякилдя етмяк оларды: щяр кяс юз дини, щабеля ъисмани ещтийаъларыны юдямяк имканына малик олмалыдыр ки, полис бу ишя юз бурнуну сохмасын. Лакин фящля партийасы бу фцрсятдян истифадя едиб юз ягидясини билдирмяли иди ки, буржуа «виъдан азадлыьы» дини виъдан азадлыьынын бцтцн мцмкцн олан нювляриня дюзмякдян артыг бир шей олмадыьы щалда, фящля партийасы, яксиня, виъданы дини зящярдян азад етмяйя чалышыр. Лакин биздя «буржуа» сявиййясини ашмаьы истямирляр.

Инди мян ахыра чатмышам, чцнки програмда сонра эялян ялавя онун мцщцм щиссяси дейилдир. Буна эюря дя бурада анъаг гыса гейдлярля кифайятляняъяйям.

2. «Нормал иш эцнц»

Щеч бир башга юлкядя фящля партийасы беля гейри-мцяййян бир тялябля кифайятлянмямиш вя мцяййян шяраит ичярисиндя ня гядяр давам едян иш эцнцнц нормал щесаб етдийини щямишя дцрцст эюстярмишдир.

3. «Гадын ямяйинин мящдуд вя ушаг ямяйинин гадаьан едилмяси».

Гадын ямяйинин мящдуд едилмяси иш эцнцнцн нормалашдырылмасына дахил олмалыдыр, чцнки бу мясяля иш эцнцнцн ня гядяр давам етмясиня, фасилялярин узунлуьуна вя саиряйя аиддир; бундан башга бу мясяля гадын организми цчцн хцсусиля зярярли олан вя йа яхлаг ъящятдян гадынлар цчцн йарамайан истещсал сащяляриндя гадын ямяйинин анъаг гадаьан едилмяси демяк ола биляр. Яэяр мящз буну нязярдя тутурдуларса, беля дя демяк лазым иди.



«Ушаг ямяйинин гадаьан едилмясы»! Бурада мцтляг йаш щяддини эюстярмяк лазым иди.

Ушаг ямяйинин тамамиля гадаьан едилмяси ири сянайенин мювъуд олмасы иля бир арайа сыьмыр вя буна эюря дя бош бир мю'мин арзудур.

Бу тядбирин эюрцлмяси,–яэяр о мцмкцн олсайды,–иртиъачы бир шей оларды, чцнки иш вахтынын мцхтялиф йашлара мцвафиг олараг ъидди сурятдя низама салынмасы вя ушаглары горумаг цчцн башга тядбирлярин эюрцлмяси шяраитиндя мящсулдар ямяйи тящсилля еркян бирляшдирмяк мцасир ъямиййяти йенидян гурмаг цчцн ян эцълц васитялярдян биридир.

4. «Фабрик, сянят вя ев сянайеси цзяриндя дювлят нязаряти».

Пруссийа-Алманийа дювлятини нязярдя тутараг, гяти тяляб етмяк лазым эялирди ки, фабрик инспекторлары анъаг мящкямянин гярары иля дяйишдирилсинляр; щяр бир фящля онлары гуллуг вязифялярини позмалары цстцндя мящкямяйя чякя билсин; инспектор вязифясини анъаг тибб тящсили олан шяхсляр тута билсинляр.

5. «Мящбусларын ямяйинин низама салынмасы».

Цмуми фящля програмында хырда бир тялябдир. Щяр щалда айдын демяк лазым иди ки, фящляляр, рягабятдян ещтийат едяряк, щеч дя истямирляр ки, ъинайяткарларла щейван кими ряфтар едилсин вя хцсусиля онлар йеэаня ислащ олунмаг васитясиндян–мящсулдар ямякдян мящрум едилсинляр. Еля бу–сосиалистлярдян эюзляниля биляъяк минимумдур.

6. «Мяс'улиййят щаггында тя'сирли ганун».

Мяс'улиййят щаггында «тя'сирли» ганун дедикдя ня нязярдя тутулдуьуну сюйлямяк лазым иди.

Йери эялмишкян буну да гейд етмялийям ки, нормал иш эцнц щаггындакы параграфда фабрик ганунларынын санитарийа-эиэийена тядбирляриня вя бядбяхт щадисялярдян горунма тядбирляриня вя и.а. аид щиссяси йаддан чыхарылмышдыр. Мяс'улиййят щаггындакы ганун анъаг бу эюстяришляр позулдуьу заман гуввяйя минир.

Бир сюзля, бу ялавя дя ейни дяряъядя сялигясиз ифадя иля нязяри ъялб едир.

«Дихи ет саивави аниман меам» (Дедим вя юз ъанымы гуртардым. Ред.)



К.Маркс 1875-ъи илин апрелиндя–майын яввялляриндя йазмышдыр.

Бир гядяр ихтисарла «Дие Неуе Зеит» журналында чап едилмишдир.

Бд. 1, №18. 1890–1991

Ф.Енэелс

А.БЕБЕЛЯ МЯКТУБ14

Лондон, 18–28 март 1875-ъи ил

Язизим Бебел!

Сизин 23 феврал тарихли мяктубунузу алдым вя шадам ки, Сиз юзцнцзц бу гядяр йахшы щисс едирсиниз.

Сиз мяндян сорушурсунуз ки, бирляшмя мясялясиндя бизим ря'йимиз неъядир? Тяяссцф ки, биз дя Сизин кими бир вязиййятдяйик. Ня Либкнехт, ня дя башга бириси бизя щеч бир шей билдирмямишдир; буна эюря биз дя гязетлярдякиндян артыг бир шей билмирик, гязетлярдя ися тягрибян сяккиз эцн бундан габаг програм лайищяси чыханадяк, щеч бир шей йазылмырды. Бу лайищя бизи, ялбяття, аз тяяъъцбляндирмяди.

Бизим партийамыз о гядяр тез-тез юз ялини лассалчылара узадыб барышыг вя йа, щяр щалда, щеч олмазса ямякдашлыг тяклиф етмишдир вя Щазенклеверляр, Щасселманлар вя Телкелярдян о гадяр тез-тез щяйасыз рядд ъавабы алмышдыр ки, щятта ушаг да бурадан беля бир нятиъя чыхармалы иди: бир щалда ки, инди бу ъянаблар юзляри эялиб барышыг тяклиф едирляр, демяли, сон дяряъя чятин вязиййятдядирляр. Лакин биз бу адамларын йахшыъа мя'лум олан хасиййятини нязяря алараг, онларын чятин вязиййятиндян истифадя етмяли вя юзцмцз цчцн мцмкцн олан бцтцн тя'минаты ялдя етмялийик ки, бу ъянаблар юзляринин сарсылмыш мювгелярини фящлялярин нязяриндя бизим партийамызын щесабына йенидян мющкямлятмясинляр. Онлары мцмкцн гядяр даща сойуг вя е'тимадсызлыгла гаршыламаг, юз сектант шцарларындан вя юз «дювлят йардымы»ндан ял чякмяйя вя ясасян 1869-ъу илдяки Ейзенах програмыны5 вя йа онун индики замана уйьун шякилдя тясщищ едилмиш няшрини гябул етмяйя ня дяряъядя щазыр олдугларыны бирляшмя цчцн шярт гоймаг лазым иди. Бизим партийамыз цчцн нязяри ъящятдян, йя'ни програмдан ютрц щялледиъи ящямиййяти олмаг ъящятдян лассалчылардан юйряняси ясла щеч бир шей йохдур; лассалчылар ися бизим партийамыздан, ялбяття, юйряня билярдидяр. Бирляшмя цчцн биринъи шярт ондан ибарят олмалы иди ки, онлар даща сектант, лассалчы олмасынлар,–демяли, щяр шейдян яввял дювлят йардымы кими щяр шейя шяфа верян аралыг щякими васитясиндян ял чяксинляр вя йа щеч олмазса мцмкцн олан бир чох башга тядбирлярля йанашы олараг, ону табе вязиййятдя олан кечид тядбири щесаб етсинляр. Програм лайищяси сцбут едир ки, бизим адамлар нязяри ъящятдян лассалчы лидерлярдян йцз гат йцксяк олдуглары щалда, сийаси зиряклик мя'насында онлардан бир о гядяр ашаьы олмушлар; виъдансызлар бу дяфя дя «виъданлылары» (ейзенахлылары «виъданлылар» адландырырдылар. Ред.) бярк алдатмышлар.

Яввялян Лассалын эурултулу, лакин тарихян йанлыш олан беля бир ифадяси гябул едилмишдир ки, фящля синфиня нисбятян галан синифлярин щамысы анъаг иртиъачы бир кцтля тяшкил едир. Бу мцддяа йалныз айры-айры мцстясна щалларда, мясялян; Коммуна кими пролетар ингилабы заманы вя йа еля бир юлкядя доьрудур ки, орада няинки тякъя буржуазийа юзцня уйьун дювлят вя ъямиййят йаратмыш олсун, щабеля онун ардынъа демократик хырда буржуазийа да бу дяйишиклийи онун ян сон нятиъяляриня эятириб чатдырмыш олсун. Мясялян, Алманийада демократик хырда буржуазийа бу иртиъачы кцтляйя мянсуб олсайды, Сосиал-демократ фящля партийасы онунла, Халг партийасы8 иля илляр бойу неъя ялбир фяалиййят эюстяря билярди? «Волксстаат»9, демяк олар, бцтцн юз сийаси мязмунуну хырда буржуа-демократик «Франкфуртер Зеитунэ»дан15 неъя эютцря билярди? Халг партийасынын вя хырда буржуа демократийасынын програмына ачыгдан-ачыьа вя щярфиййян уйьун эялян там йедди тяляби бу програмын юзцня неъя дахил етмяк оларды? Мян йедди сийаси тяляби нязярдя тутурам: 3–5 вя 1–2; бунларын ичярисиндя буржуа-демократик тяляби олмайан щеч бир тяляб йохдур16.

Икинъиси, фящля щярякатынын бейнялмиляллийи принсипи индики заман цчцн ямяли ъящятдян тамамиля кянара атылыр, щям дя еля адамлар тяряфиндян кянара атылыр ки, онлар бу принсипи там беш ил ярзиндя вя чох чятин шяраитдя ян парлаг шякилдя йеридирдиляр. Алман фящляляри башлыъа олараг, мцщарибя заманы ясл бейнялмилялчи кими щярякят етмяляри сайясиндя Авропа щярякатынын авангарды олдулар17; щеч бир башга пролетариат бу гядяр йахшы щярякят едя билмязди. Инди ися онлара бу принсипдян ял чякмяйи тяклиф едирляр, щям дя еля бир заманда тяклиф едирляр ки, хариъдя бу принсипи щяр щансы бир тяшкилат чярчивяси дахилиндя щяйата кечирмяк йолундакы щяр бир тяшяббцсц щюкумятляр ня дяряъядя боьмаьа чалышырларса, фящляляр щяр йердя бу принсипи бир о дяряъядя хцсусиля гейд етмяйя башлайырлар! Бяс фящля щярякатынын бейнялмилялчилийиндян ян нящайят ня галыр? Анъаг зяиф бир цмид галыр–Авропа фящляляринин эяляъякдя, юз азадлыглары уьрундакы мцбаризядя ямякдашлыг едяъякляриня баьланан цмид дейил, хейр, бу цмид дейил,–эяляъякдя «халгларын бейнялмилял гардашлыьы»на, Сцлщ ъямиййятиндян10 олан ъянаб буржуаларын «Авропа Бирляшмиш Шталлары»на баьланан цмид галыр!

Ялбяття, юзлцйцндя Интернасионалдан данышмаьа ещтийаъ йох иди. Лакин ян азы 1869-ъу ил програмындан биръя аддым да эери чякилмямяк вя тягрибян беля демяк лазым иди: щярчянд алман фящля партийасы, щяр шейдян яввял, юзц цчцн мцяййян едилмиш дювлят сярщядляри дахилиндя фяалиййят эюстярир (онун Авропа пролетариаты адындан данышмаьа вя хцсусиля дя, йалан бир шей данышмаьа щаггы йохдур), бунунла беля партийа, бцтцн юлкялярин фящляляри иля юз щямря'йлийини баша дцшцр вя бу щямря'йликдян иряли эялян вязифяляри индийядяк йериня йетирдийи кими бундан сонра да йериня йетирмяйя щямишя щазыр олаъагдыр. Юзцнц Интернасионалын бир щиссяси е'лан етмядян вя йа щесаб етмядян дя, бу ъцр вязифяляр вардыр; бурайа, мясялян, тя'тил заманы йардым эюстярмяк вя штрейкбрехерлийя йол вермямяк, хариъдяки щярякат щаггында партийа органларынын алман фящляляриня мя'лумат вермясинин гейдиня галмаг, йахынлашан вя йа баш верян сцлаля мцщарибяляриня гаршы тяшвигат апармаг, бу ъцр мцщарибяляр заманы ися 1870 вя 1871-ъи иллярдя нцмуняви сурятдя йеридилян тактика кими бир тактика йеритмяк вя с. аиддир.

Цчцнъцсц, бизимкиляр юзляриня Лассалын «ямяк щаггынын дямир гануну»ну гябул етдирмяйя йол вермишляр; бу да тамамиля кющнялмиш беля бир игтисади бахыша ясасланыр ки, эуйа фящля орта щесабла анъаг минимум ямяк щаггы алыр, щям дя мящз она эюря ки, Малтусун ящали нязяриййясиня эюря щямишя артыг фящля вардыр (Лассалын дялили беля иди). Лакин Маркс «Капитал»да ятрафлы сурятдя сцбут етмишдир ки, ямяк щаггыны тянзим едян ганунлар чох мцряккябдир, шяраитдян асылы олараг бунлардан эащ бири, эащ да диэяри цстцн олур, беляликля, бунлар щеч дя дямир ганун дейилдир, яксиня, чох еластикдир вя цмумиййятля бу мясяляни Лассалын хяйал етдийи кими ики-цч кялмя иля щялл етмяк олмаз. Лассалын Малтус вя Рикардодан кючцрцб эютцрдцйц (щям дя Рикардону тящриф едяряк эютцрдцйц) ганунун малтусъасына ясасландырылмасыны, мясялян, Лассалын башга бир китабчасындан «Фящлялярин гираят китабы»нын 5-ъи сящифясиндя ситат эятирдийи шякилдя ясасландырылмасыны Маркс «капитал йыьымы просеси» бюлмясиндя ятрафлы сурятдя тякзиб етмишдир. Лассалын «дямир гануну»ну гябул етмякля, демяли, йанлыш муддяаны вя онун йанлыш шякилдя ясасландырылмасыны да гябул етмишляр.

Дюрдцнъусц, програмда йеэаня сосиал тяляб олараг, Лассалын Бцшедян оьурладыьы ян ачыг шякилдяки дювлят йардымы мясяляси иряли сцрцлцр. Щям дя, Бракке щямин тялябин бцтцн бошлуьуну чох йахшыъа ашкара чыхарандан сонра18 партийамызын бцтцн натигляри олмаса да, бунларын, демяк олар, щамысы лассалчыларла мцбаризядя бу «дювлят йардымы»на гаршы чыхмаьа мяъбур олдугдан сонра иряли сцрцлцр! Партийамыз цчцн бундан даща бюйцк бир щягарят тясяввцр етмяк олмаз. Аманд Кюгг дяряъясиня ендирилян бир бейнялмилялчилик, бу тяляби сосиалистлярин яксиня олараг, онлара гаршы мцбаризя мягсяди иля иряли сцрян Бцшенин буржуа республикачылыьы дяряъясиня алчалан бир сосиализм!

Лакин Лассалын дедийи мя'нада «дювлят йардымы» олса-олса мягсядя чатмаг цчцн эюрцляси бир чох тядбирлярдян анъаг биридир, Щямин мягсяд ися бурада, програм лайищясиндя аъизлик билдирян бу сюзлярля ифадя едилмишдир: «сосиал мясяляни щялл етмяйя йол ачмаг цчцн»,–санки бизим цчцн щяля нязяри ъящятдян щялл едилмямиш бир сосиал мясяля вармыш! Демяли, яэяр дейился ки: «алман фящля партийасы сянайе вя якинчиликдя, милли мигйасда коллектив истещсал йаратмаг йолу иля муздлу ямяйи мящв етмяйя вя бунунла да синфи фяргляри йох етмяйя чалышыр; бу партийа щямин мягсядя чатмаг цчцн йарарлы олан щяр бир тядбиря тяряфдардыр»,–онда щеч бир лассалчы буна гаршы щеч бир е'тираз едя билмяз.

Бешинъиси, бир синиф олмаг е'тибары иля фящля синфини щямкарлар иттифаглары васитяси иля тяшкил етмяк щаггында биръя кялмя дя дейилмямишдир. Бу ися чох мцщцм бир мясялядир, зира мящз бу, пролетариатын ясл синфи тяшкилатыдыр вя бурада пролетариат капитала гаршы юз эцндялик мцбаризясини едир, бу тяшкилат пролетариат цчцн бир мяктябдир вя ону инди щятта ян амансыз иртиъа (инди Парисдя олдуьу кими) щеч ъцр боьа билмир. Бу тяшкилат Алманийада да ящямиййят газандыьына эюря, бизим фикримизъя, програмда ондан данышмаг вя партийа тяшкилатында она мцмкцн олдугъа мцяййян бир йер вермяк шяксиз лазым иди.

Лассалчылар хейриня бизимкилярин етдийи бах будур. Бяс онларын эцзяшти нядян ибарят олмушдур? Ондан ибарят олмушдур ки, програмда бир йыьын чох долашыг, халис демократик тялябляр вардыр вя бунлардан бя'зиляри садяъя модада олан шейлярдир, мясялян, Исвечрядя олан «халг ганунвериъилийи»; бу ися орада цмумиййятля бир шей верирся, хейирдян чох зяряр верир. «Халг васитяси иля идаря етмяйин» щяля бир мя'насы ола билярди. Щяр бир азадлыьын биринъи шярти–бцтцн мя'мурларын щяр бир вятяндаш барясиндя бцтцн вязифя щярякятляри цчцн ади мящкямя гаршысында вя цмуми щцгуга ясасян дашыдыьы мяс'улиййят мясялясидир ки, програмда бу да йохдур. Елм азадлыьы, виъдан азадлыьы кими тяляблярин щяр бир либерал буржуа програмында олдуьундан вя бурада бир гядяр гярибя эюрцндцйцндян бящс етмяйяъяйям.

Азад халг дювляти дюнцб азад дювлят олмушдур. Бу сюзлярин грамматик мя'насына эюря, азад дювлят еля бир дювлятдир ки, бурада дювлят юз вятяндашларына мцнасибятиндя азаддыр, йя'ни мцстябид щюкумяти олан бир дювлятдир. Дювлят щаггындакы бцтцн бу бошбоьазлыьы, хцсусиля, ясл мя'нада даща дювлят олмайан Коммунадан сонра бир кянара атмаг лазым иди. Анархистляр «халг дювляти»ни щяддиндян артыг бизим эюзцмцзя сохурдулар, щярчянд Марксын Прудона гаршы ясяриндя (К.Маркс. «Фялсяфя йохсуллуьу. Ъ-б. Прудонун «Йохсуллуг фялсяфяси»ня ъаваб» Ред.), сонра да «Коммунист манифести»ндя ачыгъа дейилир ки, сосиализм иътимаи гурулушунун йарадылмасы иля дювлят юз-юзцня бурахылыр [сиъщ ауфлюст] вя йох олур. Дювлят юз дцшмянлярини зоракылыг йолу иля язмяк цчцн мцбаризядя, ингилабда истифадя едилмяси лазым эялян анъаг кечиъи бир тя'сисат олдуьуна эюря, азад халг дювлятиндян данышмаг халис мя'насызлыгдыр: ня гядяр ки, пролетариатын щяля дювлятя ещтийаъы вардыр, онун бу ещтийаъы азадлыг цчцн дейил, юз дцшмянлярини язмяк цчцндцр, азадлыгдан данышмаг мцмкцн оланда ися, дювлят бир дювлят олараг даща мювъуд олмур. Буна эюря дя биз тяклиф едярдик ки, щяр йердя «дювлят» сюзц явязиня «иъма» [Эемеинwесен] сюзц, франсызъа «коммуна» сюзцня мцтабиг олан бу эюзял кющня алман сюзц йазылсын.

«Бцтцн синфи фяргляри мящв етмяк» явязиня дейилян: «щяр ъцр сосиал вя сийаси бярабярсизлийи арадан галдырмаг» ифадяси дя чох шцбщяли бир ифадядир. Айры-айры юлкя, вилайят вя щятта йерляр арасында щяйат шяраити ъящятдян щямишя мцяййян бир бярабярсизлик олаъагдыр ки, буну минимум дяряъяйя ендирмяк олар, лакин щеч бир заман тамамиля арадан галдырмаг олмаз. Алп даьларында йашайанларын щяйат шяраити дузянликлярдя йашайанларын щяйат шяраитиндян щямишя фяргли олаъагдыр. Сосиализм ъямиййятини бярабярлик алями щесаб едян тясяввцр «азадлыг, бярабярлик вя гардашлыг» шцары кими кющня бир шцарла ялагядар олан биртяряфли франсыз тясяввцрцдцр,–мцяййян бир инкишаф мярщяляси олмаг е'тибары иля бу тясяввцр юз вахтына вя йериня эюря дцзэцн иди, лакин кечмиш сосиалист мяктябляринин бцтцн биртяряфли ъящятляри кими, бу тясяввцр дя инди арадан галдырылмалыдыр, чцнки анъаг долашыглыг тюрядир вя инди щямин мясяляни шярщ етмяк цчцн даща дцрцст цсуллар тапылмышдыр.

Мян сюзцмц гуртарырам, щярчянд сольун вя сюнцк бир дилля йазылан бу програмда, демяк олар, щяр кялмя тянгид едилмяйя лайигдир. Бу еля бир програмдыр ки, гябул едилярся, Маркс вя мян беля бир бцнювря цзяриндя гурулан йени партийайа гошулмаьа щеч бир заман разы олмарыг вя бу партийайа гаршы неъя бир мювге тутмаг (щямчинин буну ачыгъа неъя етмяк) мясяляси цзяриндя чох ъидди дцшцнмяли олаъаьыг. Нязярдя тутун ки, алман Сосиал-демократ фящля партийасынын бцтцн вя щяр ъцр чыхыш вя щярякяти цчцн хариъдя бизи мяс'ул щесаб едирляр. Мясялян, Бакунин юзцнцн «Дювлят гурулушу вя анархийа» ясяриндя, «Демократисъщес Wоъщенблатт»19 тя'сис едилдийи вахтдан бяри Либкнехтин дедийи вя йа йаздыьы щяр бир дцшцнцлмямиш сюз цчцн бизи мяс'ул щесаб едир. Адамлар беля эцман едирляр ки, бцтцн щяряката бурадан биз команда едирик; щалбуки Сиз мяндан пис билмирсиниз ки, биз демяк олар щеч бир заман партийанын дахили ишляриня азаъыг да олса гарышмамышыг, гарышмышыгса да, анъаг онун цчцн гарышмышыг ки, фикримизъя бурахылан сящвляри, щям дя анъаг нязяри сящвляри мцмкцн гядяр дцзялдяк. Лакин Сиз юзцнцз баша дцшярсиниз ки, бу програм бир дюнцш нюгтяси ямяля эятирир вя бу дюнцш нюгтяси бизи чох асанлыгла мяъбур едя биляр ки, беля бир програмы гябул едян партийа цчцн щяр ъцр мяс'улиййят дашымагдан бойун гачыраг.

Цмумиййятля партийанын щягигятдя эюрдцйц ишя нисбятян онун рясми програмынын аз ящямиййяти вардыр. Лакин щяр щалда йени програм щямишя ачыгъасына галдырылан бир байрагдыр вя хариъи алям партийа щаггында бу байраьа ясасян фикир йеридир. Буна эюря дя програм щеч бир щалда эерийя доьру бир аддым олмамалыдыр, нязярдян кечирилян лайищя ися, Ейзенах програмына нисбятян эерийя доьру бир аддымдыр. Ахы бу барядя дя бир дцшцнмяк лазым иди ки, бу програм щаггында башга юлкялярин фящляляри ня дейярляр, бцтцн алман сосиалист пролетариатынын лассалчылар гаршысында беля тяслим олмасы ня кими бир тя'сир баьышлар.

Щям дя мян яминям ки, беля бир ясас цзяриндя бирляшмя биръя ил дя давам етмяз. Мяэяр партийамызын ян йахшы адамлары ямяк щаггынын дямир гануну вя дювлят йардымы щаггында Лассалын язбярлянмиш ибарялярини юз чыхышларында чейнямяйя разы оларлармы? Бу ролда мян, мясялян, Сизи эюрмяк истярдим! яэяр онлар лап бу ишя разы олсаларда, онлары юз динляйиъиляри фитя басарлар. Бунунла беля мян яминям ки, сялямчи Шейлок бир эирвянкя ят цстцндя тя'кид етдийи кими (Шекспир. «Венесийа таъири», I пярдя, цчцнъц сящня. Ред.), лассалчылар да програмын мящз бу маддяляри цзяриндя тя'кид едирляр. Парчаланма баш веряъякдир; лакин яввялъя биз Щасселманын, Щазенклеверин, Тюлке вя компанийасынын «тямиз» адыны бярпа едяъяйик; парчаланмадан сонра биз зяиф дцшярик, лассалчылар ися мющкямлянмиш оларлар; бизим партийамыз юз сийаси сафлыьыны итиряр вя бир мцддят цчцн юз байраьы цзяриндя юзцнцн йаздыьы Лассал ибаряляриня гаршы даща щеч вахт фядакарлыгла мцбаризя едя билмяз; щям дя лассалчылар о заман йеня десяляр ки,–онлар ян щягиги вя йеэаня фящля партийасыдырлар, бизим тяряфдарларымыз ися буржуадырлар–онда онлар сцбут цчцн бу програмы эюстяря билярляр. Бу програмда бцтцн сосиалист тядбирляри онлара аиддир, бизим партийамыз ися орайа анъаг хырда буржуа демократийасы тялябляри дахил етмишдир, щалбуки онун юзц щямин програмда хырда буржуа демократийасыны «иртиъачы кцтлянин» бир щиссяси адландырмышды.

Мян бу мяктубун эюндярилмясини лянэитдим, чцнки Сиз анъаг апрелин 1-дя, Бисмаркын доьулма эцнц шяряфиня азад едиляъяксиниз вя мян истямядим ки, мяктубум ону эизли йолла Сизя чатдырмаг истяркян яля кечсин. Индиъя Браккедян мяктуб эялди, онда да програм барясиндя ъидди шцбщяляр доьмушдур, одур ки, бизим ря'йимизи билмяк истяйир. Буна эюря дя мян иши сцр'ятляндирмяк цчцн бу мяктубу она эюндярирям ки, о да охусун вя мян бцтцн бу дарыхдырыъы ящвалаты бир дя тязядян йазмалы олмайым. Йери эялмишкян дейим ки, мян мясяляни Рамма да ачыг шярщ етдим, Либкнехтя ися анъаг гысаъа йаздым. Мян ону щеч баьышлайа билмирям ки, бизя бцтцн бу иш щаггында, неъя дейярляр, иш ишдян кечяня гядяр биръя кялмя дя хябяр вермямишдир (щалбуки Рамм вя башгалары эцман едирмишляр ки, о бизя дцрцст мя'лумат вермишдир). Доьрудур, о чохдан беля щярякят едирди–буна эюря дя биз, Маркс вя мян, онунла бу гядяр эениш вя хошаэялмяз шякилдя йазышмалы олмушдуг,–лакин бу дяфя иш юлдугъа ийрянъ шякил алмышдыр, одур ки, биз онунла бирликдя беля бир йолла эетмякдян гяти сурятдя имтина едирик. Чалышыб еля един ки, йайда бурайа эялясиниз. Ялбяття, мяним йанымда галарсыныз вя щавалар йахшы кечся, биз бир нечя эцнлцйя дяниздя чиммяйя эедя билярик; узун мцддят щябсдя отурдугдан сонра, бу Сизин цчцн чох файдалы олар.

Достлуг саламы иля

Сизин Ф. Е.

Бу эцнлярдя Маркс мянзилини дяйишмишдир. Онун цнваны белядир: 41, Мейтленд-парк, Кресент, Норд-Уест, Лондон.

Илк дяфя бу китабда чап едилмишдир: А.Бебел. «Аус меинем Лебен», II ъилд, Стуттэатр, 1911.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет