Азярбайъан дювлят няшриййаты



бет27/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   40

Бисмарк Австрийа иля баьланан сцлщдя Франса иля мцщарибя тящлцкясинин олдуьуну няинки билирди, щятта буну арзу едирди. Мящз бу мцщарибя алман буржуазийасынын Бисмаркдан тяляб етдийи Пруссийа-Алманийа империйасынын йарадылмасыны баша чатдырмаг цчцн лазым олан вяситяляри вермяли иди (Щяля Австрийа иля мцщарибядян яввял онун, Бисмаркын йеритдийи демагог алман сийасяти барясиндя орта алман дювлятляриндян бирисинин бир назиринин сорушдуьу суала ъаваб вериб демишди ки, о, бцтцн бош ибарялярин яксиня олараг, Австрийаны Алманийадан чыхардыб атаъаг вя Алман иттифагыны партладаъаг.–«Сиз еля эцман едирсиниз ки, орта алман дювлятляри отуруб буна сакит бахаъаглар?»–«Сиз, орта алмаа дювлятляри щеч бир шей едя билмязсиниз»–«Бяс бундан сонра алманларын щалы ня олаъаг?»–«Онда мян алманлары Парися апарарам вя орада бирляшдирярям». (Австрийа иля мцщарибя яряфясиндя щямин назир буну Парисдя данышмышды вя мцщарибя заманы «Манъщестер Эуардиан»240 гязетинин Парис мцхбири ханым Крофорд тяряфиндян щямин гязетдя чап едилмишди).). Эюмрцк парламентини241 тядриъян рейхстага чевирмяк вя беляликля, ъянубдакы дювлятляри йаваш-йаваш Шимал иттифагына ъялб етмяк тяшяббцсляри боша чыхды.–Ъянуби Алманийа депутатларынын: сялащиййяти эенишляндирмяк олмаз!–баьыртысы иля гаршыланды. Вурушма мейданында тязяъя мяьлуб олан щюкумятлярин ящвали-рущиййяси бундан даща ялверишли дейилди. Пруссийанын няинки бу щюкумятлярдян хейли эцълц олдуьунун, щямчинин онлары мцдафия етмяк цчцн кифайят гядяр эцълц олдуьунун йалныз йени яйани сцбуту,–демяли, йалныз йени цмуми алман мцщарибяси онлары тезликля тяслим олмаьа вадар едя билярди. Щям дя Бисмарк иля Луи-Наполеон арасында яввялъядян эизли разылашдырылан Майн чайы бойунъа сярщяд хятти242, гялябя газаныландан сонра Луи-Наполеонун Пруссийайа зорла гябул етдирдийи кими эюрцнярди; буна эюря дя Ъянуби Алманийа иля бирляшмяк, Алманийаны парчаламаг барясиндя бу дяфя франсызларын рясмян танынан щцгугунун позулмасы мцщарибя цчцн бящаня иди.

Бу арада Луи-Наполеон Садова мцгабилиндя алман сярщяддинин бир йериндя тута биляъяйи бир парча торпаьын тапылыб-тапылмайаъаьыны ахтармалы иди. Шимали Алманийа Иттифагы тяшкил олунанда Лцксембург она дахил едилмямишди, беля ки, инди Лцксембург Щолландийа иля шяхси иттифагда олан бир дювлят иди, цмумиййятля ися, тамамиля мцстягил иди. Щям дя Елзас кими Лцксембург да, демяк олар, франсызлашдырылмышды вя там нифрят етдийи Пруссийадан даща чох Франсайа мейл эюстярирди.

Лцксембург орта ясрлярин сонундан е'тибарян Алманийанын сийаси мискинлийи цзцндян алманфрансыз сярщяд торпагларынын башына няляр эялдийинин щейрятамиз тимсалыдыр, хцсусян она эюря щейрятамиз тимсалыдыр ки, 1866-ъы илядяк Лцксембург йалныз сюздя Алманийайа мяхсус иди. 1830-ъу илядяк Лцксембург йары франсыз, йары алман олса да, онун алман щиссяси дя артыг чохдан даща йцксяк франсыз мядяниййятинин тя'сириня табе олмушду. Лцксембург сцлалясиндян олан алман императорлары дил вя тящсилъя франсыз идиляр. Лцксембург Бургундийа торпагларына гатылдыьы замандан (1440-ъы ил) е'тибарян, йердя галан Нидерланд кими о да Алманийа иля йалныз сюздя баьлы иди; Лцксембургун 1815-ъи илдя Алман иттифагына гябул олунмасы бу ъящятдян щеч бир дяйишиклик ямяля эятирмяди. 1830-ъу илдян сонра Лцксембургун франсыз йарысы вя алман йарысынын хейли щиссяси Белчикайа кечди. Лакин Лцксембургун щяля галмыш олан алман щиссясиндя щяр шей франсызсайаьы сахланылырды: мящкямялярдя, щюкумят идаряляриндя, палатада бцтцн ишляр франсыз дилиндя эедирди; бцтцн рясми вя хцсуси сянядляр, бцтцн тиъарят китаблары франсызъа тяртиб едилирди. Бцтцн орта мяктяблярдя дярсляр дя франсызъа кечилирди; охумуш адамларын дили франсыз дили иди вя франсыз дили олараг галырды,–айдындыр ки, франсыз дили йухары алман дилиндяки самитлярин йер дяйишдирмясиндянибарят бир чятинликля гаршылашырды. Бир сюзля, Лцксембургда ики дилдя данышырдылар; рейн-франк халг диалектиндя вя франсыз дилиндя, йухары алман дили ися йад дил кими галырды. Пайтахтда Пруссийа гарнизонунун олмасы вязиййяти йахшылашдырмаг дейил, даща чох писляшдирирди. Бцтцн бунлар Алманийа цчцн кифайят гядяр айыбдыр, лакин фактлар белядир. Лцксембургун бу ъцр кюнцллц сурятдя франсызлашмасы Елзасда вя алман Лотаринэийасында баш верян бу гябил щадисяляря щягиги ишыг салыр.

Щолландийа кралы (III Вилщелм. Ред.), Лцксембургун суверен щерсогу, наьд пул чох лазым олдуьуна эюря щерсоглуьу Луи-Наполеона сатмаьа щазыр олдуьуну билдирди. Лцксембурглулар Франса иля бирляшмяйи, шцбщясиз, бяйянярдиляр: 1870-ъи ил мцщарибясиндя онларын тутдуьу мювге буну сцбут етди. Пруссийа бейнялхалг щугуг нюгтейи-нязяриндян щеч бир е'тираз едя билмязди, чцнки Лцксембургун Алманийадан чыхарылмасына юзц кюмяк етмишди. Пруссийа гошуну Лцксембургун пайтахтында йалныз Алман иттифагынын галасындакы иттифаг гарнизону кими дурурду; Лцксембург иттифагдан чыхдыьы замандан е'тибарян Пруссийа гошуну бу щцгугуну итирди. Бяс ня цчцн бу гошун Лцксембург пайтахтындан чыхмады, ня цчцн Бисмарк бу илщага йол веря билмязди?

Садяъя онун цчцн ки, Бисмаркын долашыб галдыьы зиддиййятляр инди юзцну ашкар эюстярди. 1866-ъы илядяк Пруссийа цчцн Алманийа анъаг илщаг едиляси ярази иди вя бу яразини хариъ иля бюлцшдцрмяк лазым эялирди. 1866-ъы илдян сонра ися Алманийа Пруссийа цчцн горунан ярази олду вя бу яразини яънябилярин гясдляриндян мцдафия етмяк лазым иди: доьрудур, Пруссийанын юз мянафейиня эюря, бцтюв алман вилайятляри тязяъя тя'сис едилмиш Алманийа дейилян дювлятя дахил едилмямишди. Лакин алман миллятинин бцтцн юз яразисиня олан щцгугу инди Пруссийа тахт-таъы цзяриня беля бир вязифя гойурду ки, Пруссийа яввялки иттифаг яразисинин бу щиссяляринин яъняби дювлятляр тяркибиня дахил едилмясиня йол вермясин вя бунларын эяляъякдя йени Пруссийа-Алманийа дювляти иля бирляшдирилмяси цчцн гапыны баьламасын. Буна эюря дя Италийа Тирол сярщяддиндя243 дайандырылды вя буна эюря инди Лцксембург Луи-Наполеонун ялиня кечмямяли иди. Ясл ингилабчы щюкумят буну ачыг е'лан едя билярди, лакин Алманийаны, нящайят, Меттернихин «ъоьрафи анлайыш»ына244 чевирян крал-прусс ингилабчысы ися буну дейя билмязди. Бейнялхалг щцгуг нюгтейи-нязяриндян о юзцнц щцгугу иозан адам вязиййятиня салмышды вя чятинликдян анъаг бейнялхалг щцгуга чох севдийи корпорантмейхана шярщини тятбиг етмякля чыха билярди.

Щям дя ону садяъя лаьа гоймадыларса, анъаг она эюря ки, 1867-ъи илдя Луи-Наполеон бюйцк мцщарибяйя щяля щеч щазыр дейилди. Лондон конфрансында сазиш баш верди. Пруссийалылар Лцксембургу бошалтдылар; гала учурулду, щерсоглуг битяряф е'лан едилди245. Мцщарибя йенидян тя'хиря салынды. Луи-Наполеон бунунла сакит ола билмязди. О, Пруссийанын гцдрятинин артмасына, анъаг Рейндя она мцвафиг явяз верилмяси шярти иля разы иди. О, аз бир шейля гане олмаьа Щазыр иди вя щятта бу аздан да бир шей эцзяшт едя билярди, лакин щеч бир шей алмамыш, щяр ъящятдян алдадылмышды. Лакин Франсада бонапартчы империйанын мювъуд олмасы? йалныз бу шяртля мцмкцн иди ки, Франсанын сярщядди тядриъян Рейн чайына доьру ирялилясин вя Франса–щягигятдявя йа тяхяййцлдя–Авропанын мцнсифи олараг галсын. Сярщяди ирялилятмяк мцмкцн олмады, мцнсифлик вязиййяти артыг горху алтында иди, бонапартчы мятбуат Садованын интигамыны алмаг барядя барбар баьырырды; Луи-Наполеон тахт-таъы ялдян вермямяк цчцн юз ролуна садиг галмалы вя эюстярилян бцтцн хидмятляря бахмайараг, хошлугла ялдя едя билмядийини зорла алмалы иди.

Беляликля, щяр ики тяряф ся'йля дипломатик вя щярби мцщарибя щазырлыьына башлады. Еля бу йердя ашаьыдакы дипломатик мцнагишя баш верди.

Испанийа тахта чыхарыласы намизяд ахтарырды. Март айында (1869-ъу илин. Ред.) Берлиндяки франсыз сяфири Бенедетти бу тахты принс Леополд Щоэенсоллернин иддиа етдийини шайиялярдян юйрянир вя Парисдян буну йохламаг тапшырыьыны алыр. Дювлят катибинин кюмякъиси фон Тиле намуса анд ичиб ону инандырыр ки, бу барядя Пруссийа щюкумятиня щеч бир шей мя'лум дейилдир. Бенедетти Парися эяляндя имиераторун бу фикрини юйрянир: «бу намизяд ачыгдан-ачыьа гейри-миллидир, юлкя буна разы олмаз, буна йол вермяк олмаз».

Йери эялмишкян демяк лазымдыр ки, Луи-Наполеон бунунла юз вязиййятинин чох сарсылмыш олдуьуну сцбут етди. Доьрудан да, «Садованын интигамыны алмаг цчцн» бундан: Пруссийа принсинин Испанийада крал тахтына чыхмасындан, бурадан щюкмян доьан гангаралыгдан, Пруссийанын Испанийада партийаларын дахили гаршылыглы мцнасибятляриня ъялб олунмасындан вя щятта, бялкя дя мцщарибядян, Пруссийанын чох кичик донанмасынын мяьлуб олмасындан вя щяр щалда Авропанын нязяриндя Пруссийанын сон дяряъя эцлцнъ вязиййятя дцшмясиндян даща йахшы интигам ня ола билярди? Лакин Луи-Бонапарт бу ъцр тамаша эюстярмяйи даща юзцня рява эюря билмязди. Онун е'тибары артыг о гядяр сарсылмышды ки, ян'яняви нюгтейи-нязярля щесаблашмаьа мяъбур иди; бу нюгтейи-нязяря эюря Испанийа тахтында отуран алман монархы Франсаны ики од арасында гойа билярди вя демяли, 1830-ъу илдян сонра ушаг садялювщлцйцня чеврилян бу нюгтейи-нязяр дюзцлмяз оларды.

Беляликля, Бенедетти Бисмаркдан ялавя изащат алмаг вя Франсанын мювгейини она изащ етмяк цчцн (1869-ъу ил майын 11-дя) Бисмаркын йанына эетди. О, Бисмаркдан щеч бир мцяййян шей юйрянмяди. Бунун явязиндя Бисмарк юйрянмяк истядийи шейи ондан юйрянди,–юйрянди ки, Леополдун намизядлийини иряли сцрмяк Франса иля дярщал мцщарибя демяк оларды. Беляликля, Бисмарк истядийи вахтда мцщарибяйя башламаг имканы ялдя етмиш олду.

Доьрудан да, 1870-ъи илин ийул айында Леополдун намизядлийи йеня дя ортайа чыхыр вя Луи-Наполеонун щяр ъцр манечилик эюстярмясиня бахмайараг, дярщал мцщарибяйя сябяб олур. Луи-Наполеон няинки тяляйя дцшдцйцнц эюрдц, о щабеля билди ки, мясяля онун императорлуг щакимиййяти цстцндядир вя юзцнцн ясэяр гунъларынын ахырынъы дцймясиня гядяр щяр шейин щазыр олдуьуна ону инандыран бонапартист кцкцртлц гулдур дястясинин246 намуслу олмасына аз инанырды, онун щярби вя инзибати баъарыьына ися даща аз инанырды. Лакин онун юз кечмишинин мянтиги нятиъяляри ону мящв олмаьа сювг едирди; онун тяряддцдляринин юзц онун сцгутуну сцр'ятляндирирди.

Бисмарк ися, яксиня, щярби ъящятдян няинки тамамиля щазырды, щятта бу дяфя халг щягигятян онун архасында дурурду, чцнки эюрцрдц ки, щяр ики тяряфин йайдыьы бцтцн дипломатик йаланын далында йалныз бир шей дурур: сющбят йалныз Рейн уьрунда дейил, щятта милли варлыг уьрунда мцщарибядян эедир. Ландверин ещтийатда вя хидмятдя олан ясэярляри–1813-ъц илдян сонра илк дяфя олараг,–дюйцшя щазыр олан ъошьунлугла йеня дя юз байраглары алтына ахышырдылар. Бцтцн бунларын неъя баш вердийи мцщцм дейилди, ики мин иллик тарихи олан милли мирасын щансы щиссясини Бисмаркын юзбашына Луи-Наполеона вя'д етдийи вя йа етмядийи мцщцм дейилди,–ясл мясяля бунда иди ки, хариъя бир дяфялик щисс етдирмяк лазым иди ки, дахили алман ишляриня гарышмаг хариъин иши дейилдир вя Алманийанын вязифяси щеч дя бу дейилдир ки, Луи-Наполеонун лахлайан тахт-таъыны сахламаг цчцн алман яразисини она эцзяшт едиб версин. Щям дя бу милли ъошьунлуг гаршысында бцтцн синфи фяргляр итиб эетмиш, Рейн иттифагы щаггында Ъянуби Алманийа сарайларынын бцтцн фикир вя ниййятляри, бцтцн говулмуш монархларын йенидян тахта чыхмаг гясдляри даьылыб пуч олмушду.

Щяр ики тяряф юзцня мцттяфиг ахтарырды. Луи-Наполеон Австрийайа вя Данимаркайа вя–мцяййян дяряъядя–Италийайа инанырды. Бисмаркын тяряфиндя Русийа дурмушду. Лакин Австрийа, адятян олдуьу кими, щазыр дейилди вя сентйабрын 2-синядяк фяал щярякятя кечя билмяди,–сентйабрын 2-синдя ися Луи-Наполеон артыг алман щярби ясири иди; бундан ялавя Австрийа Пруссийайа щцъум едян кими, Русийа Австрийайа щцъум едяъяйини она билдирмишди. Италийада ися Луи-Наполеон, йеритдийи икили сийасятин ъязасыны чякирди: о бурада милли бирлик щярякаты галдырмаг, лакин ейни заманда папаны бу милли бирликдян горумаг истяйирди; инди она юз юлкясиндя гошун лазым олдуьу щалда о, Ромада гошун сахламагда давам едирди, чцнки яввялъядян Италийаны Романын вя папанын суверенлик щцгугуна риайят етмяйя мяъбур етмядян орадан гошуну чыхарда билмирди, бу ися Италийанын она кюмяйя эялмясиня мане олурду. Нящайят, Данимарка Русийадан ямр алмышды ки, динъ отурсун. Лакин Шпихерн вя Вюртдян тутмуш Седанадяк алман силащынын вурдуьу сцр'ятли зярбяляр мцщарибянин йайылмайыб мящдудлашмасына бцтцн дипломатик данышыглардан даща гяти тя'сир эюстярирди247. Луи-Наполеонун ордусу щяр дюйцшдя мяьлуб олурду, одур ки, нящайят, ордунун дерддя цчц алман ясири олду. Бунун тягсири ясэярлярдя дейилди, онлар кифайят гядяр иэидликля дюйцшцрдц, тягсир рящбярлярдя вя идарячиликдя иди. Лакин бир адам ки, Луи-Наполеон кими юз империйасыны фырылдагчылар дястясинин кюмяйи иля йаратмышды, бир адам ки, он сяккиз ил ярзиндя бу империйа цзяриндяки щакимиййяти юз ялиндя анъаг бу фырылдагчылар дястясиня Франсаны истисмар етмяк имканы вермякля сахлайырды, бир адам ки, щямин дястядян оланлары дювлятдя чох мцщцм вязифяляря, онларын ялалтыларыны ися бцтцн икинъи дяряъяли йерляря тя'йин едирди,–беля бир адам чарясиз вязиййятдя галмаг истямирся, юлцм-дирим мцбаризясиня атылмамалыдыр. Узун илляр ярзиндя Авропа филистерини. Щейран едян империйа бинасынын учуб йыхылмасы беш щяфтя дя чякмяди, 4 сентйабр ингилабы63 йалныз учан бинанын галыгларыны йыьыб тямизляди, кичик Алманийа империйасыны гурмаг ниййятиля мцщарибяйя башлайан Бисмарк ися эцнлярин бириндя сящярчаьы Франса республикасынын баниси ролуну ойнады.

Бисмаркын юзцнцн бяйаннамясиня эюря мцщарибя франсыз халгына гаршы дейил, Луи-Наполеона гаршы иди. Демяли, Луи-Наполеонун сцгуту иля мцщарибянин сябяби тамамиля арадан галхырды. Башга мясялялярдя о гядяр дя садялювщ олмайан 4 сентйабр щюкумяти дя беля хяйал едирди,–одур ки, Бисмарк юзцнун пруссийалы йункер сифятини бирдян эюстярян кими сон дяряъя щейрят етди.

Дцнйада щеч кяс франсызлара пруссийалы йункерляр гядяр нифрят етмир. Мясяля йалныз бунда дейилдир ки, яввяллярдя верэидян азад олан йункер 1806–1813-ъц иллярдя юзцнцн дикбашлыьы цзцндян франсызларын онлара тутдуьу диван заманы чох язаб чякмишди; даща писи бу иди ки, аллащсыз франсызлар етдикляри эцнащкар ингилабла бейинлярдя еля щяръ-мярълик ямяля эятирмишдиляр ки, кечмиш йункер язямятиндян щятта кющня Пруссийада яксяр щалда бир шей галмамышды вя биъаря йункерляр бу язямятин сон галыглары уьрунда илдян-иля шиддятли мцбаризя етмяли олурдулар вя онларын чох щиссяси алчалыб заваллы тцфейли задяэан щалына дцшмцшдц. Бунун цчцн Франсадан гисас алмаг лазым иди вя Бисмаркын рящбярлийи иля ордудакы забит йункерляр бу ишин гейдиня галдылар. Пруссийадан алынмыш франсыз щярби тязминатынын сийащылары тяртиб едилди вя Франсанын айры-айры шящярляри вя департаментляриндян алынасы щярби тязминатын мигдары бу сийащылар ясасында мцяййян олунду,–айдындыр ки, Франсанын даща чох сярвяти олдуьу нязяря алынды. Ярзаг ещтийатлары, щейван йеми, палтар, айаггабы вя саиря ачыгачыьына амансызлыгла мцсадиря едилирди. Ардендя бир бялядиййя ряиси тядарцкц веря билмяйяъяйини билдирдийиня эюря она данышыгсыз ийирми беш чубуг зярбяси вурдулар; Парис щюкумяти бунун рясми сцбутуну дяръ етди. Пруссийалыларын 1813-ъц илдяки «Ландштурм ясаснамясини»248 санки хцсуси олараг язбярляйиб юйрянян вя нюгтяси-нюгтясиня бу рущда щярякят едян франтирерляр249 йериндяъя амансызлыгла эцллялянирдиляр. Вятяня эюндярилян дивар саатлары щаггындакы наьыллар да доьрудур: «Кюлнисъще Зеитунэ»47ун юзц бу барядя хябяр вермишди. Анъаг пруссийалыларын анлайышына эюря бу саатлар оьурланмыш щесаб едилмирди, Парис йахынлыьында тярк едилмиш кюшклярдя тапылан вя вятяндяки гощумягрябанын вя йахын адамларын хейриня мцсадиря олунан сащибсиз шейляр щесаб олунурду. Беляликля, Бисмаркын рящбярлийи иля йункерляр бунун гейдиня галмышдылар ки, щям ясэярлярин, щям дя забитлярин чох щиссясинин гцсурсуз давранышына бахмайараг, мцщарибянин спесифик Пруссийа характерини мцщафизя едиб буну зорла франсызларын бейниня йеритсинляр; бунун мцгабилиндя франсызлар да йункерлярин хырдапара алчаглыгларынын мяс'улиййятини бцтцн ордунун цстцня йыхдылар.

Буна бахмайараг, франсыз халгына тарихдя мисли эюрцнмямиш щюрмят эюстярмяк вязифяси мящз бу йункерляря гисмят олду. Парисин мцщасирясини арадан галдырмаьа дцшмяни вадар етмяк тяшяббцсляринин щамысы нятиъясиз галдыьы, бцтцн франсыз ордулары эери отурдулдуьу вя алманларын рабитя йолларына Бурбакинин сон бюйцк щцъуму да бир нятиъя вермядийи заман; бцтцн Авропа дипломатийасы Франсаны тякликдя бурахыб щеч бир тяшяббцс эюстярмядийи заман аълыг чякян Парис нящайят тяслим олмаг мяъбуриййятиндя галды. Йункерляр бу аллащсызлар йувасына зяфярля айаг басмаг вя Парис гийамчыларындан тамамиля гисас алмаг имканынын, нящайят, эялиб чатдыьыны эюряндя севинъдян црякляри ачылды; 1814-ъц илдя рус императору Александр, 1815-ъи илдя ися Веллингтон йункерлярин буну етмяляриня йол вермямишди; инди онлар ингилаб оъаьы вя вятяниня диван тутмагла истядикляри гядяр зювг ала билярдиляр.

Парис тяслим олду, о, 200 милйон тязминат юдяди; шящярин галалары пруссийалыларын ихтийарына верилди; шящяр гарнизону юз силащыны галиб эялянлярин айаглары алтына тюкдц вя сящра топларыны онлара верди; Парис гала бяндиндяки топлар гундаьындан ачылыб чыхарылды; дювлятин ихтийарында олан бцтцн мцгавимят васитяляри бир-бир тящвил верилди. Лакин Парисин щягиги мцдафиячиляри–милли гвардийа, силащлы Парис халгы–тохунулмаз галдылар; щеч кяс ъясарят едиб силащы–ня тцфянэ, ня дя топлары (Мящз дювлятя дейил, милли гвардийайа мяхсус олан вя буна эюря дя пруссийалылара тящвил верилмяйян бу топларын парислилярдян оьурланмасыны Тйер 1871-ъи ил мартын 18-дя ямр етмишди ки, бу да цсйана сябяа олду вя бу цсйандан Коммуна ямяля эялди.) тящвил вермяйи онлардан тяляб едя билмяди. Галибиййятли алман ордусунун силащлы Парис халгы гаршысында щюрмятля дайаныб дурдуьуну бцтцн дцнйайа билдирмяк цчцн галибляр Парися эирмядиляр вя анъаг буна гане олдулар ки, Йелисей чюллярини–иътимаи паркы!–цч эцнлцйя тутмаг иъазяси онлара верилди вя орада онлар парислилярин кешикчи дястяляри тяряфиндян щяр тяряфдян ящатя олунмуш вязиййятдя нязарят алтында галдылар. Щеч бир алман ясэяри Парис бялядиййяси бинасына айаг гоймады, щеч бири булварларда эязмяди, Луврдакы инъясянят сярвятляриня тамаша етмяк цчцн орайа бурахылан бир нечя няфяр ися тяслим олмаг шяртлярини позмамаг мягсяди иля хцсуси иъазя верилмясини хащиш етмяли олмушду. Франса дармадаьын едилмишди, Парис аълыгдан щялак олмаг дяряъясиня чатмышды, лакин Парис халгы юзцнцн шанлы кечмиши иля еля щюрмят газанмышды ки, галиблярдям щеч бири ъясарят едиб онун юз силащыны йеря гоймасыны щятта тяляб етмяди, щеч бири ъцр'ят едиб онун евляриндя ахтарыш кечирмяди, зяфяр йцрцшц дцзялтмякля бу кцчяляри, бу гядяр ингилабларын мейданыны мурдарламады. Санки тязяъя тахта чыхан алман императору (I Вилщелм. Ред.) Парисин ъанлы ингилабчылары гаршысында онлара щюрмят цчцн башыны ачмышды, неъя ки, вахты иля онун гардашы (IV Фридрих-Вилщелм. Ред.) Берлиндя март дюйцшчцляринин мейидляри гаршысында онлара щюрмят цчцн башыны ачмышды250 вя санки бцтцн алман ордусу императорун далында дуруб онлары саламлайырды.

Лакин бу, ейни заманда йеэаня гурбан иди ки, Бисмарк ону вермяйя вадар олмушду. Бисмарк Франсада онунла сцлщ баьлайа биляъяк щюкумятин олмадыьыны–щям 4 сентйабрда, щям дя 28 йанварда, бу, ейни дяряъядя доьру иди вя догру дейилди,–бящаня едяряк, юз мцвяффягиййятляриндян халис пруссъасына, сон дамласынадяк истифадя етди вя анъаг Франса тамамиля мяьлуб едилиб йеря сяриляндян сонра сцлщ баьламаьа разы олду. Сцлщ баьлайаркян о йеня дя кющня пруссийалы ядасыны ишя салыб «ялверишли вязиййятдян тяряддцдсцз истифадя етди». Няинки 5 милйард мябляьиндя мисли эюрцнмямиш тязминат Франсадан сыхылыб алынды, щятта буна цстялик олараг ики яйалят, Метс вя Страсбург шящярляри иля бирликдя Елзас вя алман Лотаринэийасы яйалятляри Франсадан гопарылыб Алманийанын тяркибиня гатылды. Бисмарк бу ярази илщагы иля илк дяфя олараг, еля мцстягил сийасятчи кими щярякят етди ки, кянардан юзцня эюстярилян програмы садяъя юз методлары иля йериня йетирмякля кифайятлянмяйиб юз зещни фяалийятинин мящсулуну да щяйата кечирди; мящз бурада Бисмарк юзцнцн илк чох бюйцк сящвиня йол верди (Бундан сонракы мятн «Бисмарк юз мягсядиня чатмагда иди» сюзляринядяк ялйазмасынын мцвафиг сящифяляри олмадыьына эюря («Неуе Зеит», Бд. I, №25, 1895-1896, С. 772-776) журналынын мятниндян эютцрцлмцшдцр. Ред.).

Франса Елзасы ясас е'тибары иля щяля отузиллик мцщарибя заманында истила етмишди. Бунунла Ришелйе IV Щенрихин ашаьыдакы е'тибарлы принсипиня хяйанят етмишди:

«О йердя ки испанъа данышырлар гой бу йер испанларын олсун, о йердя ки алманъа данышырлар гой бу йер алманларын олсун, амма о йердя ки франсызъа данышырлар бу йер мяня мяхсусдур».

Щям дя Ришелйе Рейн чайындан кечян тябии сярщядя, гядим Галлийанын тарихи сярщядиня истинад едирди. Бу ахмаглыг иди; тяркибиня ящалиси франсызъа данышан Лотаринэийа вя Белчика вилайятляринин вя щятта Франш-Контенин дахил олдуьу Алманийа империйасынын Франсаны ящалиси алманъа данышан йерляри ишьал етмякдя мязяммят етмяйя щаггы йох иди: 1681-ъи илдя XIV Лцдовик Страсбург шящярини шящярдяки франсызпяряст партийанын251 кюмяйи иля динълик заманы ишьал етмишдися, бунун цстцндя щяр щалда Пруссийа щиддятлянмямялидир, хцсусиля еля бир фактдан сонра ки, Пруссийанын юзц 1796-ъы илдя азад империйа шящяри Нцрнбергя гаршы, мцвяфягиййятсиз олса да, ейни шякилдя зоракылыг ишлятмишди вя орайа щяр щалда щеч бир Пруссийа партийасы тяряфиндян чаьырылмамышды (XIV Лцдовики мязяммят едиб дейирляр ки, о ян динъ бир заманда юзцнцн «бирляшдирмя палаталарыны»252 юз торпаьы олмайан алман вилайятляриня йеритмишди. Пруссийалыларын ян гяддар ифтирачылары ися онлар щаггында буна бянзяр щеч бир шей дейя билмязлярмиш. Яксиня. Пруссийалылар 1795-ъи илдя империйа конститусийасыны ачыгдан-ачыьа позуб Франса иля тякликдя сцлщ баьлайараг вя сярщяд хяттинин архасында юзляри гядяр вяфасыз олан хырда гоншуларыны юз ятрафында бирляшдириб биринъи Шимали Алманийа Иттифагыны йарадараг, Франконийада ишьалчылыг тяшяббцсляриня кечмяк мягсяди иля Ъянуби Алманийадакы империйа мя'мурларынын чятин вязиййятиндян истифадя етдиляр вя онлар мцщарибяни Австрийа иля иттифага эириб тякликдя давам етдирмяли олдулар. Пруссийалылар Ансбахда вя Байрюйтдя (о заман бунлар пруссийалыларын иди) Лцдовикдян нцмуня эютцрцб «бирляшдирмя палаталары» гурмуш ва там бир сыра гоншу яразиляриня гаршы торпаг иддиасы иряли сцрмцшдцляр ки, Лцдовикин щцгуги дялилляри бу бящанялярин йанында сон дяряъя айдын вя инандырыъы иди. Алманлар мяьлуб едилиб эери чякиляндя, франсызлар ися Франконийайа дахил оланда хиласкар приссийалылар Нцрнберг ятрафындакы яразинин щамысыны, о чцмлядян лап шящяр щасарынын юзцнядяк олан ятраф йерляри тутдулар вя горхудан тир-тир ясян Нцрнберг мешшанларыны (1796-ъы ил сентйабрын 2-дя) щийляэярликля еля бир мцгавиля имзаламаьа мяъбур етдиляр ки, бу мцгавиляйя эюря шящяр пруссийалылара табе олурду вя йящудиляр щеч вахт шящяр даирясиня бурахылмамалы иди. Лакин бундан сонра ерсщерсог Карл йеня дя щцъума кечиб 1796-ъы ил сентйабрын 3 вя 4-дя франсызлары Вцртсбург йахынлыьында мяьлуб етди вя беляликля, юзляринин алманлыг вязифяси тясяввцрцнц нцрнберглилярин бейниня зорла йеритмяк цчцн Пруссийанын етдийи бу ъящд дя юзцндян сонра щеч бир из бурахмадан боша чыхмыш олду.).

Лотаринэийаны 1735-ъи илдя Австрийа Вйана сцлщ мцгавиляси цзря Франсайа сатмышды, 1766-ъы илдя ися Лотаринэийа гяти олараг, Франсанын ихтийарына кечди. Ясрляр бойу Лотаринэийа анъаг каьыз цзяриндя Алманийа империйасына дахил олмушду, Лотаринэийа щерсоглары ися щяр ъящятдян франсыз олуб, демяк олар, щямишя Франса иля мцттяфиг олмушдулар.

Воэездя Франса ингилабынадяк бир чох хырда сенйорлар варды ки, Алманийайа мцнасибятдя юзлярини императора билаваситя табе олан империйа мя'мурлары кими эюстярирдиляр, Франсайа мцнасибятдя ися юзляри цзяриндя онун суверенлийини гябул едирдиляр; онлар бу икили вязиййятдян хейир эютцрцрдцляр вя яэяр Алманийа империйасы щаким кнйазлары мяс'улиййятя чякмяк явязиня онлара дюзцрдцся, Франса юзцнцн суверенлик щцгугуна ясасян бу ярази ящалисини говулмуш кнйазлара гаршы мцдафия едяндя Алманийа империйасынын бундан шикайят етмяйя даща йери йох иди.

Цмумиййятля, бу алман яразиси ингилабадяк, демяк олар, щеч франсызлашдырылмамышды. Орада алман дили, щеч олмазса Елзасда, мяктяб вя рясми идарялярдя ишлядилян дил кими галырды. Франса щюкумяти узун илляр давам едян даьыдыъы мцщарибялярдян сонра инди, XVIII ясрин яввялляриндян бяри юз торпагларында даща дцшмян цзц эюрмяйян алман яйалятлярини щимайя едирди. Даими дахили мцщарибяляр цзцндян дидилян Алманийа империйасы, доьрудан да, елзаслыларда еля бир арзу ойада билмязди ки, онлар ана вятянин гуъаьына гайытмаг истясинляр; елзаслылар ичярисиндя, щеч олмазса, динълик вя ращатлыг бяргярар олмушду, ишлярин ня йердя олдуьу мя'лум иди вя щяр шейдя сюзц кечян филистерляр аллащтааланын аьылчатмаз йолларыны бунда эюрцрдцляр. Бундан ялавя онлар бу вязиййятдя тяк дейилдиляр: Щолштейн ящалиси дя хариъи Данимарканын щюкмранлыьы алтында иди.

Лакин будур, Франса ингилабы баш верди. Елзас вя Лотаринэийанын Алманийадан алыб ялдя етмяк цмидиндя олмадыглары шейи Франса онлара баьышлады. Феодализм буховлары гырылды. Бийара эетмяйя мяъбур олан тящкимли кяндли азад адам олду, бир чох щалларда юз щяйяти вя тарласынын азад мцлкиййятъиси олду. Патрисилик щюкмранлыьы вя шящярлярдя сех имтийазлары йох олуб эетди. Задяэанлары говладылар, хырда кнйазларын вя баронларын мцлкляриндя ися кяндлиляр юз гоншуларындан нцмуня эютцрцб щаким шяхсляри, щюкумят палаталарыны вя задяэанлары говурдулар вя юзлярини азад франсыз вятяндашы е'лан едирдиляр. Франсанын щеч бир йериндя халг ингилаба алманъа данышан ящалинин йашадыьы яйалятлярдя олдуьу гядяр ъошьунлугла гошулмамышды. Алманийа империйасы ингилаба мцщарибя е'лан едяндя, алманларын йалныз юз ясарят зянъирлярини итаяткарлыгла дашымагда давам етдикляри дейил, йенидян франсызлара кющня ясарят зянъирини вурмаг вя тязяъя говланмыш феодал аьалары йеня дя елзаслы кяндлилярин белиня сарымаг цчцн дя истифадя олундуглары ашкара чыханда, елзаслылар иля лотаринэийалыларын алман миллятиня мянсуб олдугларына сон гойулду вя онлар алманлара нифрят етмяйи юйряндиляр, онда Страсбургда гошулуб бястялянян «Марселйоза»ны илк дяфя олараг елзаслылар охудулар вя онда алман франсызлары юз дилляриня вя кечмишляриня бахмайараг, ингилаб уьрундакы мцбаризянин йцзляръя вурушма мейданында гядим франсызлара говушуб ващид бир халг олдулар.

Мяэяр бюйцк ингилаб Дцнкерк фялямяндлиляринин, Бретан келтляринин вя Корсика италйанларынын башында да бу мю'ъцзяни эюстярмяди? Биз ейни ишин алманларын да башына эялдийиндян шикайят едирикся, буну мцмкцн едян бцтцн тарихимизи унутмуругму? Мяэяр биз Рейн чайынын бцтцн сол сащилинин, ингилабда анъаг пассив шякилдя иштирак етмиш олса да, франсызлар тяряфиндя олдуьуну вя 1814-ъц илдя алманлар орайа йеиндян сохуландан сонра 1848-ъи илядяк франсызлар тяряфиндя галдыьыны вя о заман ингилабын Рейн вилайятляри ящалисинин эюзцндя алманлара бяраят газандырдыьыны унутдугму? Мяэяр биз унутмушуг ки, франсызларын Щейнени щейран етмяси вя щятта онун бонапартизми Рейнин сол сащилиндяки халг кцтляляринин цмуми ящвали-рущиййясинин анъаг якс-сядасы иди?

1814-ъц илдя мцттяфигляр ирялиляйяндя мящз Елзасда вя алман Лотаринэийасында халг онлары ян бюйцк дцшмянчиликля вя ян шиддятли мцгавимятля гаршылады, чцнки бурада йеня дя алман вятяндашы олмаг тящлцкясинин мювъуд олдугуну щисс едирдиляр. Щалбуки о заман бу вилайятлярдя щяля демяк олар анъаг алманъа данышырдылар. Франсадан гопардылыб айрылмаг тящлцкяси арадан галханда вя романтик алман шовинистляринин ишьалчылыг истякляриня сон гойуланда эюрдцляр ки, Франса иля дил ъящятдян дя даща сых йахынлашыб бирляшмяк лазымдыр вя о замандан е'тибарян лцксембурглуларын юз хошлары иля етдикляри кими бурада да мяктяб франсызлашдырылмаьа башланды. Буна бахмайараг, ислащат просеси чох йаваш баш верирди; йалныз индики буржуазийа нясли щягигятян франсызлашмышдыр, щалбуки кяндли вя фящляляр алманъа данышырлар. Вязиййят тяхминян Лцксембургда олдуьу кимидир: франсыз дили, гисмян кился кафедрасы мцстясна олмагла, ядяби алман дилини сыхышдырыб арадан чыхартмышдыр, лакин алман халг диалекти йалныз дил сярщяддиндя дябдян чыхмышдыр вя мяишятдя Алманийанын чох йерляриндякиндян даща эениш ишлядилир.

Эюрцнцр бцтцн алман тяшяббцсляриндян айрылмаз бир тярздя шовинист романтикасынынын ъанланмасындан рущланан Бисмаркын вя пруссийалы йункерлярин йенидян алманлашдырмаг ниййятиндя олдуглары юлкя белядир. «Марселйоза»нын вятяни Страсбург шящярини алман шящяри етмяк ниййяти дя Гарибалдинин вятяни Иитса шящярини франсызлашдырмаг арзусу гядяр мя'насыз иди. Лакин Нитсада Луи-Наполеон, щеч олмазса, нязакятля щярякят едиб шящяри Франсайа илщаг етмяк мясялясини сяся гоймуш вя онун бу маневри баш тутмушду. Пруссийалыларын бу кими ингилаби методлара нифрят етмяляри цчцн онларын ялиндя ъидди ясаслар олдуьу щяля бир тяряфя дурсун,–щяля беля бир щадися олмамышды ки, бир йердя халг кцтляляри Пруссийайа гатылмаьы истямиш олсунлар,–чох йахшы мя'лум иди ки, мящз бурада ящали Франсайа ясл франсызларын юзляриндян даща чох йекдилликля баьланмышды. Щям дя гопарылма ачыгдан-ачыьа зоракылыгла апарылмышды. Бу Франса ингилабы цчцн гисас алмаг кими бир иш иди; мящз ингилаб сайясиндя Франса иля говушуб бирляшян парчалардан бири гопарылмышды.

Щярби нюгтейи-нязярдян Елзас-Лотаринэийанын илщагы, щяр щалда, мцяййян мягсяд эцдцрдц. Алманийа Метс вя Страсбург шящярлярини яля кечирмякля мцстясна мющкям мцдафия хятти ялдя едир. Ня гядяр ки, Белчика вя Исвечря битяряф галырлар, франсызлар анъаг Метс вя Воэюз арасындакы дар золагда кцтляви шякилдя щцъума башлайа билярляр, бундан ялавя, Кобленс, Метс, Страсбург вя Майнтс дцнйада ян мющкям вя ян ири дюрдбуъаг гала тяшкил едир. Лакин бу дюрдбуъаьын да Ломбардийадакы Австрийа дюрдбуъаьы (Шимали Италийанын Верона, Ленйаго, Мантуйа вя Пескйера галалары. Ред.) кими йарысы дцшмян юлкясиндя йерляшмишдир вя орада ящалини итаят алтында сахлайан ич гала вязифясини эюрцр. Бундан ялавя, дердбучаьы кип баьламаг цчцн алман дилинин йайылдыьы сащянин хариъиня чыхмаг вя дюрддя бир милйон ясл франсызы зорла тутмаг лазым иди.

Демяли, бюйцк стратежи файда илщага щагг газандыра биляъяк йеэаня ъящятдир. Лакин бу файда онун доьурдуьу зярярля щеч мцгайися едиля билярми?

Пруссийалы йункер буну нязяря алмыр ки, эянъ Алманийа империйасы кобудъасына зоракылыьы ачыгдан-ачыьа вя утанмадан юзцнцн ясас принсипи е'лан етмякля юзцня чох бюйцк мя'няви зяряр вурмушдур. Яксиня, итаят етмяйян, зоракылыгла язилян тябяяляр она лазымдыр, бу тябяяляр Пруссийанын гцдрятинин артдыьыны исбат едир; яслиндя онун ялиндя башга ецбут щеч вахт олмамышды. Лакин прусс йункери нязяря алмаьа мяъбур олдуьу шей илщагын сийаси нятиъяляри иди. Бу нятиъяляр ися тамамиля айдын иди. Бу илщаг щяля гануни гцввяйя минмяздян яввял Маркс буну Интернасионалын бяйаннамясиндя бцтцн дцнйайа хябяр вериб демишди: Елзас вя Лотаринэийанын илщагы Русийаны Авропанын мцнсифи едир (К.Маркс. «Бейнялхалг Фящдя ъямиййяти Баш Шурасынын Франса–Пруссийа мцщарибяси щаггында Икинъи бяйаннамясн» Ред.). Сосиал демократлар да буну рейхстагын трибунасындан тез-тез тякрарлайырдылар, о вахта гядяр ки, нящайят, Бисмаркын юзц 1888-ъи ил февралын 6-да рейхстагда сюйлядийи нитгиндя мцщарибя вя сцлщ мясяляляриндя халгларын мцгяддяратыны щялл едян гцдрятли чар гаршысында сцрцняряк, бу сюзлярин доьрулуьуну е'тираф етди.

Доьрудан да бу, эцняш кими айдын иди. Франсанын фанатизм дяряъясиндя вятянпярвяр ики яйалятини ондан гопартмагла ону, бу яйалятляри гайтармаг цмидини верян щяр бир дювлятин гуъаьына атыр вя ону юзцня ябядидцшмян едирдиляр. Доьрудур, бу ъящятдян алман филистерини ляйагят вя виъданла тямсил едян Бисмарк франсызлардан тяляб едир ки, онлар Елзас-Лотаринэийадан йалныз дювлят щцгугу мя'насында дейил, щабеля мя'няви ъящятдян дя ял чяксинляр вя буна ялавя юлараг, щятта севинсинляр ки, ингилабчы Франсанын бу ики парчасы щеч танымаг да истямядикляри «кющня вятяня гайтарылмышдыр». Лакин франсызлар, чох тяяссцф ки, буну етмяк истямирляр, неъя ки, алманлар да Наполеон мцщарибяляри; заманында Рейн чайынын сол сащилиндян мя'няви ъящятдян ял чякмирдиляр, щярчянд бу вилайят дя о заман гайыдыб алманларла бирляшмяйи щеч истямирди. Ня гядяр ки, елзаслылар вя лотаринэийалылар гайыдыб Франса иля бирляшмяк истяйирляр, Франса онларын гайтарылмасына наил олмаьа, бунун васитялярини ахтармаьа вя демяли, мцттяфиг ахтарыб тапмаьа ся'й едяъяк вя етмялидир. Алманийа ялейщиня Франсанын тябии мцттяфиги ися Русийадыр.

Гярб континеитинин ики чох бюйцк вя чох эцълц милляти бкрбирини дцшмянчиликля нейтраллашдырырса, бундан ялавя, онларын арасында ябяди нифага сябяб олан ярази онлары гаршылыглы мцбаризяйя сювг едирся, бундан анъаг Русийа газаныр, чцнки онда Русийанын ял-голу даща чох ачылыр,–о Русийанын ки, юз истилачылыг истякляриндя Франсадан шяксиз кюмяк умаъаьына бел баьламаг ясасы ня гядяр чох оларса, Алманийа тяряфиндян бир о гядяр аз мцгавимят эюря биляр. Мяэяр Бисмарк Франсаныеля вязиййятдя гоймамышдырмы ки, Русийа Франсанын итирдийи яйалятлярин она гайтарылаъаьыны тякъя вя'д едярся, Франса онунла иттифаг баьланмасыны Русийадан йалварыб хащиш етмяли вя Истамбулу илтифат едиб Русийайа баьышламалы олаъагдыр? Буна бахмайараг, сцлщ он йедди ил ярзиндя позулмамышса, мяэяр бунун сябяби о дейилдирми ки, Франса вя Русийада тятбиг олунан ландвер системи лазым олдуьу гядяр тамамиля тя'лим эюрмцш йарарлы ясэяр континэентини веря билмяк цчцн арадан, ян азы, он алты ил, бир аз, яввялки алман йенилийиндян сонра ися–щятта ийирми беш ил кечмясини тяляб едир? Мяэяр Елзас-Лотаринэийанын гясб едилмяск, сон он йедди ил ярзиндя бцтцн Авропа сийасятини мцяййян едян ясас факт олмушса, инди дя гитямизин бизя аид щиссясиндя мцщарибя тящлцкяси доьуран бющранын башлыъа сябяби дейилдирми? Бу бир факты арадан галдырын–вя сцлщ тя'мин едилмишдир!

Йухары Алманийа тяляффцзц иля франсызъа данышан елзаслы буржуа ясл йерли франсыз кими франсыз ядаларына ямял етмякдя тяшяххцс сатан, бу йелбейин мяляз, эетейя йухарыдан ашаьы бахыб Расиня щейран олан, лакин буна бахмайараг, юзцнцн яслян алман олдуьунун сиррини дярк едиб язаб чякмякдян хилас ола билмяйян вя мящз буна эюря алманлыьа аид щяр шейдян нифрятля наггаллыг етмяли олуб щятта Алманийа иля Франса арасында васитячи олмаьа да йарамайан бу елзаслы буржуа, истяр Мцлщаузен фабрикъиси олсун, истярся дя Парис журналисти–шцбщясиз ки, чох нифрят едиляси бир вцъуддур. Лакин ону бу щала салан, сон цч йцз иллик алман тарихи дейился, бяс нядир? Мяэяр хариъдяки алманларын, демяк олар, щамысы хцсусиля юз алман мяншяйини даныб юзцнцн йашадыьы йени вятяниндяки юзэя миллятя мянсуб бир адам кими эюстярмякля юзцнц язиййятя, ясл ишэянъяйя дцчар едян таъирляр, чох йахын заманадяк елзаслыларла ейни вязиййятдя дейилдирлярми, щям дя елзаслылар мювъуд шяраит цзцндян юзлярини аз-чох эцлцнъ вязиййятя салмаьа мяъбур олдуглары щалда, щямин таъирляр юз хошлары иля юзлярини азы ейни вязиййятя салмырдылар? Мясялян, Инэилтярядя 1815-ъи ил иля 1840-ъы ил арасында орайа кючян бцтцн алман таъирляри, демяк олар, башдан-баша инэилисляшдирилиб юз араларында, демяк олар, анъаг инэилисъя данышырдылар вя щяля инди, мясялян, Манчестер биржасына чохлу кющня алман филистери топланыр ки, онлар анъаг ясл инэилис кими танынмаг цчцн юз вардювлятляринин йарысыны веря билярди. Йалныз 1848-ъи илдян сонра бу ъящятдян дя дяйишиклик ямяля эялди, 1870-ъи илдян ися щятта ещтийатда олан лейтенантлар Инэилтяряйя эяляндя вя Берлин юз ясэярлярини бурайа эюндяряндя яввялки йалтаглыг арадан галхыб пруссийалы тяшяххцсц буну явяз едир; бу тяшяххцс ися бизи яънябилярин эюзцндя ейни дяряъядя эцлцнъ вязиййятя салыр.

Мяэяр 1871-ъи илдян сонра Алманийа иля бирляшмяк елзаслылар цчцн даща ъазибяли олдуму? Яксиня. Онлары диктатурайа табе етдиляр, щалбуки онларын йанында, Франсада республика вар иди. Онларын йашадыьы йердя пруссийалыларын инсаны васвасылыг дяряъясиндя тянэя эятирян ландратлар системини тятбиг етдиляр, щалбуки бяднам франеыз префектляринин мцдахилясини ганунла ъидди низама салмаг системи ландратлар системинин йанында ясл бюйцк не'мят иди. Мятбуат азадлыьы, йыьынъаг дцзялтмяк вя иттифаглар тяшкил етмяк щцгугунун сон галыглары тезликля арадан галдырылды, шылтаглыг едян бялядиййя шуралары бурахылды вя алман бцрократлары бялядиййя ряиси тя'йин едилди. Бунун мцгабилиндя ися «нотабллары», йя'ни башдан-баша франсызлашмыш задяэан вя буржуалары щяр ъцр разы салыб онларын истисмарчы мянафейини, алман ящвали-рущиййясиндя олмасалар да, алманъа данышан вя разылыьа эялмяйя ъящд етмяк цчцн йеэаня цнсцр олан кяндли вя фящляляря гаршы мцдафия едирдиляр. Лакин бунунла ня ялдя едилди? Бу ялдя едилди ки, 1887-ъи илин февралында бцтцн Алманийа ващимяйя дцшцб бисмаркчы картеля253 мянсуб оланлардан ибарят яксяриййяти рейхстага эюндяряндя Елзас-Лотаринэийа анъаг гаты франсызпярястляри сечиб алманлара щеч олмазса, азаъыг ряьбят бяслямяк ъящятдян бядэцман оланларын щамысыны рядд етди.

Яэяр елзаслылар, мящз олдуглары кимидилярся, бизим бундан щиддятлянмяйя щаггымыз вардырмы? Щеч бир щалда йохдур. Онларын илщага бяслядийи нифрят еля бир тарихи фактдыр ки, бунун изащ олунмаьа ещтийаъы вардыр, бу барядя сюйцш сюймяйя ися ещтийаъ йохдур. Бурада биз юзцмцздян сорушмалыйыг: Алманийа ня гядяр чох вя ня гядяр бюйцк тарихи эцнащ етмиш олмалыдыр ки, Елзасда беля бир ящвали-рущиййя ямяля эялмишдир? Елзаслылары йенидян алманлашдырмаг цчцн он йедди илдян бяри едилян ъящдлярдян сонра онлар бир аьыздан бизя «гойун бизи ращат отураг» дейирлярся, бизим йени Алманийа империйасы кянардан неъя эюрцнмялидир? Цч йцз иллик рцсвайчы тарихин пис нятиъялярини йох етмяк цчцн мцвяффягиййятли ики щярби сяфярин вя он йедди иллик Бисмарк диктатурасынын кифайят етдийини дцшцнцб хяйал етмяйя щаггымыз вармы?

Бисмарк юз мягсядиня чатмагда иди. Онун йени Пруссийа-Алманийа империйасы Версалда XIV Лцдовикин тянтяня салонунда рясмян е'лан едилди254. Франса мцдафиясиз щалда онун айаглары алтына сярилмишди; онун юзц бойун яймяйян Парися ъясарят едиб тохунмадыьы щалда Тйер Париси Коммуна цсйаны щалына чатдырды вя сонра кечмиш император ордусунун ясирликдян гайтарылан ясэярляри тяряфиндян дармадаьын едилди. 50-ъи иллярдя бцтцн Авропа филистерляри Бисмаркын юрняйи олан Луи-Бонапарта щейран олдуглары кими инди дя Бисмарка щейран олмушдулар. Русийанын кюмяйи иля Алманийа Авропада биринъи дювлят олду, Алманийада бцтцн щакимиййят ися диктатор Бисмаркын ялиндя ъямляшмишди. Инди щяр шей онун бу щакимиййятдян неъя истифадя едя биляъяйиндян асылы иди. Индийядяк Бисмарк буржуазийанын бирляшдирмя планларыны, буржуа васитяляри иля олмаса да, бонапартчы васитялярля щяйата кечирирдися, инди бу мясяля кифайят дяряъядя щялл едилмишди; инди о юз планларыны йаратмалы, онун юз башынын ня кими идейалар доьура биляъяйини эюстярмяли иди. Щям дя бу, йени империйанын дахили гурулушунда ашкара чыхмалы иди.



Алман ъямиййяти ири торпаг сащибляриндян, кяндлилярдян, буржуазийа, хырда буржуа вя фящлялярдян ибарятдир; бунларын щамысы, юз нювбясиндя, башлыъа цч синифдя груплашыр.

Ири торпаг сащиблийи сайъа аз олан магнатларын (яксяриййятля Силезийада) вя Елба чайындан шяргдяки кющня Пруссийа яйалятляриндя олан хейли мигдар орта щаллы мцлкядарларын ялиндя топланмышдыр. Мящз бу пруссийалы йункерляр бцтцн ири торпаг сащибляри ичярисиндя аз-чох башлыъа рол ойнайырлар. Онлар юзляри кянд тясяррцфат сащибидирляр, чцнки юз мцлкляриндя, чох вахт мцдирляр васитясиля, тясяррцфатла мяшьул олурлар вя бундан ялавя бир чох щалларда шяраб «я чуьундур шякяри заводларынын сащибидирляр. Шяраитин ялверишли олдуьу йерлярдя онларын торпаьы майорат торпаьы кими бцтцн нясля тящким едилмишдир. Кичик оьуллары ордуйа вя йа мцлки дювлят гуллуьуна эирирляр вя беляликля, торпаг сащиби олан бу хырда задяэанларын архасынъа даща хырда забит вя мя'мур задяэанлар эялир ки, бунларын сыралары, онларын юзцндян башга, буржуазийайа мянсуб йцксяк забит вя мя'мурлар ичярисиндян эцъля дцзялдилмиш задяэанлар щесабына артыр. Бцтцн бу задяэан ъинсинин ашаьы тябягяляриндя тябии олараг, чохлу тцфейли задяэан, задяэанлар лцмпен-пролетариаты ямяля эялир ки, бунлар да боръа эирмякля, шцбщяли ойун ойнамагла, зящля тюкян дилянчиликля вя сийаси ъасуслуг етмякля доланыр. Бцтцн бу эцрущ бцтювлцкдя Пруссийа йункерлярини тяшкил едир вя кющня Пруссийа дювлятинин башлыъа дайагларындан бири хидмятини эюрцр. Лакин бу йункерлярин торпаг сащибляриндян ибарят олан юзяйи юзлцйцндя айаг цстцндя чох да мющкям дурмур. Бу силкя йарашан щяйат тярзиндя йашамаг зяруряти эцнцкцндян даща баща баша эялир; кичик оьуллара лейтенант вя йа асессор рцтбясиня чатанадяк кюмяк етмяк вя гызлары яря вермяк–бунларын щамысы пул истяйир; бцтцн башга мцлащизяляр бу вязифялярин йериня йетирилмяси гаршысында архайа кечмяли олдуьуна эюря, щеч дя тяяъъцблц дейилдир ки, эялир чатышмыр вя боръ векселляриня гол чякмяк вя йа щятта мцлкц эиров гойуб боръ, алмаг лазым эялир. Бир сюзля бцтцн йункерляр учурум кянарында дурурлар: истяр мцщарибя олсун, истярся дя гытлыг вя йа тиъарят бющраны, щяр бир фялакят йункерляр цчцн ифлас юлмаг тящлцкяси доьурур, буна эюря дя, тяяъъцблц дейилдир ки, сон бир нечя йцз ил ярзиндя онлары анъаг дювлятин мцхтялиф, шякилдя етдийи кюмяк мящв олмагдан хилас едирди; доьрудан да йункерляр анъаг дювлятин кюмяйи сайясиндя мювъуд олмагда давам едирляр. Йалныз сцн'и сурятдя кюмякля сахланылан бу синиф юлцмя мящкумдур; щеч бир мадди йардым ону узун мцддят йашада билмяз. Лакин бу синифля бирликдя кющня Пруссийа дювляти дя йох олуб эедяъякдир.

Кяндли сийаси ъящятдян о гядяр дя фяал олмайан цнсцрдцр. Ня гядяр ки, кяндлинин юзц мцлкиййятчи олараг галыр, кяндли марканын гядим цмуми торпаг йерляриндян вя йа цмуми отлаьындан зорла мящрум едилян парселли кяндли тясяррцфатында истещсалын ялзеришли олмамасы цзцндян эетдикъя даща чох вар-йохдан чыхыр, чцнки цмуми отлаьын олмамасы она малгара сахламаьа имкан вермир. Кяндли бир иъарядар кими даща пис вязиййятдядир. Хырда кяндли истещсалы яксяриййятля натурал тясяррцфат олмасыны тяляб едир, чцнки пул тясяррцфатында бу истещсал мящв олур. Юзцнцн бир парча торпаьындан тамамиля мящрум олмамаг цчцн кяндлинин боръ йцкцнцн артмасы, мцлк мцгабилиндя боръ верян кредиторлар тяряфиндян кцтляви шякилдя ямлакдан мящрум едилмяси, евдя сянят иля мяшьул олмаг зяруряти бурадан иряли эялир. Кяндлиляр сийаси ъящятдян яксяриййятля лагейд вя йа иртиъачыдырлар: Рейндя онлар пруссийалылара кющнядян бяслядикляри нифрят цзцндян ифрат католик ящвали-рущиййядядирляр; башга йерлярдя онлары партикулйаризм вя йа протестант мцщафизякарлыьы рущу чульамышдыр. Бу синфин дини щисси щяля дя онун иътимаи вя йа сийаси мянафейини ифадя едир.

Буржуазийа щаггында биз артыг данышмышыг. 1848-ъи илдян е'тибарян буржуазийа мисли эюрцнмямиш игтисади йцксялиш кечирирди. 1847-ъи илдяки тиъарят бющранындан сонра о заман йарадылан океан эямичилийинин тя'сири иля, щямчинин дямир йолу шябякясинин олдугъа эенишлянмяси вя Калифорнийа иля Австралийада гызыл сярвятляринин кяшф едилмяси нятиъясиндя сянайедя башланан чох бюйцк инкишафда Алманийа эетдикъя даща эениш иштирак едирди. Мящз буржуазийанын хырда дювлятляря парчаланманын сярбяст ялагяляр йолунда доьурдуьу манеяляри арадан галдырмаг вя дцнйа базарында юзцнцн яъняби рягибляри иля бярабяр щцгуглу вязиййятя наил олмаг ъящди Бисмаркын ингилабына сябяб олмушду. Инди, франсыз милйардлары Алманийайа ахынла эялдийи бир заманда буржуазийанын гаршысында гызьын сащибкарлыг фяалиййятинин йени дюврц ачылды вя бурада буржуазийа бюйцк сянайе милляти олдуьуну–милли-алман мигйасындакы ифлас васитясиля45–исбат етди. О заман буржуазийа да!ш ящалинин игтисади ъящятдян ян гцввятли синфи иди, дювлят юз сийасятини буржуазийанын игтисади мянафейиня табе етмяли иди; 1848-ъи ил ингилабы дювлятя защири конститусийа формасы верди, бу форма шяраитиндя буржуазийанын сийаси ъящятдян дя щюкмранлыг етмяк вя бу щюкмранлыьыны эенишляндирмяк имканы варды. Буна бахмайараг, буржуазийа щягиги сийаси щакимиййятдян щяля узагда иди. Буржуазийа Бисмарк иля мцнагишясиндян галиб чыхмады; Алманийада йухарыдан ингилаб етмякля мцнагишянин арадан галдырылыб ляьв едилмяси буржуазийайа даща чох эюстярди ки, иъра щакимиййяти щялялик, ян йахшы щалда, онун юзцндян анъаг чох зяиф вя долайы шякилдя асылыдыр, о ня назнрляри ишдян кянар едя билир, ня онларын тя'йин олунмасына тя'сир эюстяря билир вя ня дя ордуйа бир сярянъам веря билир. Бундан ялавя, буржуазийа чох фяал иъра щакимиййяти гаршысында горхаг вя зяиф иди; лакин йункерляр дя беля идиляр, буржуазийа цчцн ися.бу щал даща чох цзцрлц иди, чцнки буржуазийа иля ингилабчы сянайе фящля синфи арасында доьрудан-доьруйа игтисади антагонизм варды. Лакин щеч шцбщя йохду ки, буржуазийа йункерляри игтисади ъящятдян тядриъян йох етмяли иди, чцнки бцтцн варлы синифляр ичярисиндя йалныз буржуазийанын эяляъяк цчцн мягсяд вя планы варды.

Хырда буржуазийа, биринъиси, юз инкишафында узун заман эеридя галмыш Алманийада йердя галан Гярби Авропайа нисбятян даща бюйцк кцтля тяшкил едян орта яср сяняткарларынын галыгларындан, икинъиси, вар-йохдан чыхмыш буржуалардан вя цчцнъцсц, касыб ящалидян олуб хырда алверчиляр сырасына гарышан цнсцрлярдян ибарят иди. Ири сянайе эенишляндикъя бцтцн хырда буржуазийанын варлыьы юз сабитлийинин сон галыгларындан мящрум олурду; иш мяшьулиййятини дяйишдирмяк вя вахташыры ифласлар бир гайда олмушду. Кечмишдя бунъа дяйанятли олуб алман филистерлийинин ясас юзяйини тяшкил едян, фираван йашайан вя юзцнцн динълийи, итаяткарлыьы, мю'минлийи вя эюзял ядяби иля фярглянян бу синиф инди алчалыб тамамиля чашгынлыг вя аллащын она йолладыьы таледян наразылыг щалына дцшмцшдцр. Саламат галан сяняткарлар сех имтийазларынын бярпа едилмясини уъадан тяляб едирдиляр, башгалары ися гисмян мцлайим демократлар тяряггипярвярляр255 олурдулар, гисмян щятта сосиал-демократларла йахынлашыр вя бя'зи йерлярдя ачыгдан-ачыьа фящля щярякатына гошулурдулар.

Нящайят, фящляляр. Кянд фящляляри, щяр щалда Шярги Алманийада, щяля дя йарымтящкимли кими асылы вязиййятдя олдугларына эюря щесаба алына билмязди. Бунун мцгабилиндя шящяр фящляляри ичярисиндя сосиал-демократийа сцр'ятля мцвяффягиййят газанырды вя ири сянайе халг кцтлялярини пролетарлашдырдыгъа бюйцйцб артырды, бунунла да капиталистлярля фящляляр арасындакы синфи якслийи сон дяряъя кяскинляшдирирди. Сосиал-демократ фящляляр бир мцддят парчаланыб бир-бири иля мцбаризя едян ики партийайа бюлцнмцшдцлярся дя3, Марксын «Капитал»ы чапдан чыхандан сонра бу ики партийа арасындакы принсип ихтилафлары, демяк олар, тамамиля йох олду. Ме'мин лассалчвыыг вя онун «дювлятин кюмяйи иля мящсулдар ъямиййятляр» йаратмаг кими хцсуси тяляби тядриъян арадан галхырды вя бонапартчыдювлятсосиалист фящля партийасынын юзяйини йаратмагда аъиз олдуьуну эетдикъя даща чох ашкара чыхарырды. Айры-айры рящбярлярин бу ъящятдян вердийи зяряр кцтлялярин саьлам дуйьусу сайясиндя арадан галдырылды. Щяр ики сосиал-демократ ъяряйанынын бирляшмяси, демяк олар, йалныз шяхси характерли мясяляляр цзцндян щяля лянэидийи щалда, йахын эяляъякдя тя'мин едилди. Лакин щяля тяфригя заманында вя она ряьмян, фящля щярякаты кифайят гядяр эцълянди ки, сянайе буржуазийасынын цряйиня ващимя салсын вя щяля онун юзцндян асылы олмайан щюкумятя гаршы мцбаризясини эцъдян салсын; бурасыны да гейд етмяли ки, цмумиййятля 1848-ъи илдян е'тибарян алман буржуазийасы гырмызы кабусдан даща хилас ола билмирди.

Бу синифляр бюлэцсц парламентдя вя ландтаглардакы партийалар бюлэцсцнцн ясасыны тяшкил едирди. Ири торпаг сащибляри вя кяндлилярин бир щиссяси мцщафизякарлар кцтлясини тяшкил едирдиляр; сянайе буржуазийасы буржуа либерализминин саь ъинащы олан насионал-либераллары тяшкил едирди, щалбуки буржуа либерализминин сол ъинащы олан зяифлямиш демократик партийа вя йа тяряггипярвярляр партийасы дейилян партийа хырда буржуазийадан ибарят иди вя буржуазийанын бир щиссяси, щямчинин фящлялярин бир гисми буна кюмяк едирди. Нящайят, сосиал-демократийанын шяхсиндя фящлялярин юз мцстягил партийасы варды вя бу партийайа хырда буржуалар да дахил иди.

Бисмаркын вязиййятиндя вя онун кими кечмиши олан бир адам йаранмыш шяраити бир гядяр баша дцшяндя юзцня демяли иди ки, йункерляр олдуьу шяклиндя йашамаг габилиййяти олан бир синиф дейилдир, бцтцн варлы синифлярдян йалныз буржуазийа эяляъяк иддиасында ола билярди (биз бурада фящля синфиндян бящс етмирик вя онун тарихи вязифясини баша дцшмяйи Бисмаркдан тяляб етмяк ниййятиндя дейилик), буна эюря дя Бисмарк юз йени империйасынын тядриъян мцасир буржуа дювлятиня чеврилмясини ня гядяр эениш юлчцдя щазырлайарса, бу империйанын бир о гядяр мющкямлийи тя'мин едилмиш олар. Щямин шяраитдя Бисмарк цчцн мцмкцн олмайан шейи ондан тяляб етмяйяъяйик. Дярщал парламент идарясиня кечмяк вя рейхстага (Инэилтярядяки нцмайяндяляр палатасынын ихтийарына верилян щакимиййят кими) гяти щакимиййят вермяк мцмкцн олмазды вя о заман щятта аьлабатан бир иш дейилди; Бисмарк диктатурасынын парламентли срормалары онун юзцня щялялик зярури эюрцнмяли иди; биз ону щеч дя илк заманлар диктатураны мцщафизя етмякдя тагсырландырмырыг; биз анъаг сорушуруг ки, диктатурадан щансы мягсядля истифадя етмяк лазым иди. Чятин шцбщя етмяк олар ки, инэилис конститусийасына охшар гайда-ганунун башланьыъыны гоймаг йени империйайа мющкям ясас вя сакит дахили инкишаф тя'мин етмяк перспективини ачан йеэаня йол иди. Щяр щалда мящв олмаьа мящкум олан йункерлярин чох щиссясини юз лабцд талейинин ихтийарына вермякля онларын галан щиссясиндян вя йени цнсцрлярдян мцстягил ири торпаг сащибляри синфини тяшкил етмяк щяля мцмкцн эюрцнцрдц; бу синиф юзц буржуазийанын анъаг бязякли йухары щиссяси оларды вя буржуазийа щятта бцтцн щакимиййяти юз ялиндя сахладыгда бу синфя дювлятдя рясми нцмайяндялик вя ейни заманда ян эялирли вязифяляр вя чох эцълц нцфуз вермяли оларды. Вахты эяляндя имтина етмяк щяр щалда мцмкцн олмайан сийаси эцзяштляри буржуазийайа вермякля (варлы синифлярин нюгтейи-нязяриндян, щеч олмазса, беля фикир йеритмяк лазым иди), она бу эцзяштляри тядриъян вя щятта щярдяибир вя кичик юлчцдя етмякля, йени империйаны, щеч олмазса, еля бир йола йюнялтмяк оларды ки, бу йолда йени империйа, ону сийаси ъящятдян чох ютцб кечмиш Гярби Авропа дювлятляриня чата билярди, феодализмин сон галыгларындан вя бцрократик даирялярдя щяля чох эцълц олан филистерлик ян'янясиндян, нящайят, азад ола билярди вя башлыъа олараг, йени империйанын щеч дя эянъ олмайан баниляри фани щяйатдан чякилиб онунла видалашан заманадяк юз айаглары цстцндя дурмаг игтидарында оларды.

Щям дя буну етмяк о гядяр дя чятин дейилди. Ня йункерлярдя вя ня дя буржуазийада щятта орта дяряъядя гятиййят йох иди. Йункерляр буну сон алтмыш ил ярзиндя исбат етмишдиляр, дювлят о заман бу Дон-Кихотларын мцхалифятиня якс олараг, онларын мянафейиня уйьун тядбирляр эюрцрдц. Узун чякян яввялки тарих буржуазийаин да цзцйола олуб эцзяштя эетмяйя юйрятмишди, мцнагишядя.н сонра онун йанлары бярк аьрыйырды; о вахтдан е'тибарян Бисмаркын мцвяффягиййятляри буржуазийанын эюстярдийи мцгавимяти даща чох эцъдан салмышды, горхунъ шякилдя артан фящля щярякаты гаршысында онун дуйдуьу ващимя ися ишин галаныны эюрцб баша чатдырмышды. Бу шяраитдя буржуазийанын милли истяклярини щяйата кечирян адам, буржуазийанын сийаси тяляблярини щяйата кечирмякдя щеч бир чятинлик чякмядян она ялверишли олан щяр бир сцр’ятя риайят едя билярди, бу сцр'ят ися, цмумиййятля, онсуз да бюйцк дейилди. Бу адам анъаг мягсяди айдын тясяввцр етмяли иди.

Варлы синифлярин нюгтейи-нязяриндян бу, аьлабатан йеканя йол иди. Фящля синфинин нюгтейи-нязяриндян айдын идк ки, буржуазийанын мющкям щюкмранлыьыны гурмаг вахты чох эеъикмишдир. Алманийада ири сянайе вя онунла бирликдя буржуазийа вя пролетариат еля бир заманда ямяля эялмишди ки, пролетариат бу буржуазийа иля, демяк олар, ейни заманда сийасят мейданына мцстягил шякилдя атыла билярди, демяли; щяр ики синиф арасындакы мцбаризя щяля буржуазийа сийаси щюкмранлыьы тякликдя вя йа цстцн бир гцввя олараг, юз ялиня кечирмяздян яввял башланмышды. Лакин Алманийада буржуазийанын сакит вя мющкям щюкмранлыьынын вахты щятта кечмиш олса да, 1870-ъи илдя цмумиййятля варлы синифлярин нюгтейи-нязяриндян щяля дя ян дцзэцн сийасят буржуазийанын бу щюкмранлыьына эедян йол иди. Доьрудан да, ганунвериъиликдя вя идаря ишиндя чцрцйян феодализм заманынын щюкм сцрмякдя давам едян бир йыьын галыгларыны анъаг бу йолла арадан галдырмаг оларды; бюйцк Франса ингилабынын бцтцн наилиййятлярини Алманийа зямининя анъаг бу йолла тядриъян кечирмяк оларды,–бир сюзля, Алманийанын кющня дябли чох узун щюрцйцнц кясиб ону шцурлу олараг вя гяти сурятдя, мцасир инкишаф йолуна йюнялтмяк, онун сийаси гурулушуну юзцнцн сянайе сащясиндяки инкишафына уйьун щала эятирмяк мцмкун оларды. Нящайят, сонралар, буржуазийа иля пролетариат арасында лабцд олан мцбаризя башлайан заман бу мцбаризя 1848-ъи илдя Алманийада мцшащидя етдийимиз кими гарышыглыг, анлашылмазлыь, бир-бири иля чарпазлашан мянафе вя чашгынлыг шяраитиндя ъяряйан етмяйиб, щеч олмазса, нормал шяраитдя ъяряйан едярди вя щяр кяс мцбаризянин ня цчцн едилдийини эюря билярди. Фярг йалныз бундадыр ки, бу дяфя йалныз варлы синифляр чашыб галардылар; фящля синфи ня истядийини билир.

1871-ъи илдя Алманийада ямяля эялян шяраитдя Бисмарк кими бир адам, доьрудан да, мцхтялиф синифляр арасында маневр етмяк сийасятиня ял атмалы олурду. Бунун цстцндя ону гынамаг лазым эялмир. Сющбят анъаг бу барядя эедирди ки, бу сийасят ня мягсяд эцдцрдц? яэяр бу сийасят шцурлу олараг вя мющкям шякилдя, ня сцр'ятля олурса-олсун, нятиъя е'тибары иля буржуазийанын щюкмранлыьына ъан атырдыса, онда бу сийасят тарихи инкишафа, варлы синифлярин мювгейиндян йеридилян сийасят цчцн цмумиййятля мцмкцн олдуьу дяряъядя уйьун иди. Яксиня яэяр, бу сийасят кющня Пруссийа дювлятини мущафизя етмяк вя Алманийаны тядриъян пруссийалашдырмаьа ъан атырдыса, онда бу сийасят мцртяъе сийасят иди вя нящайят мцвяффягиййятсизлийя уьрамаьа мящкумдур. Яэяр бу сийасят анъаг Бисмаркын щакимиййятини мцщафизя етмяйя ъан атырдыса, онда бу сийасят бонапартчы сийасят иди вя щяр ъцр бонапартизм неъя гуртармышса, бу сийасят дя о ъцр гуртармалы иди.


Ян йахын вязифя империйанын конститусийасы иди. Материал олараг, бир тяряфдян Шимали Алманийа иттифагынын конститусийасы, диэяр тяряфдян дя Ъянуби Алманийа дювлятляри иля баьланан мцгавиляляр256 вар иди. Бисмарка конститусийа йаратмагда кюмяк едяъяк амилляр бир тяряфдян Иттифаг шурасында тямсил олунан сцлаляляр, диэяр тяряфдян ися рейхстагда тямсил едилян халг иди. Сцлалялярин иддиаларына Шимали Алманийа иттифагынын конститусийасы вя мцгавиляляр мцяййян щядд гоймушду. Халг, яксиня, сийаси щакимиййятдя юз пайынын хейли артырылмасыны иддиа едирди. Халг хариъи мцдахилядян юз истиглалиййятини вя бирлийини (бирликдян бящс етмяк мцмкцн олдуьу дяряъядя) вурушма мейданында газанмышды, бу истиглалиййятдян неъя истифадя етмяк, бу бирлийи яйани шякилдя неъя щяйата кечирмяк вя ондан неъя истифадя етмяк мясялясини биринъи нювбядя мящз халг щялл етмяли иди. Яэяр халг Шимали Алманийа иттифагы конститусийасынын вя мцгавилялярин ясасландыьы щцгуг принсиплярини щятта танымыш олса, бу щеч дя она мане олмурду ки, йени конститусийа ясасында халгын ялдя едяъяйи щакимиййят пайы яввялкиня нисбятян артыг олсун. Рейхстаг, йени «бирлийи» щягигятян тяъяссцм етдирян йеэаня идаря иди. Рейхстагын сяси ня гядяр чох е'тибар газанырдыса, империйа конститусийасы айры-айры яйалятлярин конститусийаларына сисбятян ня гядяр мцстягил олсайды, йени империйа бир о гядяр сых бирляшмяли вя баварийалы иля саксонийалы вя пруссийалы бир о гядяр дольун шякилдя бир-бириня говушуб алман олмалы идиляр.

Бурнунун уъундан узаьы эюрян щяр бир адам цчцн бу тамамиля айдын олмалы иди. Лакин Бисмарк башга фикирдя иди. Яксиня, Бисмарк мцщарибядян .сонра эцълянян вятянпярвярлик мястлийиндян мящз онун цчцн истифадя етди ки, рейхстагын яксяриййятини халгын щцгугуну няинки йалныз эенишляндирмякдян, щятта айдын шякилдя мцяййян етмякдян ял чякмяйя вя Шимали Алманийа иттифагынын конститусийасындакы вя мцгавилялярдяки щцгуг ясасларыны империйанын Конститусийасында садяъя йенидян тякрар етмякля кифайятлянмяйя разы салсын. Халгын сийаси азадлыглар щцгугуну конститусийада якс етдирмяк цчцн хырда партийалар тяряфиндян едилян бцтцн тяшяббцсляр,–о ъцмлядян щятта Пруссийа конститусийасындан мятбуат, иттифаглар вя йыьынъаглар азадлыьына вя, килсянин мцстягиллийиня тя'минат верян маддяляри империйа конститусийасына дахил етмяк щаггында католик мяркяз партийасынын иряли сцрдцйц тяклиф–рядд едилди. Беляликля, Пруссийа конститусийасы, ня гядяр йарымчыг вя кясик олса да, империйа конститусийасындан даща либерал конститусийа кими галырды. Верэиляр щяр ил сяся гойулмайыб «ганун цзря» щямишялик мцяййян едилирди, беля ки, рейхстагын верэиляри тясдиг етмяк мясялясиндя щюкумятин дедийини рядд етмяк имканы ялиндян алынмышды. Алманийадан хариъдяки конститусийа аляминин дярк едя билмяйяъяйи Пруссийа доктринасы–бу доктринайа эюря щюкумят хязиняйя ъинэилдяйян сиккя иля эялир топладыьы щалда халгын нцмайяндяляри хяръи анъаг каьыз цзяриндя рядд етмяк щцгугуна маликдир,–Алманийада бу йолла тятбиг едилди. Лакин, беляликля рейхстаг ян йахшы мцбаризя васитяляриндян мящрум едилиб 1849 вя 1850-ъи иллярдя конститусийанын эюздян кечириляряк, дяйишдирилмяси, мантюйфелчилик, конститусийа мцнагишяси вя Садова нятиъясиндя эцъдян дцшян Пруссийа палатасынын мискин вязиййятиня дцшдцйц щалда, Иттифаг шурасы кющня Иттифаг сейминин йалныз каьыз цзяриндя малик олдуьу щакимиййятдян ясасян бцтцн дольунлуьу иля истифадя едир, щям дя щягигятдя истифадя едир, чцнки о Иттифаг сейминин ял-голуну баьлайан буховлардан азаддыр. Иттифаг шурасы ганунвериъилик мясяляляриндя рейхстагла йанашы щялледиъи сяся малик олмагдан ялавя йцксяк инзибати инстансийадыр, империйа ганунлары» ны щяйата кечирмяк щаггында тя'лимат верир вя бундан башга «империйа ганунлары щяйата кечириляндя ямяля эялян нюгсанлар щаггында..», йя'ни башга мядяни юлкялярдя анъаг йени. ганун вермякля арадан галдырыла биляъяк негсанлар щаггында (ядлиййя ишиндя ян долашыг мцбащисяли щаллара чох бянзяйян 7-ъи маддя, 3-ъц абзас) гярарлар верир.

Беляликля, Бисмарк юзц цчцн башлыъа истинадэащы милли бирлийи тямсил едян рейхстагда дейил, партикулйар пяракяндялийин нцмайяндяси олан Иттифаг шурасында ахтарырды. Бисмарк юзцнц милли идейанын тяряфдары кими эюстярся дя, щягигятдя миллятин вя йа онун нцмаЙяндяляринин башында дурмаьа онун мярдлийи чатмады; о демократийайа дейил, демократийа она хидмят етмяли иди; о халга бел баьламырды» яксиня, даща чох пярдя далында шцбщяли интригалар дцзялтмяк, дипломатик васитялярля, гамчы вя гоьал сийасяти йеритмякля Иттифаг шурасында, шылтаг олса да, яксяриййят дцзялтмяк баъарыьына бел баьлайырды. Биз индийядяк бу адамы неъя таныйырыгса, бурада гаршымызда ашкара чыдан бу эюрцш даиряси дарлыьы вя бахыш алчаглыьы онун характериня тамамиля уйьундур. Буна бахмайараг щеч дя тяяъъцб етмямяк олмаз ки, ня сябябя онун бюйцк мцвяффягиййятляри, щеч олмазса, бир ан цчцн юз сявиййясиндян йухары галхмасына кюмяк етмяди.

Лакин йаранмыш вязиййятдя бцтцн иш империйа конститусийасына йеэаня мющкям ох, мящз империйа канслери вермякдян ибарят олду. Иттифаг шурасыны еля бир вязиййятя гоймаг лазым иди ки, бу вязиййятдя империйа канслеринин щакимиййятиндян башга щеч бир мяс'улиййятли иъра щакимиййяти ола билмясин, буна эюря дя мяс'улиййятли империйа назирляринин олмасы имканы арадан галдырылырды. Щягигятян, мяс'улиййятли щюкумят тя'йин етмякля империйанын идаря олунмасыны низама салмаг цчцн едилян щяр бир ъящдя Иттифаг шурасынын щцгугуна гясд етмяк нязяри иля бахылырды вя арадан галдырылмаз бир мцгавимятля гаршыланырды. Тезликля ашкар олду ки, конститусийа Бисмаркын «юлчцсц иля бичилмишдир». Бу конститусийа Бисмаркын тякбашына щюкмранлыьы йолунда атылан сонракы аддым иди, бу да рейхстагдакы партийалар арасында, щабеля бонапартизм йолундакы йени аддым олан Иттифаг шурасындакы партикулйар дювлятляр арасында таразлыг сахламагла щяйата кечирилирди.

Щям дя, демяк олмаз ки, империйанын йени конститусийасы, Баварийа вя Вцртембергя едилян бя'зи эцзяштляр нязяря алынмазса, доьрудан-доьруйа эерийя атылмыш бир аддым иди. Лакин конститусийа барясиндя дейиля биляъяк сюзцн ян йахшысы еля будур. Буржуазийанын игтисади тялябляри ясасян юдянилиб тя'мин едилмишди, онун сийаси иддиаларына ися, ня гядяр ки, буржуазийа бу иддиалары щяля иряли сцрцрдц, конститусийа мцнагишяси дюврцндя олдуьу кими, йени щядляр гойулмушду.

Ня гядяр ки, буржуазийа щяля сийаси иддиалар иряли сцрцрдц! Доьрудан да, инкар етмяк олмаз ки, насионал-либералларын аьзында бу иддиалар чох тявазюкар юлчцйядяк азалмышды вя щяр эцн даща чох азалырды. Бу ъянаблар Бисмаркын онларла ямякдашлыьы асанлашдырмасыны няинки тяляб етмирдиляр, яксиня, мцмкцн олан щяр йердя, бир чох щалларда ися щятта мцмкцн олмадыьы вя йа йол верилмядийи йерлярдя дя онун хошуна эялмяйя ся'й едирдиляр. Онлара нифрят етмяси цстцндя щеч кяс Бисмаркы тягсирляндирмяз,–мяэяр онун йункерляри ондан, щеч олмазса, зярря гядяр йахшы вя мярддирлярми?

Империйанын бирлийини йаратмаг лазым эялдийи диэяр бир сащя пул тядавцлц сащяси иди ки, бу да 1873–1875-ъи иллярдяки сиккя вя банк ганунвериъилийи иля низама салынды. Гызыл валйутанын тятбиг едилмяси бюйцк бир тярягги иди, лакин о чох лянэ вя бюйцк тяряддцдля, тятбиг едилирди вя щяля индийядяк гяти шякилдя мющкямлянмямишдир. Гябул едилян пул системини щяля 30-ъу иллярин сонунда Зютбер тяклиф етмишди вя бунун ясасыны талерин цчдя бири олуб он щиссяйя бюлцнян марка тяшкил едирди; фе'лян пул ващиди ийирми маркалыг гызыл сиккя олду. Онун дяйярини, демяк олар, эязя дяймяйян шякилдя дяйишдирмякля бу пул йа инэилис соверениня, йа 25 франклыг гызыл сиккяйя, йа да 5 долларлыг американ гызыл сиккясиня тамамиля бярабяр етмяк вя беляликля дцнйа базарынын башлыъа цч пул системиндян бириня говушмаг оларды. Лакин юз хцсуси пул системини йаратмаьы цстцн тутдулар, бунунла да щеч бир ещтийаъ олмадан тиъаряти вя мязяння щесабларыны чятинляшдирдиляр. Империйа хязиня билетляри вя банклар щаггындакы гануилар хырда дювлятлярин вя бунларын банкларынын гиймятли каьыз ещтикары иля мяшьул олмаларыны мящдудлашдырды вя о заман башланан ифлас цзцндян, щяля бу сащядя сяриштяси олмайан Алманийа цчцн тамамиля мцнасиб гядяр ещтийатлы олмаьы нязярдя тутурду. Буржуазийанын игтисади мянафейи бурада да, цмумиййятля, мцвафиг шякилдя нязяря алынмышды.

Нящайят, мящкямя щцгугу сащясиндя дя разылашдырылмыш ващид ганунвериъилик тятбиг етмяк лазым иди. Империйа сялащиййятинин мадди мцлки щцгуга шамил едилмясиня орта алман дювлятляринин мцгавимяти арадан галдырылмышды, лакин мцлки кодекс щяля тяртиб едилмяк просесиндя иди, щалбуки ъинайят кодексиндя, ъинайят вя мцлки мцщакимядя, тиъарят щцгугунда, мцсабигя низамнамясиндя вя мцщакимя цсулунда ващид гайда гойулмушду. Хырда дювлятлярдя гцввядя олан чцрбяъцр, формал вя мадди, щцгуг ясасларыны арадан галдырмаг буржуа ъямиййятинин даща да инкишаф етмяси цчцн юзлуйундя ваъиб бир тяляб иди,–йени ганунларын башлыъа хидмяти, онларын мязмунундан чох, бу ъцрбяъцр щцгуг ясасларыны арадан галдырмасындадыр.

Инэилис щцгугчусу щцгугун еля бир тарихи инкишафына истинад едир ки, бу щцгуг гядим эерман азадлыьынын хейли щиссясини орта ясрлярдян кечириб мцщафизя етмишдир, бу щцгуг XVII ясрдяки ики ингилабын рцшейм щалында боьдуьу полис дювлятинин ня олдуьуну билмир вя вятяндашлыг азадлыьынын ики ясрлик фасилясиз инкишафы нятиъясиндя юз йцксяк нюгтясиня чатыр. Франсыз щцгугчусу еля бюйцк ингилаба истинад вдир ки, феодализми вя мцтлягиййятчи полис юзбашыналыьыны тамамиля мящв едиб тязяъя ямяля эялмиш мцасир ъямийртин игтисади щяйат шяраитини Наполеонун щамыйа е'лан етдийи классик кодексиндя щцгуг нормалары дилиня чевирмишди. Бяс бизим алман щцгугчуларынын истинад етдикляри тарихи ясас нядир? Орта яср галыгларынын ясрляр бойу давам едян, пассив вя бир чох щалларда хариъдян вурулан зярбялярля уйьунлашдырылан вя индийядяк баша чатдырылмайан чцрцмяси просесиндян башга щеч бир шей; игтисади ъящятдян эери галмыш бир ъямиййят ки, бурада феодал йункер вя сех устасы юз йени тяъяссцм ахтарышларында бир кабус кими вейллянирляр; елябир щцгуг гайда-гануну ки, орада монархларын эизли ядлиййясинин 1848-ъи илдя ляьв едилмиш олмасына бахмайараг, полис юзбашыналыьы индийядяк щяр эцн онда йени йарыглар ачыр. Йени империйа кодексляринин йарадыъылары пис мяктяблярин бу ян писиндян чыхмышлар вя мцяллифляр неъядирся, онларын иши дя еляъя олду. Халис щцгуг ъящяти щяля бир тяряфдя дурсун, бу кодекслярдя сийаси азадлыьын йери чох дардыр. Яэяр шеффенляр мящкямяси257 буржуазийа иля» хырда буржуазийайа фящля синфини ъиловламагда иштирак етмяк имканы верирся, онда дювлят, андлы иъласчылар мящкямясинин сялащиййятини мящдудлашдырмагла буржуа мцхалифятинин йенидян тюрямяси тящлцкясиндян юзцнц мцмкцв гядяр тя'мин едир. Ъинайят кодексинин сийаси маддяляри чох заман о гядяр гейримцяййян вя щяр ъцр йозула биляндир ки, санки индики империйа мящкямясинин юлчцсц иля, бу мящкямзися щямин маддялярин юлчцсц иля бичилмишдир. Юзлцйцндя айдындыр ки, йени кодексляр Пруссийа щцгугуна–ганунлар мяъяллясиня нисбятян ирялийя доьру атылмыш бир аддымдырвя бизим эцнляримиздя Штеккер, щятта сцннят едилмиш олсайды да, бу мяъяллядян даща дящшятли бир шей гурашдыра билмязди. Лакин индийядяк франсыз щцгугунун гцввядя олдуьу яйалятляр онун солмуш суряти иля классик ясли арасындакы фярги чох кяскин шякилдя щисс едирляр. Мящз насионал-либералларын юз програмларындан ял чякмяляри дювлят щакимиййятинин вятяндашлыг азадлыглары щесабына бу ъцр гцввятлянмясини мцмкцн етди ки, бу да щягигятян эерийя доьру атылан илк аддымдыр.

Мятбуат щаггындакы империйа ганунуну да гейд етмяк лазымдыр. Бурайа аид олан мадди щцгугун ясас ъящятляри ъинайят кодексиндя низама салынмышды; беляликля щямин ганунун башлыъа мязмуну бцтцн империйа цчцн ейни шякилдя олан формал тя'рифлярин муяййян едилмясиндян вя бя'зи йерлярдя щяля мювъуд олан киррв вя штемпел рцсумларынын ляьв олунмасындан ибарят иди ки, о да бунунла беля щямин сащядя ялдя едилян йеэаня тярягги иди.



Пруссийа юзцнц бир дяфя дя нцмуняви дювлят кими эюстяря билсин дейя бурада юзцнцидаря адланан систем тятбиг едилди. Вязифя феодализмин ян биабырчы галыгларыны арадан галдырмагдан вя ейни заманда щяр шейи мцмкцн гядяр олдуьу кими сахламагдан ибарят иди. Мащаллар щаггындакы ясаснамя258 буна хидмят етди. Йункер ъянабларынын сенйорлуг полис щакимиййяти анахронизм олду. Бу щакимиййят сюздя бир феодал имтийазы кими ляьв едилди, лакин мцстягил земство мащаллары [Эутсбезиркел] йарадылмагла фе'лян йенидян бярпа олунду; бу мащалларын дахилиндя мцлкядар йа юзц кянд иъмасы аьсаггалы [ландлиъщер Эемеиндеворстещер] сялащиййяти иля земство ряиси [Эутсворстещер] кими чыхыш едир, йа да беля бир ряиси тя'йин едир; йункерлярин бу щакимиййяти фе'лян инзибати мащал [Амтсбезирк] дахилиндя бцтцн полис щакимиййятинин вя полис щцгуг сялащиййятинин мащал ряисиня [Амтсворстещер] верилмяси сайясиндя дя йенидян бярпа едилди; айдындыр ки, кянд йерляриндя беля мащал ряиси, демяк олар, анъаг ири торпаг сащиби иди; беляликля кянд иъмалары да онун нязаряти алтына кечирди. Феодал имтийазлары айры-айры шяхслярин ялиндян алынмышды, лакин бу имтийазларла баьды олан там щакимиййят бцтцн синфин ихтийарына верилмишди. Инэилис ири торпаг сащибляри буна бянзяр фырылдагчы цсулларла барышыг щакимляри вя.кянд инзибати идаряляриндя, полисдя вя ашаьы мящкямя органларында аьа олдулар вя беляликля йени, мцасирляшдирилмиш титулларла идаря ишиндя бцтцн чох мцщцм вязифялярдян эяляъякдя истифадя етмяк имканыны юзляриня тя'мин етдиляр, щалбуки кющня феодал формасында юзляриня бу вязифяляри щифз едя билмяздиляр. Лакин инэилис вя алман «юзцнцидаря» системляри арасындакы йеэаня бянзярлик бундадыр. Мян истярдим бир инэилис назирини эюрцм ки, йерлярдя сечилян вязифяли шяхсляри тясдиг етмяк лазым эялдийини ъцр'ят едиб парламентдя тяклиф едя билсин, сечки нятиъяси хоша эялмяйяндя щюкумят бу шяхслярин явязиндя мяъбури сурятдя мцавинляр тя'йин етсин, Пруссийадакы ландратларын, мащал идаряляри цзвляринин вя оберпрезидентляринин сялащиййятиня малик олан дювлят мя'мурлары вязифяляри дцзялдилсин, дювлят органларынын мащаллар ясаснамяси иля нязярдя тутулан иъмаларын, хырда инзибати ващидлярин вя мащалларын дахили ишляриня гарышмаг щцгугу щяйата кечирилсин, вя нящайят, инэилис диливдя данышылан вя инэилис щцгугунун гцввядя олдуьу юлкялярдя щеч ешидилмямиш юзцнц мцдафия етмяк щцгугунун гадаьан олунмасы тятбиг едилсин, щалбуки мащаллар ясаснамясинин, демяк олар, щяр сящифясиндя биз бунларын щамысына тясадцф едирик. Мащал мяълисляри вя яйалят ландтагдары щяля дя кющня феодал цсулу иля цч силкин–ири торпаг сащибляринин, шящярлярин вя кянд иъмаларынын нцмайяндяляриндян тяртиб едилдийи щалда, Инэилтярядя щятта ян ифрат мцщафизякар щюкумят графлыгларда бцтцн идаря ишини, демяк олар, цмуми сясвермя иля сечилян органларын ихтийарына вермяйи нязярдя тутан ганун лайищяляри тяклиф едир259. Шяргдяки алты яйалят цчцн мащаллар ясаснамясинин лайищяси (1871-ъи ил) Бисмаркын Пруссийаны Алманийа дахилиндя щеч дя яритмяк фикриндя олмадыьына илк ишаря иди, яксиня, о, кющня пруссийалылыьын мющкям галасы олан бу алты Шярг яйалятини даща да мющкямляндирмяк ниййятиндядир. Йункерляр юз щюкмранлыгларыны тя'мин едян бцтцн чох мцщцм мювгеляри дяйишдирилмиш адларла мцщафизя етдиляр, Алманийанын илотлары ися, бу йерлярин кянд тясяррцфаты фящляляри, щяш муздурлар, Щям дя эцнямузд ишляйянляр, яввяллярдя олдуьу кими, фе'лян тящкимли вязиййятиндя галдылар вя анъаг ики иътимаи вязифя эюрмяйя бурахылырлар: ясэярлик едирдиляр вя рейхстаг сечкиляриндя сяс верян щейван сцрцсц кими йункерляря хидмят едирдиляр. Бисмаркын бунунла ингилаби сосиалист партийасына эюстярдийи хидмят тясвиря эялмир вя щяр ъур тяшяккцря лайигдир.

Лакин йункер ъянабларынын кцтбейинлийи щаггында ня дейясян ки, анъаг онларын мянафейи нязярдя тутулараг тяртиб олунанвя онларын феодал имтийазларыны йалныз азаъыг мцасирляшдирилмиш ад алтында йеня дя мцщафизя етмяк мянафейиня хидмят едян мащаллар щаггындакы бу ясаснамядян онлар яркюйцн бюйцдцлмцш ушаглар кими ялляри вя айагларыны йеря вура-вура цз дюндярмяйя башладылар? Пруссийа аьалар палатасы вя йа, даща доьрусу, йцнкерляр палатасы, демяк олар, бир ил вахт итирдикдян сонра бу лайищяни яввялъя рядд етди вя анъаг 24 йени «аьа» тя'йин едиляряк, «перляр палатасы йениляшдириляндян» сонра гябул етди. Пруссийа йункерляри бу ишдя юзлярини йеня дя хырдачылар, атилляр, миллятин щяйатында инэилис ири торпаг сащибляринин щягигятян етдийи кими тарихи рол ойнамаьы баъара биляъяк бюйцк мцстягил партийанын юз.яйини тяшкил етмяк игтидарында олмайан ислащедилмяз иртиъачылар кими эюстярдиляр. Онлар бунунла аьылларынын тамамиля олмадыьыны сцбут етдиляр; Бисмарка анъаг бу галырды ки, йункерлярин щеч мющкям характери дя олмадыьыны бцтцн дцнйа гаршысында нцмайиш етдирсин» аз-чох баъарыгла эюстярилян тязйиг онлары «санс пщрасе» (гейд-шяртсиз. Ред.) Бисмаркын иартийасына чевирди. «Културкампф» буна хидмят етмяли иди.

Пруссийа-Алманийа империйасы планынын щяйата кечирилмяси буна гаршы бир яксзярбя олараг, Пруссийа ялейщиня олуб яввялки пяракяндя инкишафа архаланан бцтцн елементлярин тяк бир партийада бирляшмясиня сябяб олмалы иди. Бу алабязяк елементляр цмуми байрагларыны ултрамонтанлыгла260 тапдылар. Бир тяряфдян, папанын гцсурсузлуьу щаггындакы йени ещкама гаршы щятта чохлу ортодокс католикляр ичярисиндя ади саьлам дцшцнъянин щяйяъана эялмяси, диэяр тяряфдян ися, кился вилайятинин йох едилмяси вя папанын Ромадакы ясирлийи261 дейилян щадися католисизмин бцтцн мцбариз гцввялярини даща йахындан бирляшдирмяйя мяъбур егди. Беляликля, щяля мцщарибя заманы, 1870-ъи илин пайызында, Пруссийа ландтагында хцсуси католик мяркяз партийасы тяшкил олунду; бу партийа 1871-ъи илдяки биринъи Алманийа рейхстагына анъаг 57 няфяр кечирмишди, сонра ися щяр бир йени сечкидя эцъляниб нящайят онларын сайыны йцздян йухары чыхартды. Бу партийа ян мцхтялиф елементлярдян ибарят иди. Пруссийада онун башлыъа гцввясини щяля дя юзляриня «истяр-истямяз пруссийалы» нязяри иля бахан Рейн хырда кяндлиляри; сонра–Вестфалийанын Мцнстер вя Падерборн йепископлугларында вя католик Силезийадакы католик мцлкядарлар вя кяндлиляр тяшкил едирди. Икинъи ири континэент Ъянуби Алманийа католикляриндян вя хцсусян баварийалылардан ъялб олунурду. Лакин мяркязин гцввяси католик дининдян даща чох ондан ибарят иди ки, о, Алманийада инди щюкмранлыг етмяк иддиасында олан хцсуси пруссийачылыьа гаршы халг кцтляляринин бяслядийи ядавяти ифадя едирди. Бу ядавят хцсусиля католиклярин йашадыьы йерлярдя щисс едилирди; бунунла бирликдя орада инди Алманийадан кянара атылмыш Австрийайа ряьбят бяслянилирди. Бу ики танынмыш ъяряйана уйьун олараг, мяркяз гяти партикулйар вя федералист мювге тутду.

Рейхстагын йердя галан хырда фраксийалары мяркязин бу ясас антипруссийа характерини дярщал дуйдулар; онлар сосиал-демократлар кими милли вя цмуми характердя олан сябябляр цзцндян дейил, яксиня, йерли мцлащизяляря эюря Пруссийанын ялейщиня идиляр. Йалныз католикляр–полйаклар вя елзаслылар–дейил, щятта протестантларвелфляр262 дя мяркяз партийасы иля сых иттифага дахил олдулар. Либералбуржуа фраксийалары ултрамонтан адлананларын ясл характерини юзляриня щеч вахт тамамиля айдынлашдыра билмясяляр дя, мяркязи «вятян танымайан» вя «империйайа дцшмян» е'лан етдикдя шейлярин щягиги вязиййятинин неъя олдуьуну мцяййян дяряъядя баша дцшдцклярини ашкар етдиляр... (Бурада ялйазмасынын арды кясилир. Ред.).



1887-ъи ил декабрын сонунда–1888-ъи илин мартында йазылмышдыр.

Илк дяфя «Дие Неуе Зеит» журналында, Бд. I. №№ 22–26, 1895–1896, чап едилмишдир.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет