Б. Б. Ахметова Редакционная коллегия

72 
ӘОЖ 347.6 
 
ӘЙЕЛ ЖӘНЕ БАЛА ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ 
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Сексенбаева Т.Д., магистрант 
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. 
 
Аңдатпа. Мақалада әйелдер мен балалардың құқықтарының жан-жақты 
қорғалуының теориялық және құқықтық мәселелері қарастырылған. Сондай ақ, 
әйелдердің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік және мәдени өмірге ұлттық, 
өңірлік және халықаралық деңгейлерде толық және тең дәрежеде қатысуы, сондай-ақ 
жыныстық белгісі бойынша кемсітудің барлық нысандарын жою мәселелері зерттелген.
Түйінді сөздер: әйелдер құқығы, бала құқығы, халықаралық конвенция, адам 
құқықтары, әйел және бала құқықтарының сақталуы және қорғалуы. 
Әйелдердің құқықтарын халықаралық қорғаудың құқықтық негізі мемлекеттер 
қабылдаған халықаралық-құқықтық нормалар болып табылады. Бүгінгі таңда БҰҰ 
жүйесінде жиырмадан астам халықаралық конвенциялар қабылданды, олар қоғамдық 
өмірдің түрлі салаларында: саяси, экономикалық, әлеуметтік, білім беру және мәдениет 
салаларында әйелдердің және балалардың құқықтық мәртебесін реттейді. Әйелдердің 
және балалардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету үшін құрылған арнайы 
халықаралық органдардың қызметін ұйымдастыруды және оны өткізу тәртібін 
реттейтін нормалар жүйесіне қосылады. Осылайша, нормативтік материал 
жинақталғандықтан, халықаралық құқықтың дамыған саласынан - адам құқықтарын 
қорғаудан бірте-бірте шығатындықтан, әйелдердің және балалардың халықаралық 
құқықтарын қорғау институты құрылды. Әйелдердің және балалардың құқықтарын 
қорғауға бағытталған халықаралық-құқықтық нормалардың маңыздылығы, ерекшелігі 
және ауқымы олар тек қана жинақ емес, сонымен қатар әлеуметтік қатынастарды 
реттейтін жалпыға бірдей өзара ішкі нормалар жүйесі деп қорытынды жасауға негіз 
береді.
Алайда, әйел және бала құқықтары, олардың ерекшелігіне қарамастан, адам 
құқықтарынан бөлек қарауға болмайды. Қазіргі уақытта «әйел адам құқықтары» 
термині Батыс әдебиетінде және іс жүзінде қолданылады, бұл әйел құқықтарының адам 
құқықтарымен бірлікте екендігін дәлелдейді. Осылайша, Адам құқықтары жөніндегі 
Екінші Дүниежүзілік Конференция әйелдердің құқықтарының жалпыға бірдей адам 
құқықтарының бөлінбейтін, ажырағысыз бөлігі екенін атап өтті. Әйелдер құқықтарын 
халықаралық реттеу тарихы Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін өткен үкіметтің 
өкілдерінің 
қатысуымен 
халықаралық 
конференцияларға 
негізделеді. 
Д.Н. 
Коршунованың Монографиясында «Әйелдердің құқықтарын халықаралық қорғау» деп 
аталатын бірнеше конференциялар, олардың жұмысында әйелдер мәртебесін нақты 
талқыламағанымен, соған қарамастан кейбір әйелдердің проблемаларына тоқталды [1]. 
Әйелдер мен балалар адам құқықтары, адамның әмбебап құқықтарының 
бөлінбейтін, ажырағысыз және ажырамас бөлігі болып табылады. Халықаралық 
қоғамдастықтың негізгі мақсаттары - әйелдердің саяси, азаматтық, экономикалық, 
әлеуметтік және мәдени өмірге ұлттық, өңірлік және халықаралық деңгейлерде толық 
және тең дәрежеде қатысуы, сондай-ақ жыныстық белгісі бойынша кемсітудің барлық 
нысандарын жою. Әйелдерді толығымен кеңейту үшін барлық әйелдердің құқықтары 
мен негізгі бостандықтарын толық игеру қажет.

73 
Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенция 
халықаралық шарт болып табылады. Дегенмен, оны әйелдердің құқықтарын қорғау 
туралы кешенді құжат деп атауға болмайды, өйткені оның көптеген ережелері жеке 
әйелдердің құқықтарын және оларды жүзеге асыру кепілдіктерін реттеу туралы 
қолданыстағы халықаралық-құқықтық құжаттардың аясында қарастырылуы қажет. 
Конвенциямен қатар, адам құқығы бойынша басқа да әмбебап халықаралық-құқықтық 
актілер жұмыс істейді. Конвенцияның жекелеген ережелерін іске асыру осы қатысушы 
мемлекетке қатысты қолданылатын басқа да халықаралық-құқықтық актілердің тиісті 
нормаларына бірлесіп қолдануды көздейді. Олардың өзара қарым-қатынасы мынадай 
аспектілерде көрініс табуы мүмкін: халықаралық құқықтық құжаттардың ережелері 
Конвенцияда бекітілген нормативтерді белгілейді; халықаралық құқықтық актілердің 
нормалары әйелдердің құқықтарын іске асыруға көп ықпал етеді. 
Ата Заңның 17-бабында адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны және 
ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе 
адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, жазалауға болмайтыны 
көрсетілген. Елімізде егемендіктің алғашқы жылдарында-ақ әлемдік стандартқа сай 
гендерлік теңдік қағидаттарын назарға алды. Елбасы бастамасымен құрамында 
парламент депутаттары, мемлекеттік құрылымдар, жоғары оқу орындары мен үкіметтік 
емес ұйымдар жетекшілері енген Президент жанындағы Әйелдер істері және 
отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия құрылды. Он жылдан 
бері комиссияның ұйытқы болуымен қоғамдық-саяси бағытта қыруар жұмыстар 
атқарылып жатыр. Мемлекетімізде БҰҰ-ның «Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық 
түрлерін жою туралы», «Әйелдердің саяси құқықтары туралы», «тұрмыс құрған әйелдің 
азаматтығы туралы» конвенциялар және 60-тан астам адам құқықтары, экономикалық, 
әлеуметтік, мәдени құқықтарға қатысты халықаралық деңгейдегі құжаттар 
ратификацияланды.
Әйелдердің саяси құқықтары туралы конвенцияға келсек, ол ең алдымен қолаң 
шаштылар теңдігін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мемлекетті әйелдерге қатысты 
кемсітіуді болдырмау үшін заңнамалар мен саясатқа өзгерістер енгізуді міндеттейді. 
Мысалы, Конвенцияның 1-бабымен нәзік жандылардың барлық сайлауда ешқандай 
кемсітусіз ерлермен тең жағдайда дауыс беру құқығы берілген, ал 2-бапта олар 
жариялы сайлауды талап ететін барлық мекемелерде еркектермен бірдей сайлана 
алатыны нақтыланған. 3-бап әйелдерге еркектермен тең дәрежеде қоғамдық-
мемлекеттік функцияларды орындауға құқық берді. Балалардың құқықтарын қорғау, 
барлық елдердерде нысанына қарамастан қорғалады. Балаларды қорғау мәселесі бүкіл 
әлемдік қоғамдастықтар мүдделі ең өткір әлеуметтік-экономикалық және саяси 
мәселелердің бірі болып табылады. Бұл негізінен объективті мінез-құлық себептерімен 
түсіндіріледі, себебі баланың физиологиялық жетілмегендігінен арнайы құқықтар мен 
қосымша қорғауға мұқтаж. БҰҰ деректері бойынша, «кедейлік пен негізгі әлеуметтік 
қызметтерге қол жеткізудің жетіспеушілігі салдарынан, аурулардан және 
тамақтанбаудың себебінен, жыл сайын бес жасқа дейінгі 10 миллионнан астам бала 
және олардың жартысына жуығы өмір сүрудің алғашқы айларында құрбан болады; 100 
миллион бала әлі күнге мектепке бармайды, олардың 60 пайызы қыздар» [3].
Конституциямыздың 27-бабында көрсетілгендей, неке мен отбасы, ана мен әке 
және бала мемлекет қорғауында болады[4]. Балаларына қамқорлық жасау және оларды 
тәрбиелеу – ата-анасының етене құқығы әрі міндеті. Ата-аналар өз баласының 
денсаулығына қамқорлық жасауға, тәрбиелеуге құқығы бар және осыған міндетті. Бұл 
ҚР «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодексінің 138-бабында көрсетілген. 
Егер ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларына, сондай-ақ, жалпы орта, 
техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру жүйесінде, күндізгі оқу 

74 
нысаны бойынша жоғары білім беру жүйесінде оқитиын жиырма бір жасқа дейінгі 
кәмелетке толған балаларына күтіп-бағу қаражатын ерікті түрде бермеген жағдайда, 
бұл қаражат олардан сот тәртібімен өндіріп алынады. Заңды тұрғыда, алимент – ол бір 
адам оны алуға құқығы бар екінші адам беруге міндетті ақшалай немесе материалдық 
қаражат. Аталған кодекстің 139-бабында кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағуға 
сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері белгіленген [2]. 
Жас буынның бүкіл адамзат қоғамдастығының кепілді өміршеңдігімен және 
болашақта оның дамуын болжаудағы шешуші рөлі сөзсіз. Жоғарыда аталған фактілер 
жеке мемлекеттің юрисдикциясында бар проблемаларды шешудің мүмкін еместігі 
туралы куәландырады, бұл халықаралық құқық субъектілерінің, ең алдымен, 
мемлекеттердің құқықтарын қорғау қызметін үйлестіруді қажет ететін, балалардың 
құқықтарын қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы. В. Овчинскийдің айтуынша, 
«жекелеген мемлекеттер қабылдаған шаралар жеткіліксіз болуы мүмкін. Балалардың 
құқықтарын қолдау үшін барлық мүдделі тараптардың бірлескен тәсілі қажет» [5]. 
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын халықаралық қорғауды қалыптастыруда 
Э.Джебб Балаларды құтқару жөніндегі халықаралық одағының негізін қалаушы 
маңызды рөл ойнайды. Дегенмен, жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, халықаралық-
құқықтық құжаттарға қарамастан, кейбір балалар әлі күнге дейін зорлық-зомбылықтың 
әртүрлі түрлерінен зардап шегеді [6]. Мұндай қол сұғушылықтар адам өмірінің 
мағынасына қайшы келеді, себебі балалар қорғансыз және толығымен ересектердің 
қолында. Бұл факт балалардың құқықтарын кепілді түрде қорғау саласындағы 
мемлекеттік саясаттың тиімсіздігін көрсете алады. Қазіргі жағдайда біртұтас ішкі 
мемлекеттік әлеуметтік-құқықтық базаны құруды көздейтін жаһандық стратегияны іске 
асыру орынды. 

жүктеу/скачать 1.62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: