Тақырып бойынша өзіндік бақылауға арналған сұрақтар

130 
Дәріс: 
1. Заманауи мәдениетіндегі қазақ музыка әлемі 
2. Қазақ мәдениеті мен өнері аудиовизуалдық феномен ретінде 
Мәдени байланыстар 
1. Заманауи мәдениетіндегі қазақ музыка әлемі 
1-ші тарауда айтылғандай, тек кеңестік Қазақстанда ғана емес, 
Одақтың басқа да республикаларында да мәдени өмірдің ерекше беті – 
бұл «алпысыншы жылдықтар» феномені. Осы заманның ерекшелігі 
көптеген атақты тұлғалардың музыкалы-шығармашылық іс-әрекетіне 
тән, оның ішінде ұлы музыкант, композитор және дирижер, «Отырар 
сазы» фольклорлық-этнографиялық оркестрінің негізін қалаушы 
Н. Тілендиев ерекше орын алады. 
Жаңа тарихи жағдайларда қазақ саз мәдениетінің түпнұсқалық 
формаларын сақтауға және қарқынды дамытуға көптеген қайраткер- 
лер, атап айтқанда: этноорганолог Б.Ш. Сарыбаев, күйші, «Мұрагер» 
музыкалық-этнографиялық ансамблінің жетекшісі А. Райымбергенов, 
Шәмші Қалдаяқов, «Досмұқасан» және т.б. ықпал етті. Осылайша, 
қазақ саз мәдениеті жаңа ағымдарға бейім болды және өзінің ең үздік 
өкілдерімен ұлттық мұрамен жанды байланысты қамтамасыз етті. 
«Жанды күштерді» қайта жаңғыруы мен сабақтастығының нәти- 
желері туралы қазақ мәдениеті мен өнері өзгерген әлеуметтік-мәдени 
жағдайларда жер шарының көптеген бұрыштарында белгілі болып, өз 
аудиториясын одан әрі кеңейтеді деп айтуға болады. 
Айтқаның дәлелі ретінде «Өнер, театр және әдебиеттегі Аттила 
бейнесі» сұхбатынан ұзінді келтірейк. Франция Жазушылар Одағының 
мүшесі (SGDL), халықаралық КОНКОРД академиясының президенті 
(AIC), профессор Григори Томски (Grigori Tomski) және Мұхтар 
Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының 
шығармашылық тобы белгілі жазушының, ғалымның тарихи драмасы 
бойынша жазылған «Аттила және Аэций» спектаклін көрермен наза- 
рына ұсынды. Ғұндар тарихы мен олардың дінін зерттеуден Еуропада 
танымал болған маман Григори Томски сценарий жазбас бұрын көп 
жыл бойы қыруар жұмыс атқарды. Қазіргі заманның аттилотану- 
шылары мен тәңіртанушылардың ішіндегі ең жемісті нәтиже көрсетіп 
жүрген жазушы профессор Томски көрермендерді өзінің зерттеу 
еңбектерінің сапасымен және санымен ғана емес, сонымен қатар өз 
өнімдерінің әртүрлі стильдерімен де, жанрларымен де таң қалдырады. 
Мақсаты – дүниежүзілік тарихтағы аты аңызға айналған тұлғалардың 
бірі Аттила туралы тарихи драма мен бейнемонтажда тәңірілдік дін 
мен өнер байланысын көрсету болып табылады. 
– Мен өзімнің тарихи романымды өскелең ұрпақтың ой–өрісін 
кеңейту және оларды Еуразияның дала халықтарының тарихын қатты 

131 
бұрмаланған түрде көрсететін дәстүрлі клишелерден арылту үшін 
пайдалы болатынына нақты сенгендіктен қолға алдым. Бұл қазіргі 
батыс авторларының дала халықтарының жоғары мәдениетінің айғағы 
болып табылатын ұлы археологиялық олжаларды және басқа да 
дәлелдерді білмегендіктен болады, ал ғұндар мен Аттиланың ментали- 
тетін түсіну үшін түркі-монғолдық халық эпосы мен дала халықтары 
мен олардың ұрпақтарының дәстүрлі тәңірлік (тангриандық) діндерін 
білу өте маңызды. Осылайша, менің Аттила туралы шығармаларым 
тәңірлік рухта жазылған, бұл Еуразия көшпенділерінің шынайы 
тарихы мен мәдениетіне сәйкес келеді, – дейді Гр. Томски. 
Сөйтіп, француз, орыс, түрік, моңғол және якут тілдеріндегі 
қомақты шығармашылық жұмыстар тізімі қазақ тіліндегі спектакльмен 
толықты. Алматы қаласының М.О. Әуезов атындағы Қазақ академия- 
лық драма театрының сахнасындағы «Аттила мен Аэций» қойылымы 
заманауи өнерге сай әртүрлерін қамтиды. Қазақ спектаклінде тәңірлік 
рух шебер іске асырылды, бұл бүкіл шығармашылық ұжымның және 
ең алдымен режиссер Алма Арғынның, суретші Кабыл Халыковтың, 
композиторлар Ақтоты Раимкулова, Сатжан Шаменов пен Әсел 
Омаровалардың, сондай-ақ актерлер құрамының еңбегі. Ол тәңірлік 
рухқа қаныққан, оның көркемдік кеңістігі кеңдік, еркіндік сезімін 
сыйлайды. Тұйықталмағандық, қоршаған ортамен үзілмейтін толық- 
қанды байланысы кеңістікті ұғынуы оның қарқынды интерпретациясы 
арқылы берілді. 
Спектакльде би көп, тіпті Аттила мен оның сүйікті жары Кере–ко 
(грекиялық көздер бойынша Керка) билейтін көрініс бар, бұл менің 
көркем өнерге жетік француздық достарымды тәнті етті. Дәстүрлі 
декорациялардан гөрі заманауи техникалық мүмкіндіктерді пайдалану 
спектакльді кино өнерімен жақындастырады. Бұған актерлер ойыны- 
ның жоғары деңгейі мен режиссура шеберлігін қосайық, – деді 
Гр. Томски сұхбаттасқанда. 
Және де қазақ спектаклін әлемдік премьералар аясында талдайтын 
болсақ, ұлы Корнель мен Верди Аттила бейнесін қаншалықты жұпыны 
түсіндіргенін еске түсіре кетуге болады. Аттила операсының соңғы 
қойылымы миландық «Ла Скалада» елдің бірінші басшыларының 
қатысуымен болды. Айта кететіні, Аттила мен ғұндар фашисттер 
бейнесінде ұсынылған!!! Түрік Абдразаков басты рөлде!!! Сондықтан 
Әуезов атындағы театрда әлемдік театр өнерінде болмаған жаңа 
тарихи оқиға болды. 
Қазақ шеберлері Сіздің ойыңызды жүзеге асыруда креативтілік 
танытқан екен. Менің драмамда режиссерлерге арналған көптеген 
материалдар бар, олар өздерінің шығармашылық қабылдаулары үшін 

132 
ішінен сәйкес топтаманы таңдап ала алады. Менің пьесам (сценарий) 
негізінде Аттила операсын жасап шығару анағұрлым жеңіл деген 
ойдамын. Көп би пайдаланылған қазақ спектаклінің бейнемонтажын 
көргеннен кейін Аттила туралы балет жасау мүмкіндігі туралы ойлай- 
мын. Бір сөзбен айтқанда Аттила бейнесі шығармашылық ойлайтын 
адамдар үшін шынымен де сарқылмас тақырып деп ойлаймын. Бізді 
алдағы уақытта осы тақырыпта әлі де көптеген шығармашылық 
жаңалықтар күтетініне сенімдімін. 
Қазақ композиторларын, атап айтқанда, қойылым музыкасының 
авторлары Актоты Раимкулованы, Сатжан Шаменовты және Әсел 
Омарованы Сіздің ұсыныстарыңыз қызықтыратынына сенімдімін. 
Басқа да дарынды композиторлар бар мысалы, Бахтияр Аманжол. Айта 
кететіні, Бахтияр – тәңірлік музыкалық мәдениетті терең зерттеуші 
ғалым, өнертану кандидаты. VI халықаралық ғылыми–практикалық 
конференциясының материалдарында жарияланған қазақ музыкалық 
дәстүрдің тәңірлік дүниетанымдық негізі туралы мақаласында тәңі- 
рілік мәдени болмыстың таратылу аргументі ретінде әртүрлі халық- 
тардың музыкалық аспаптары туралы ереже негізделеді. Сонымен 
қатар симфониялық оркестр мен органға арналған «Тәңірге құрбан 
шалу» симфониясының авторы Әділ Бестыбаевты және көптеген 
басқаавторларды да айтуға болады. 
Аяқтай келе, бұл мақаладағы театрлыққойылымға жүргізілген 
өнертанушылық талдау Қазақстан Ұлы Даланың өткендегі ерлік тарихы 
бойынша халықаралық ынтымақтастығы үшін барлық мүмкіндіктер 
бар екенін атап айтқым келеді. Уақыт өте келе өзінің идеялық-көркем- 
дік құндылығы жағынан Алматы қаласының М.О. Әуезов атындағы 
Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының спектаклінен кем 
болмайтын Аттила туралы опера мен балеттің куәгері болатынымызға 
үміттенемін. 
Қазақстан қоғамы үшін ол екі аспектіде өзекті: 
– қазақ Еліне сүйіспеншілік мен азаматшылықты қалыптасты- 
руында; 
– Қазақстан Республикасының «өзіндік» мәдени бейнесінің 
ұлттық-мемлекеттік бірегейлігі, сақтауы мен эвристикалық дамуында. 
2. Қазақ мәдениеті мен өнері аудиовизуалдық феномен ретінде 
Сөйтіп, ақпарат ағынының көптігімен ерекшеленетін қазіргі 
әлемде аудиобейнетехника, компьютер және басқа да инновациялық 
байланыс құралдары негізінде жасалған «экран мәдениеті» үлкен 
маңызға ие. Осылайша, коммуникациялық технологиялардың аусуы 
(Мак-Люэн) мәдениеттің елеулі өзгеруіне әкеледі. 
«Экрандық» мәдениетті оң бағалайтын ғалымдар оның мынадай 
артықшылықтарын анықтайды: а) кез келген ұлттық немесе мемлекет- 

133 
тік шекараны жылдам әрі оңай өтуге мүмкіндік беретін ұтқырлық; 
ә) сақтау жүйелерінің ықшамдылығы және ақпаратты кез келген 
қашық-тыққа тасымалдау жылдамдығының шапшандығы. Сонымен 
қатар, технологиялық коммуникацияның жағымсыз аспектісі байқалады: 
дүниежүзілік мәдени-ақпараттық кеңістіктің біртектілігі (Б. Ерасов). 
Осы біртекті емес жағдайларда мәдениеттің мазмұны мен формасында 
ерекше мағынаға толы сәйкессіздік белгілері ерекше құндылыққа ие 
болады. 
«Экрандық» мәдениеттің көрсетілген артықшылықтары мен 
кемшіліктері «Мәдени мұра» мемлекеттік стратегиялық бағдарлама- 
сында ескерілді. Онда бұқаралық сана мен бірегейлікті қалыптастыру 
мақсатында мәдени мұраны жаңғырту, зерттеу және танымал ету 
бағыты қабылданды. Бағдарлама аясында қазақ ұлттық мәдениеті 
қоғамдық сана-сезімнің негізгі институттарының бірі, ұлттың бірегей- 
лігін қалыптастыратын рухани құндылықтар жүйесі ретінде қарасты- 
рылады. 
«Мәдени мұра» бағдарламасының маңызды бөлімімен саз тарихи-
мәдени мұрасын сақтау міндеті болып табылады. Бүгінгі таңда саз 
қазақ мәдениетінің – ән мен күй шығармаларының бірегей жинағы CD 
дискілер түрінде шығарылды. Саз мәдениетінің заңдылықтарын мұқият 
сақтайтын кәсіби орындаушылардың орындауында ән мен күйдің 
табылуы мен бейнелуі өз бастапқы көзіне қызығушылық тудырды. 
«Мәдени мұра» бағдарламасында айтылған және іске асырылған 
идеялар «Рухани жаңғыру» мен «Ұлы Даланың жеті қыры», атап 
айтқанда «Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы» жобасында 
логикалық жалғасын тапты. Мәдени саясат шеңберінде облыстық, 
республикалық және халықаралық деңгейдегі тұрақты айтыстар 
өткізіледі. Теледидардың арқасында оларды мыңдаған және миллион- 
даған тыңдаушылар тыңдай алады. «Алтын домбыра» атты жаңа 
жылдық айтысты тыңдағандардың өздері де, суырып салма мен 
шабытпен ерекшеленетін ақындардың қызықты сайысы көпшіліктің 
назары мен ықыласына бөленді. Басқаша айтқанда, қазақ халқының 
саз мәдениеті төзімді болып шықты және батыс дәстүрінің жаңадан 
пайда болған саласымен үйлесімді қарым-қатынаста болып қазақ 
музыкасының қайталанбас әлемін құрайды. 
Сонымен қазақ музыкалық мәдениетінің әлеумітткдинамикасың 
қысқаша талдау саз мәдениеті туған ортада мәдениеттің тұтастық 
ретінде мәнін анықтайтын басты құбылыс ретіндегі өміршеңдігін 
көрсетеді. Оның мүмкіндігі белгілі әлеуметтік-экономикалық және 
саяси жағдайлармен байланысты, өйткені отырықшы-ауылшаруашы- 
лық өркениеттерімен салыстырғанда, көшпелі қоғам біртекті болып 

134 
қала берді. Себебі таптарға бөлінуі аса қажет болмағаны мәдениет 
саласына да әсер еткен. Мысалы, Еуропа елдерінде екі әлеуметтік 
қабат, атап айтқанда: халық бұқарасы және элиталық қоғам болған- 
дықтан, олардың әр қайсысының өзіндік мәдени қалауы бар. Көпшілік 
бұқарасы үшін бұл фольклор, дәстүрлі халық мәдениеті. Элиталық 
қоғам үшін әлеуметтік-мәдени құндылық ретінде композиторлық 
музыка тән, ал алғашқы мәдени қабат саналы түрде елемеу орын 
алады. 
Ұлы Даланың қоғамына келетін болсақ, мұнда саз мәдениеті 
басым болды. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздікдігі кезеңінде 
оның құндылығы ерекше өсті, оған «Мәдени мұра» мемлекеттік 
бағдарламасы айтарлықтай қолдау көрсетті. Саз мәдениетін сақтау 
мен дамытуда ауыз кәсіби қайраткерлер маңызды рөл атқарады. 
Өкінішке орай, жұлдыздар сөніп барады – ұлы күйшілер мен әнші, 
ақын және жыршы Бу дүниеден О дүниеге Мәңгілік сапарға қайта 
оралып жатыр. Бірақ елімізде, халық пен шәкірттердің есінде, 
олардың ноталар мен аудиодискілерге жазылған күйлері, әндері мен 
айтыстары асыл қазына болып қалып отыр. Бұл баға жетпес інжу-
маржандар жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда өз өмірлерін жаңа 
ұрпаққа өсиет ретінде жалғастыруда. Мысалы, қазақ ертегісі бойынша 
шығарылған Еспайдың бұлбұл туралы «Бұлды құс» күйі. Онда қалай 
тырысса да, одан да жаман өмір сүрген кедей жігіт туралы айтылады. 
Бір күні, ол туған ауылын, үй ошағын тастап, бақыт іздеп жолға 
шығады. Жолда ол тұзаққа түскен суырды көреді. Өзі мейірімді, 
адамгершілігі мол, кедей жігіт тұзақты ашып, суырды босатады. Суыр 
адамның дауысымен сөйлей бастады: «Жігіт, сен мейірімді іс 
жасадың... Қазір біз сенімен бірге жер астына түсіп, әкеме барамыз. 
Менің құтқарылғаным үшін саған алғыс білдіргісі келіп, ол сенің 
алдынға барлық байлығыңызды өзің қалаған нәрсені алу үшін 
таратады. Бірақ сен ештене алма, құнды құсты сұра. Егер ол сол құс 
туралы қайдан білесін деп сұраса, онда жауап бер: «Білемін! Мырза, 
маған осы құсты сый ретінде беруіңізді сұраймын!» деп жауап бер. 
Жігіт суыр айтқандай істеді. Және ауылына бұлбұл құсымен 
оралды. Бір таңқаларлығы, бұл құнды құс тары, бидай, тары шоқиды, 
бірақ таза алтынмен дәретке отырады. Сондықтан, жігіт көптеген 
қарыздардан құтылып, өзін ғана емес, бүкіл халықты бақытты әрі бай 
етті [29]. 
«1000 қазақ күйі» атты диск Антологиясында зияткерлік күйші 
мен зерттеуші, Еспай туралы монографиясының авторы Айтжан 
Тоқтағанның орындалуында «Бұлды құс» күйдің жазылуы бар. Күй 
мазмұны мен тектілігінің тереңдігімен, саз-сарының тазалығы және 

135 
техникалық талғамымен бағындырады. Бұл құстың дыбыстық бейнесі 
арқылы жоғарғы, руханилықтың символы ретінде қайта пайда болатын 
өмірдің мәні туралы баяу ой толғау. Бұлбұл – дүниежүзілік мәдениет 
пен өнердің, шығармашылық пен шабыттың көзі. Ұлы күйші аманат 
ретінде бізге және Мәңгілік Елдің болашақ ұрпағына өсиет береді. 
Аманаттың мәні – түркі рухын, құдіретті Жаратушының Жолдауы күй 
өнерін Көк Мәнгі Тәңірдің күбірі ретінде сақтау. 
Аманаттың терең мағынасы «Күй-ғұмыр» телефильмінің сюже- 
тінде айқын көрінеді. Оның оқиғасы ХХ ғасырдың 20-жылдарында, 
азамат соғысында өтеді. Қызыл жауынгерлер атақты домбырашының 
үйіне келеді және оны ұлттық саз өнері, күй мен ана тілді жақтау үшін 
ұлтшылдық деп атып өлтіреді. Домбырасын ағып жатқан өзенге 
лақтырады. Олар кеткеннен кейін үлкен ұлы аспапты судан суырып 
алып, үйге әкеледі. 
Күйшінің жары ұлдарын шұңқыр қазуға мәжбүр етеді, киізге май 
құйып, оған домбыраны орайды. Содан кейін ұлдардың көз алдында 
аспапты жерлеу рәсімін жасайды. Дәл сол жерде домбыра көміліп, 
күймен бірге анасы өзінің жас ұлдарынан олардың өздері де, балалары 
да, немерелері де бұл музыкалық аспапты өмірлерінде ешқашан 
қолына алмайды деген ант алады. Ұлдары уәде беріп, анасына 
берілген сөзді ұстануға тырысады. Бірақ ата болған үлкен ұлдың 
немересі «қоңыр үнді, қара домбыра» ұстаудан бас тарта алмайды. Ол 
Абдулхамит Райымбергеновтен «Ұстаз-Шәкірт» қаймағы бұзылмаған 
ауызша оқу жүйесі бойынша ұйренеді. Оның концертте өнер көрсет- 
кенін естіген ақсақал балалық шағының драмалық тарихын айтып, 
антын бұзуды шешеді. Осылайша жаңа ұрпақтың, дәлірек айтқанда, 
ұрпақтар сабақтастығының арқасында күй өзгерген әлеуметтік-мәдени 
жағдайда жаңа өмірге, жаңа тыныс алуға ие болады. Тәуелсіздік 
Қазақстан Республикасында ешқандай күш Көк Мәңгі Тәңірінің 
күбіріне кедергі бола алмайтынына сенеміз. 

жүктеу/скачать 6.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: