Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Монғол әскерінің Жетісуға кіруі. Отырар опаты.

2. Шыңғысханның Қазақстан қалаларын жаулауы, Отырар қорғанысы.

3. Монғол шапқыншылығының зардаптары.

4. Шыңғысханның жауланған жерлерді үлестік жерлерге бөлуі.

5. Ұлыстардың құрылуы.

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 155-178 б.б.

2.Сұлтанмұрат Сабырұлы «Қазақстан тарихы» А; 2006ж. 46-51 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» А; 1996ж. 440-445 б.б.

4. «Қазақстан тарихы» І том. А; 1996ж. 481-485 б.б.

8-дәріс

1. Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Территориялары, саяси тарихы.

2. Әбілхайыр хандығы. Саяси тарихы, шаруашылығы.

3. Ноғай Ордасы, Этникалық құрамы, территориясы, шаруашылығы.

4. Моғолстан мемлекеті, территориясы, шаруашылығы, саяси тарихы.
1. Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Территориялары, саяси тарихы.

Алтын Орда мемлекетінің құрылуы жеті жылдық жорықпен байланысты. 1236-1242 жж. Жошының ұлы, Батый Еділ Бұлғариясы мен орыс князьдігін талқандап, Польшаға, Венгрияға, Чехияға, Молдовияға, Валахияға, Трансильванияға ойран салып, Еділдің сағасына қайта оралып, мұнда жаңа мемлкет – Алтын Орданы құрады. Ораның астанасы Сарай Бату, Беркенің тұсында Сарай Беркеге ауысты. Алтын Орда мемлекетінің ресми тілі – қыпшақ тілі болды. Алтын Орда Өзбек және Жәнібек хандар тұсында гүлденді.

Алтын Орда болып жалпы аталғанымен, оның өзі жеке-жеке ұлыстарға бөлініп жатқан. Олардың арасында байланыс өте нашар болған. ХІІІ ғ. 40 ж-дың өзінде Алтын Орданың өз ішінде Орда-Еженнің ұлысы ерекше бөліне бастаған. Бату хан өзінің басқа да інілеріне үлестік жерлер бөліп берген. Олар өздерінің Алтын Ордаға бағынышты деп мойындағанымен, іс-жүзінде оған бағынбаған.

2. Әбілхайыр хандығы. Саяси тарихы, шаруашылығы.

Орда-Ежен ұлысына Жетісудің солтүстік-шығыс, Ертіс бойы, Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жерлер қараған. ХІІІ ғ. ІІ ж. деректердің хабарлауынша Орда Еженнің немересі Қонышаның тұрған жері Сыр бойындағы Жент, Үзгент маңы болған. ХІІІ ғ. ортасынан бастап, ұлыстың орталығы да осы аймаққаауысып, өз алдына Ақ Орда деген мемлекет пайда болды. Бұл монғол шапқыншылығынан кейінгі Қазақстан жеріндегі этникалық құрамға байланысты құрылған алғашқы феодалдық мемлекет. Ақ Орда ХІҮ ғ. бастап, Ерзен ханның және оның ұрпақтарының кезінде біраз дәуірлейді. Ақ Орда билеушілері Орта Азиямен сауда қатынасын орнатты. ХІҮ ғ. ІІ. Жартысыдағы саяси тарихы өте шиеленісті. ХҮ ғ-дың 20 ж. Ақ Орда мемлекеті мүлдем әлсіреді. ХҮ ғ. 20 ж-да Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз бірнеше иелер пайда болған. Жазба деректерде бұл феодалдық иеліктер көшпелі өзбектер деп аталған. Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, өкім билігі үшінешбір тоқтаусыз қиян-кескі ұрыстар болып тұрған. Сол талас-тартыста Жошының Шайбан ұрпағынан тараған Әбілқайыр жеңіске жетеді. Сөйтіп, 1428 ж. Әбілқайыр хандығы пайда болды. Әбіқайыр ұстанған жаулаушылық саясат оң нәтиже бермеді. 1428 – 1429 жылдары Түменді (бұл қала 1446 жылға дейін ел астанасы болған), 1431 -1432 жылдары Хорезмді, оның астанасы Үргенішті басып алады. Осы жылдары Әбілхайыр Хажы Тарханның билеушілерін (Махмұт хан мен Ахмет ханды) жеңіп, астанасын Кеңгір өзені жағалауындағы Орда Базарға көшіреді. 1446 жылы ол аса ірі жеңістерге қол жеткізіп, мемлекетінің құрамына Қаратау алабы мен Сыр жағалауындағы Созақ, Сығанақ, Арқұдық, Аққорған, Үзкент секілді қамал-қалаларды қосып алады. Соның нәтижесінде ел астанасын Сығанақ қаласына көшіреді. Тарихи әдебиеттерде мемлекет тұрғындарын құраған ру-тайпалар жалпылама түрде өзбектер деп аталған. Мемлекет ханы Әбілхайыр 1468 жылы Моғолстанға, кейін қазіргі Солтүстік, Шығыс Қазақстан жеріне жасаған жорығы кезінде қайтыс болады. Осы қайғылы оқиғадан он жыл бұрынырақ, 1457 жылы Есен тайшының баласы - Өзтемір Дешті Қыпшаққа келіп, Әбілхайыр (1428 – 1468) ханның әскерін талқандап, қалаларын өртеді. Әбілхайыр мемлекетін саяси ыдырауға әкеп тіреді. Барақ ханның кіші ұлы Жәнібек пен Орыс ханның шөбересі Керей сұлтандар басқарған тайпалардың бір бөлігі Шу өзенінің төменгі ағысы мен Қозыбасы маңына көшіп кетеді. Сөйтіп, Қазақ хандығын құруға бағыт ұстайды.

3. Ноғай Ордасы, Этникалық құрамы, территориясы, шаруашылығы.

Ноғай ордасы (Ноғайлы) – XIV ғасырда Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекет. Ноғай Ордасы Алтын Орданың әскери қолбасшысы Ноғай әскерлерінің құрамына енген тайпалар мен маңғыт тайпаларынан құралған.

Түркі тілдес халық – ноғайлар Еділден Ертіске дейін, Каспий және Арал теңіздерінен Түменге дейінгі жерлерде көшіп жүрген. Орданың орталығы – Жайық өзені сағасындағы Сарайшық қаласы болды. Әлемге билік жүргізген Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қазақ хандығы, Астрахань хандығы, Ноғайлы және Көк Орда қонысын иеленген Қазан Ордасы, тағы басқа хандықтар дүниеге келіп, XVI ғасырда күш-қуаты бар жеке мемлекеттер ретінде белгілі болатын. Алайда, Ноғай Ордасындағы алауыздық бүкіл түркі дүниесіне қасірет әкелген еді. Ноғайлар жауға есесін жіберіп, жақынын қарақтауға көшті.

Ноғай Ордасының әміршілері Мамай би мен Ағыс батыр 1523 жылы Қажы Тархан (Астрахань) түбінде өздерінің қандас бауырларын – Махмет-Герей хан бастаған 30 мыңдық Қырым әскерін қапыда басып, түгел қырып тастайды. Осының алдында ғана Алтын Орданың батыс бөлігін бірұтас ұлысқа айналдырмақ болып, ант ішіскен қандас бауырлар бірінің түбіне бірі жетеді. Сөйтіп, Русь мемлекетіне Еуразияны жаулап алуға өздері жол ашады. Орыс мемлекеті Қазан мен Астрахань хандықтарына көз алартатын дәрежеге жетеді. Содан, XVI ғасырдың 2-жартысында Ноғай Ордасы бірнеше мемлекеттік бірлестіктерге ыдырап кетті.

Қасым хан тұсында ата-жұртта отырған қуатты Қазақ Ордасы әлсіреген ноғайлы ұлысының Жайықтан Еділге дейінгі үлкен бөлігін өз құрамына қосып алды. Ауыз бірлігінен айырылған Қазан, Астрахань және Ноғай Ордалары Орыс мемлекетіне қор боп, жем бола бастайды. Қасым хан сияқты Қазақ Ордасының іргеленуіне үлкен үлес қосқан Хақ-Назар хан Еділ бойындағы ноғайлының үлкен бөлігін өзіне қосып алып, Орыс мемлекеті табанынан қандастарын құтқаруға тырысады. Ыдыраған Ноғай Ордасының бір бөлігі Ресей мемлекетіне кіріптар болып қалады. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында Кіші Ноғайлының біраз бөлігі бұрынғы ата қонысы Азов маңына (Доннан Кубаньға дейін) ауып, кей бөлігі Түркияға көшті.

4. Моғолстан мемлекеті, территориясы, шаруашылығы, саяси тарихы.

XIV ғ. ортасы – XVI ғ. басында Оңтүстік – Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді.

Бұл мемлекет XIV ғасырдың ортасында Орта Азияның оңтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының басшысы Әмір Болатшы. Билеушісі – Тоғылық Темір хан (1348-1362 ж.ж.). Астанасы – Алмалық (Іле алқабында). Территориясы – Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғыстан, Шығыс Түркістан. Моғолстанның шекарасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде жазған: «Шекарасының ұзындығы мен ені 7-8 айлық жол. Баркөл, Ертіс – Көкше теңіз – Түркістан-Ташкент, Ферғана, Қашғар, Ақсу аралығы». Орталық аймағы – Жетісу. «Моғолстан» атауы «монғол» сөзінен шыққан. Өйткені түрік және парсы деректерінде монғолдарды осылай атаған. Халқы: дулат, қаңлы,керей, арғын, үйсін, т.б. тайпалар. Дулаттар – ең қуатты тайпа. Бұл тайпалардың көпшілігі кейін қазақ халқының құрамына енді, ал Тянь-Шань етегі мен Шығыс Түркістанды мекендеген тайпалар қырғыз және ұйғыр халықтарын құрады.

Моғолстанның алғашқы ханы Тоғылық Темір өз билігін нығайту үшін илам дінін тірек етті.

1. Монғол мемлекетінің құрылуы, Шыңғысхан.

2. Ұлыстар, территориясы, этникалық құрамы.

3. Алтын Орда, аумағы, саяси тарихы.

4. Ақ Орда, территориясы, этникалық құрамы, саяси тарихы.

5. Әбілхайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай ордасы. Территориялары, саяси

тарихы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Ә. Әбдәкімұлы «Қазақстан тарихы» А; 1997ж. 88-92 б.б.

2. «Қазақ тарихы» 1997ж. №1, 45 б.

3. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 281-292 б.б.

4. «Қазақ тарихы» жур. 1997ж. №5, 11-14 б.б.
9-дәріс

Тақырыбы: Қазақ хандығы дәуірі.

Дәрістің мазмұны:

1. Қазақ халқының қалыптасуы, «қазақ» этнонимі.

2. Қазақ хандығының құрылуы. Жәнібек пен Керей.
1. Қазақ халқының қалыптасуы, «қазақ» этнонимі.

Қазақ халқы әлемнің басқа халықтарына тән болған бірегей заңдылықтар негізінде қалыптасты. Этногенез процесінің жалпы схемасы мынадай болды: жеке рулар, тайпалар, тайпалық одақтар, халықтар, ұлттар. Рулардың тілінен тайпалардікі, одан халықтар тілдері, одан кейін ұлттардың тілі дамыды. Бұл процесстер тура сызықты ьолған емес, ол қайшылық жағдайда ұсақтану, ассимиляциялану, будандасу, бірігу арқылы өтті. Жеке бір тұста уақытша тоқтап та қалып, ал содан кейін қайта дамып отырды. Бұл орайда тарихи жаңа жағдайларда жаңғырып отыруды басынан кешірді. Тұтас алғанда халықтың құрылуы – ұзақ мерзімді процесс, оның түпкілікті уақытын белгілі бір датаның кезеңімен байланыстыру қиын. Алайда азды-көпті тұрақтанған пікірге қарай, қазақ халықының қалыптасу процесі негізінен ХІҮ-ХҮ ғғ. арасында аяқталуды деуге болады. «Қазақ» этнонимінің шығуы жөнінде әр түрлі пікір кездеседі. Бернштам қазақ атын сақтармен байланыстырады. «Қазақ» сөзі ежелгі замандағы «Каспий» және «Сақ» деген сөздің қосындысы дейді. Ақынжановтың айтуы бойынша «Қазақ» сөзі «Қас\ нағыз» және «Сақ» деген екі сөздің қосындысы.

2. Қазақ хандығының құрылуы. Жәнібек пен Керей.

Қазақ хандығының пайда болу тарихы ХҮ ғ. ІІ ж. басталды. Ол Қазақстан жерінде ХІҮ-ХҮ ғғ. болып өткен әлуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестердің заңды қорытындысы. Өзбек ұлысында тұрған қазақ халқының ХҮ ғ. 50 ж.соңынан 60 ж. аяғына дейін Жетісуға ауа еөшуі әдеттегі көшу емес еді. Мұның өзі еңбекшілердің фоедалдық езгіге, көбейе түскен салықтар мен міндеткерліктерге, феодалдық тартыстар мен соғыстың шексіз ауыртпалығына деген қарсылығы еді. Әбілқайырмен жауласқан Ақ Орда хандары әулетінің билігін қалыпына келтіру үшін шайбанилықтарға қарсы күресіп жүрген Жәнібек пен Керей сұлтандар халық бұқарасының наразылығын пайдаланды. Өздерінің таптық мақсатын кқздеп, билік үшін күресе отырып, олар сонымен қатар қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне және Қазақ хандығының құрылуына себептесті. Сөйтіп 1465-1466 жж. Шу мен Талас аралығында Қазақ хандығы құрылды. Қазақ хандығы жөнінде негізгі дерек Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-ир-Рашиди» еңбегі. Алғашқы қазақ хандары хандықтың аумағын кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалалар мен Шығыс Дешті Қыпшақтың қырларындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясат жүргізді. Қазақ халқы мемлекетінің негізін қалаған Керей мен Жәнібек хандар қазақ тайпаларын біріктіруге көп күш жұмсады. ХҮ ғасырдың соңғы ширегінде Жетісудың тайпалары мен руларын Қазақ хандығына біртіндеп қосу процесі одан әрі жалғасты.

1. Қазақ халқының қалыптасу тарихы, «қазақ» этнонимі.

2. Қазақ хандығының құрылуы, оның алғы шарттары.

3. Жәнібек пен Керей, олардың рөлі.

4. Қазақ хандығының алғашқы құрылған жері.

5. Қазақ хандығы туралы жазба деректер.

1. «Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994 ж. 119-157 б.б.

2. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 229-248 б.б.

3. «Қазақ тарихы» жур. 1998ж. №2, 10-14 б.б.

4. «Қазақ тарихы» жур. 1995ж. №4 21-28 б.б.

10-дәріс

1. Қасым хан тұсындағы қазақ хандығының ішкі-сыртқы саясаты.

2. Қасым ханның «Қасқа жолы».
1. Қасым хан тұсындағы қазақ хандығының ішкі-сыртқы саясаты.

Қасым хан (1448ж.ш.т. – 1518ж.ш.ө.) – қазақ ханы (1511 – 23).

Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі – Жәнібек ханның ұлы.

Қасым хан 1511 жылдан билікке жеке ие болды, осы уақыттан бастап жоғарғы хандық билік ұзақ уақыт бойы Жәнібек ханның ұрпақтарына көшті. Мауараннахрда өкімет билігін басып алған Мұхаммед Шайбани хан қазақ хандығының күшеюіне жол бермеуге тырысып, қазақ жеріне әлденеше рет шапқыншылық жорық жасады. Көп ұзамай оның әскері тас – талқан болып күйретілді де, Түркістан қалаларының көпшілігі Қасым ханның қол астына көшті. 1513ж. Сырдария маңындағы Сайрам қаласы, Жетісудың негізгі аудандары Қасым хан иелігінің құрамына кірді. Қасым хан тұсында қазақ хандығының шек арасы Оңтүстікте Сырдарияның оң жағалауына дейін жетіп, Түркістан қалаларының көпшілігін қамтыды, Оңтүстік шығыста Жетісу даласының көпшілік бөлігін, Сол түстікте және Солтүстік шығыста Ұлытау мен Балқаш алабына дейін кеңейтілді. Қасым ханның билігі кезінде қазақ хандығымен ең алғаш дипломатиялық байланыс орнатқан ұлы князь Василий III (1505 – 33 ) билік жүргізген Москва мемлекеті болды.

Мұхаммед Хайдар Дулати дерегіне қарағанда Қасым хан тұсында саны миллион адамға жеткен қазақтар дербез халық ретінде Батыс Европаға белгілі болған. Сонымен қатар Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати

«Тарих – ир - Рашиди » атты шығармасында Қасым хан тұсындағы қазақ мемлекетін сипаттай келе « Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшақта толық билеушіге айналып, Жошы ханнан кейін әлі ешкімде болмаған атақ пен күш – қуатқа ие болды », - деді.

2. Қасым ханның «Қасқа жолы».

Қасым хан алғашқы қазақ заңы – « Қасқа жолды » жарыққа шығарды Бұл заң қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет – ғұрып ережелері негізінде жасалды. Қасым ханның қазақ хандығын күшейту, қазақ тайпаларын және қазақтардың этникалық жер аумағын біріктіру жолындағы

жеңістері іштегі және сырттағы беделін арттырып, атақ – даңқын асыра түсті.

Қасым хан тұсында қазақтардың шаруашылығы мен тұрмысы жақсара түсті.

Халық Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы – жарғына жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны «Қасым ханның қасқа

жолы » деп атап кетті. Бұл заңға енген ережелер: 1) Мүлік заңы (жер дауы, мал, мүлік). 2) Қылмыс заңы (ұрлық, кісі өлтіру, шабу, талау). 3) Әскери заң (аламан міндеті, қосын жасау, қара-қазан,ердің құны, тұлпар ат). 4) Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастардағы сыпайылық, әдептілік). 5) Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер, жасауыл, бекеуіл,тұтқауылдардың міндеті).

1. Қасым ханның билігі.

2. ХҮІ ғ. басындағы хандықтың саяси, әлеуметтік жағдайы.

3. Қасым ханның ішкі-сыртқы саясаты.

4. Қасым ханнан кейінгі хандықтың жағдайы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 248-254 б.б.

2. «Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994ж. 157-159 б.б.

3. Х. Маданов, Ч. Мусин «Ұлы дала тарихы» А; 1994ж. 78-80 б.б.

1. Хақназар және Тәуекел хандардың саясаты.

2. Жүздердің құрылуы. Этникалық құрамы, территориясы.
1. Хақназар және Тәуекел хандардың саясаты.

Қазақ хандығын нығайтуға зор күш жұмсаған Қасым хан қайтыс болғансоң (1523ж) оның мұранерлері арасында енжарлық және өкімет билігіне таласқан ішкі феодалдық қырқыстар туды. Қасым ханның баласы баласы Мамаш әкесінің орнына хан болып, көп ұзамай өзара қырқысқан ұрыстардың бірінде қаза тапты . Бұдан соң Қасымның немере інісі Таһир хан болды. Ол ішкі енжарлық пен феодалдық қырқыстарды тыя алмады, соған қарамастан төңірегіндегі елдердің бәрімен жауласты.

Таһир хан қазақ хандығының барлық жеріне бірдей бейлік жүргізе алмады. Оның тұсында феодалдық қанаудың күшеюіне және ханның қаталдығына наразы болған халық шетінен жарылып шығып, көшіп кетіп отырды. Осындай күрделі жағдайлармен бетпе бет келген Хақназар хан (1538 – 1580) Қазақ хандығының жауласып келген Мауарннахрдағы Шайбани әулиетімен одақтасуға ұмтылды. Орта Азияның ең ірі қалаларының бірі – Ташкентті басып алуға бағытталған әскери қимылды тоқтатты. Сөйтіп Шайбани әулиетінен шыққан Бұхара ханы Абдолла - II мен қазақ хан Хақназар айрылмастай дос болып, өзара көмектесу жөнінде анттасып шарт жасасты.

Хақназар ханның бұл дипломатиялық шарасы өте орынды болды.

XVI ғасырдың 60 – 70 жылдары соғыс қимылдары тоқтап, қазақтардың Орта Азия халықтарымен сауда – саттық қарым – қатынасы, экономикалық байланысы өрістеді. XVI ғасырдың екінші жартысында, әсіресе Тәуекел ханның тұсында (1582-1598ж.) қазақ хандығы саяси жағынан Хақназар кезіндегідей өрлеу үстінде болды. Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына жол ашу ісіндегі Хақназар ханның саясатын жалғастырды.

1583жылы Сырдариядағы Оңтүстік Қазақстан қалалары мен Ташкентті басып алды. 1598 жылы Самарқан мен Бұхараға жорық жасау кезнде жараланып қайтыс болды. Тәуекел хан туралы: «Тарихи – и – Кипчаки » (Қыпшақ тарихы) атты еңбектің авторы былай дейді: «Қазақ Тәуекел Әлді – Момын ханды өлтіріп, Пір – Мұхаммед ханның билік құра бастағаны туралы хабар алған кезде ол Ташкент пен Мауараннахрды бағындыру үшін (жолға)

шықты. » Ол (әуелі) Ташкентті қаратты, содан соң Самарқанды басып алды (және Бұхараға қарай) бет бұрды. Пір – Мұхаммед хан ашық шайқасқа шығу мүмкін еместеп тауып, қамалға бекінді. Шамамен жиырма күн бойы Тәуекел хан (және оның әскері) Бұхара маңын тонады. Күн шығып, батқанға дейінгі уақыт аралығында екі жақтың арасында үнемі қақтығыстар болып тұрды. Ақыр – аяғында қазақтар жеңліс тапты. Тәуекел хан Самарқанға шегінді. Бауыры Есім ханмен одақтасып, Пір – Мұхаммед ханмен шайқасуға әзірленді. Кескілескен шайқас нәтежесінде Тәуекел ауыр жараланды. Сол жарақаттан Тәуекел хан о дүниеге аттанды.

2. Жүздердің құрылуы. Этникалық құрамы, территориясы.

Қазақ халқының тарихында жүздердің пайда болуыерекше орын алады. Қазақ жүздерінің құрылуы – тарихи процесс. Ол қазақ халқының этникалық мекенінің қалыптасуымен қатар жүрді. Көптеген этникалық-саяси және шаруашылық факторлар әрекетінің нәтижесінде Қазақстан жерінде үш этникалық-аймақтық бірлестіктер – Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қалыптасты. Ұлы жүздің негізгі аумағы Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс аймағы. Тобыл, Есіл, Нұра, Сарысу өзендерінің тармақтары мен Орталық Қазақстанның даласындағы жазғы жайлау Орта жүз қалыптасқан екінші ірі этногенез орталығы болды. Ал Батыс Қазақстандағынегізгі маусымдық жайылымдар мен көші-қону жолдары, Сыр мен Жайықтың төменгі сағаларында, Ырғыз бен Торғайдың тоғысқан аудандары және Мұғаджар тауларында Кіші жүз қалыптасты.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Хақназардың билікке келуі.

2. Хақназар тұсындағы хандықтың жүздерге бөлінуі, оның ішкі-сыртқы саясаты.

3. Орта Азия халықтарымен сауда-саттық қарым-қатынасы.

4. Тәуекелдің билікке келуі.

5. Ташкентті басып алуы, Тәуекел хан тұсындағы хандықтың нығаюы.

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 251-254 б.б.

2. «Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994ж. 159-162 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» ІІ том.

4. «Қазақ тарихы» жур. 1995ж. №4, 21 б., №5, 20 б., №6, 15 б.

12-дәріс.

1. Есім және Тәуке хандардың билігі.

2. Әдет-құқықтық заңдар жинағы.
1. Есім және Тәуке хандардың билігі.

1598 жылы Тәуекел хан қайтыс болған соң, оның орнына отырған Есім хан (1598-1628жж.) қазақ тарихында «Еңсегей бойлы ер Есім» деген атпен әйгілі болды.Оған бұл атақ 1598 ж. ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауараннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан – Шығай ханның баласы. Ол қазақ хандығының Түркістан қаласындағыхан тағына отырған соң Бұхармен бітім шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп қайта құруды көздеді. Ал Есім ханның қазақтарды бір орталыққа бағындыруды көздеген саясатына қарсы болған сұлтандар қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты. Ташкент қаласы Қазақ хандығына қараған соң, оны Жәнібек ханның немересі – Жолым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді. Көп ұзамай ол тәуелсіз хан болуға әрекет жасады. Сөйтіп, қазақ хандығын екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан иен Ташкентқаласын орталық еткен Тұрсын хан қатар билік жүргізді. Бұлардың арасында қақтығыстар туындай бастады. Есім хан мен Тұрсын хан арасындағы күрес барған сайын шиеленісе түсті. 1627 жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын тұтас өз қол астына біріктірді.

Қазақ хандығының көрнекті хандарының бірі – Тәуке хан. Ол өз өкіметінің беделін көтеріп, барлық қазақ руларын біріктіру шараларын жасады. Тәуке ханның тұсында (1680-1718жж.) «Күл төбенің басында күнде кеңес» өткізілді. Тәуке хан тұсында қазақ хандығының шығыс жағындағы жайылымдарды Ойрат-Жоңғар феодалдарының басып алуына байланысты жердің тарылуы, мал жайылымдарына таласқан жанжалдардан адам өлімінің жиі болуы себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауынан қылмыс заңынан бөліп алып, жеке-жекетарау енгізуге тура келді.

2. Әдет-құқықтық заңдар жинағы.

XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. басында Тәуке хан заманында Қасым мен Есім ханның әдет-ғұрып ережелері жүйеге келтіріліп, «Жеті Жарғы» Заңдар жинағы шығарылды: ақсүйектердің артықшылық жағдайын қорғау көзделді, құн төлеу – адам өлтіргені үшін мүліктік өтем төлеу енгізілді.

• 
  Әкімшілік –құқық нормалары мен қылмысты іс құқығы.
  
• 
  Отбасы – неке құқығы.
  
• 
  Сот ісі.
  
• 
  Сұлтанды немесе қожаны тіл тигізіп, ренжітуші адам 9 мал, соққыға жығушы 27 мал айып төлейді.
  
• 
  Сұлтанды не қожаны өлтірсе 7 адамның құнын төлейді.
  
• 
  Әйелді зорлағанды өлім жазасына кесу.
  
• 
  Әйелге тіл тигізуші одан кешірім сұрайды, бұлай істеуден бас тартса қорлағаны үшін құн төлйді.
  
• 
  Жеті куә әшкерелесе, құдайға тіл тигізушіні таспен ұрып өлтіреді.
  

1. 
   Есім ханның билігі, оның Орта Азия қалаларымен бейбіт экономикалық байланыс орнықтыруы.
   
2. 
   Тәуке ханның билікке келуі. Оның ішкі-сыртқы саясаты.
   
3. 
   Қазақ қоғамындағы билер, олардың рөлі.
   
4. 
   Есім мен Тәуке хандардың әдет-құқықтық заңдар жинағы.
   

1. 
   К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 268-272 б.б.
   
2. 
   Х. Маданов «Қазақ халқының арғы-бергі тарихы» А; 1995ж. 71-75 б.б.
   
3. 
   «Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994ж. 149-163 б.б.
   

13-дәріс

1. Жоңғар хандығының құрылуы. «Ақтабан шұбырынды».

2. Қазақ жасақтарының айбынды жеңістері.
1. Жоңғар хандығының құрылуы. «Ақтабан шұбырынды».

Жоңғар хандығы (1635-1758) – Жоңғарияда XVII ғасырдың 30 жылдары қалыптасып, 1758 жылға дейiн өмiр сүрген феодалдық мемлекет. Шыңғысханның феодал империясы тұсында ойраттар империя әскерiнiң сол қанатына жатты (Зюнғар) – осыдан Жоңғария, жоңғарлар атауы шыққан). XV ғасырдың аяғында қалыптасқан жағдай ойрат феодалдарының күшiн бiрiктiрдi, бытырыңқылығын жоюды, олардың iшкi және сыртқы мүдделерiн қорғай алатын бiртұтас феодалдық күштi мемлекет құруды қажет еттi. Осындай жағдайда Шорас князьдығының билеушiсi Хара-Хула ойраттардың иелiктерiн бiрiктiруге күш салды. Оның бұл әрекетi баласы Батыр қонтайшы билiк құрған кездiң (1635-1660) бiртұтас Жоңғар мемлекетiн құрумен аяқталады. Ол билiк жүргiзген тұста феодалдық тәртiп нығайды. Жоңғар хандығы Ресеймен бейбiт сауда жүргiзгенiмен, оның нығайып күшеюi Жоңғар хандығының кейбiр мемлекеттермен бәсекелесуiне әкеп соқтырды. Патшалық Ресейдiң, Циньдiк Қытайдың эскпансионизмi Жоңғар хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргiзуiне итермеледi, сонымен бiрге Қазақстанның оңтүстiгiндегi сауда-қолөнер орталықтары жоңғар қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар феодалдары арасындағы күрес әсiресе XVIII ғасырдың басында күшейе түстi. Сөйтiп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлерi Қазақ хандығының жерiне басып кiрдi. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күштi тойтарыс бердi. Жоңғар әскерлерi 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бiрақ олар қазақ жерiнен қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бiтiмi шарты жоңғарларды қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды да, қазақ халқына бұрын-соңды болмаған қайғы-қасiрет әкелдi.

Қазақ хандығына ең күшті қауіп төндірген жоңғардың феодалдық хандығы еді. Қазақ және Жоңғар билеушілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа созылды. Оның негізі жайылымдар үшін талас болатын. Ондай шайқастардың бірі Орбұлақ ұрысында қазақтар жеңіске жетеді. Бірақ жоңғарлар қазақ жерін басып алу жоспарынан бас тартқан жоқ еді. Қазақ хандығының саяси бытыраңқылығын пайдаланған және алдағы соғысқа мұқият әзірленген жоңғар билеушілері 1723 жылы әскерлерін қазақ жеріне қаптатты. Нақ осы жылы қазақтың ауызекі аңыздарында «Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама» деп аталатын сұрапыл алапаттың басталған кезі деп есте қалған Жоңғар басқыншылығының тегеурінінен Ұлы және Орта жүздің кейбір рулары Сырдариядан өтіп, Ходжентке қарай ауа көшеді. Орта жүздің көпшілігі Самарқандқа қарай кетті, ал Кіші жүздің рулары Сауранды айналып өтіп, Хиуа мен Бұқарға беттеді.

2. Қазақ жасақтарының айбынды жеңістері.

1726 жылы Ордабасы деген жерде Қазақ жүздері басшыларының тарихи жиналысы болды. Онда қазақтардың біртұтас жасақтарын ұйымдастыру жөнінде маңызы зор шешім қабылданды. Хандар мен билердің бірауыздан қабылдаған шешімі бойынша барлық қазақ жасақтарының бас қолбасшысы болып, Кіші жүздің ханы Әбілқайыр сайланды. Қазақтардың жоңғарға қарсы бірлескен күресі 1726 жылы Торғай даласының оңтүстік-шығыс жағындағы Бұланты өзенінің маңындағы «Қалмақ қырылған» шайқасындағы жеңісі болды.

Бұл жеңістің маңызы зор, ол халықтың еңсесін көтеріп, болашақ күреске жігерлендірді.

Тарихи маңызы: қазақ халқының әскери, моральдық рухы көтерілді. Үш жүзді біріктіргенде жоңғар қаупінен құтылуға болатындығына сенім күшейді. Қазақ өлкесінің оңтүстік-батысы азат етілді.

Елдің тәуелсіздігін қалпына келтіру мақсатына ұмтылыс басталды. 1726 жыл – Ордабасы жиыны. Үш жүздің жасақтары жиналып, жауға соққы беру жөнінде келісімге келді. Нәтижесі: Әбілхайыр бас қолбасшы болып сайланды. Жетісуды азат етуге аттануға осы жер жақын болды. Алатау, Қаратау сілемдерімен қоршалып, шығысы ашық дала болатын бұл жер қазақ жасақтарын шоғырландыруға мүмкіндік берді. Қазақ жасақтары жүздік негізде орналыстырылды. 1729 жылғы көктем – Аңырақай шайқасы (Балқаш көлінің оңтістігі) Әбілхайыр басшылығымен үш жүздің әскері қалмақтарға күйрете соққы берді. Бұл ұрысқа Әбілмәмбет пен Барақ сұлтандар да жеке жсақтарды басқарып қатысты.

Жоңғарлар Іле өзенін бойлап, еліне қарай шегінде. Кіші жүз бен Орта жүз жерлерінің көп бөлігі азат етілді. Қазақ жерін түгелдей азат етуге мүмкіндік туды. Үш жүздің бірігуінің маңыздылығын көрсетті.