Тақырыбы: Ерте ортағасырлық мемлекеттер. Дәрістің мазмұны

2.Қарлұқтар.

VI-X ғасырларда алғашқы феодалдық мемлекеттер Батыс түрiк қағанаттары едi. Бiздiң заманымыздың I мың жылдығындағы Орталық Азия жерiн мекендеген тайпалар одақтарының тарихы бұлармен өзара тығыз байланыста болды. V ғасырға қарай Солтүстiк Сонғолиядан Орта Азияның Әмудария өзенiнiң бойына дейiн созылған кең-байтақ жердiң бәрiн тирек (телэ) деген жалпы атпен бiрнеше тайпа мекен еттi. Солардың бiрi-түрiк тайпасы болды. Түрiк деген ат алғаш рет 542 жылы аталады. Қытайдың солтүстiк-батысына орналасқан Вэй князьдiгiне түрiктер (туцзюе) жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап отырғандығы жөнiнде айтылады.

Түрiк қағанаты 603 жылы екi дербес Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлiндi. Батыс қағанатының орталығы Жетiсу жерiндегi Суяб қаласы болды.

Батыс түрiк қағанаты ежелгi усун жерiн жайлады. Ол Қаратаудың шығыс баурайынан Жонғарияға дейiнгi жердiң бәрiн алып жатты. Қағанаттың негiзгi этникалық-саяси ұйтқысы-«он тайпа» он-оқ будунның мекендеген жерi де осы ара болған.

2.Қарлұқтар.

VIII ғасырдың орта кезiнде Қазақстан жерiндегi Түргеш қағанатын қарлуқтар талқандап жеңiп, оның орнына 756 жылы түрiк тiлдi олардың тайпалары келiп орналасты. Олар Батыс Алтайдан көшiп келiп, Жетiсу жерлерiн өздерiне қаратып басып алды.

Қарлұқ тайпаларының әуелгi орналасқан аймағы Батыс Алтай мен Тарбағатай арасындағы өлке болды.

Жазба деректерге қарағанда, Қарлұқ туралы алғашқы деректер «Сүй әулетi тарихында» (581-618 жылдар) кездеседi.Онда қарлұқтар өздерiнiң басты руының атымен Ақтағ (Алтай) баурайларында мекендеген, бұлақ (було) деп аталған. Қарлұқ тайпалары VIII-X ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап Сырдарияның орта бойына дейiнгi кең-байтақ жерлердiң бәрiнде қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдiң арасын, Ыстықкөлдiң айналасын, Iле, Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньның баурайларын мекендедi.

Қарлұқтардың құрамына үш iрi ру бiрлестiктерi-Моула, Чжисы және Ташли кiрдi. Қарлұқтардың көсемдерiн жабғу деп атаған. Олардың астанасы Қойлық қаласы болды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Түрік қағанатының құрылуы.

2. Оның экономикасы, әлеуметтік жағдайы, территориясы, саяси тарихы.

3. Қағанат нешеге бөлінеді, оларды ата.

4. Қарлұқ мемлекеті, саяси тарихы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» дәрістер курсы І, А;2004ж. 91-117 б.б

2. «Қазақстан тарихы» І том. А; 1996ж. 296-332 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» 2004ж. №2 47-53 б.б.

2.Оғыз Мемлекетi.

3.Қимақ және Қыпшақ мемлекетi.
1.Қарахан мемлекетi.

942 жылы дүниеге келген Қарахан қағанаты Шығыс Түркiстан, Жетiсу, Сырдария, Талас, Шу өңiрiн құтты қоныс еттi. Оның орталық астанасы Шу өзенi бойындағы Баласағұн, кейiнiрек Ордакент (Тараз) қаласы болды. Қарахан мемлекетiнiң Үзген, Мерке, Құлан сияқты қалаларында қағанаттың iрi алпауыттары мен қолөнершiлерi мекендеген.

Қарахан әулетiнiң негiзiн салушы Сатұх Боғра хан болып есептелiнедi. Қарахан хандығының iргесiн көтерiп, мәртебесiн асырушылардың арасында Бiлге Күл Қадыр хан, Әбдулкәрiм, Сатұқ Қара хан, Сүлеймен Жүсiп, Мұхаммед Насыр, Ыбырахым Арыстан, Қылыш Арыстан сияқты бiртуар адамдар болған. Сатұх Тараз және Қашқар қалаларын өзiне қаратып, 942 жылы Баласағұндағы билеушiнi құлатып, өзiн жоғарғы қаған деп жариялайды. Қарахан мемлекетiнiң тарихы осы уақыттан басталады. Сатұх өлгеннен кейiн билiк оның баласы Мұсаға көштi, ол 960 жылы Қарахан мемлекетiнiң халқын ислам дiнiне қаратты.

2.Оғыз Мемлекетi.

Оғыз мемлекетi – IХ ғасырдың ортасы мен ХI ғасырдың басында Сырдарияның орта және төменгi ағысы мен оған келiп қосылатын Батыс Қазақстан жерiнде пайда болған оғыз тайпаларының ежелгi феодалдық мемлекетi. Сiрә, оғыздардың бастапқы қоныстанған жерлерi Орта Азияның Оңтүстiк шығыс аймақтары болса керек. Ертедегi оғыздардың топтасып қалыптаса бастауы Батыс Жетiсу жерiмен байланысты. Оғыз мемлекетiнiң астанасы – Янгикент Едiл жағалауы мен Маңғышлақ, Үстiрттi басып өтiп, Европа мен Азияны жалғастыратын маңызды жол тораптарының тоғысқан жерiнде орналасқан. Янгикент арқылы маңызды керуен жолдары қимақтар елiне, Хорезм мен Мауаранахрға өтетiн. Янгикент билеушiлерiнiң мемлекет құрамы бiр тектi болмады. Оғыздардың құрамына ежелгi тайпалар ретiнде негiзiнен түркiленген Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларын мекендеген этникалық топтар және Жетiсу мен Сiбiрдiң жартылай көшпелi және көшпелi ру-тайпалары кiрдi. Оғыз мемлекетiнiң басында “жабғу” (яғбу) деп аталатын жоғары басқарушысы тұрды.

3.Қимақ және Қыпшақ мемлекетi.

Қимақ деген ел аты орта ғасырлардағы араб, парсы авторларының жазба деректерiнде жиi кездесiп отырды. ХI ғасырда Махмуд Қашқари “Диуани лұғат ат-түрiк” деген еңбегiнде қимақ елiн имақ деп атаған. Қимақтар VII-ғасырда Ертiс алқабымен Алтай тауының солтүстiгiнде қоныстанған. Ол кезде қимақ тайпалары Батыс Түркi қағандығының құрамында болған. Батыс Түркi қағандығы ыдырай бастаған кезде қимақтар одан бөлiнiп шықты. Олар VIII-ғасырда Ертiс өзенiнiң орта ағысын иемденiп бiрте-бiрте батысқа қарай iргесiн кеңейтiп, IХ-ғасырдың басында Жетiсудың солтүстiк батысындағы Алакөл алқабына дейiнгi жердi қамтыды. Балқаш көлi қимақ тайпаларымен қарлұқ тайпаларының арасындағы табиғи шекара едi. 840 жылы Монғолиядағы ұйғыр хандығы құлағаннан кейiн қимақтар күшейiп iргелi елге айналды.

Түркi халқының құрамына қосылған ежелгi тайпалардың бiрi - қыпшақ. Қыпшақтар түркi халқының және түркi тiлiнiң қалыптасуында маңызды роль атқарды. “Қыпшақ” деген ат түркi тiлдерiндегi тарихи деректерде әр алуан формада кездеседi. Мұсылман тарихшыларымен орыс жылнамашылары көшпендi қыпшақтардың саны көп және олар Шығыс Қазақстанда, ал кейiн Орал бойымен Орталық Қазақстанды мекендедi, ұлан байтақ далада жетекшi тайпалардың бiрi болды дейдi.

Қыпшақтар жартылай отырықшы халық болған. Олар Орта Азиялық Сығанақ, Түркiстан, Мерке, Тараз, Отырар қалаларының негiзгi тұрғындары болды. Қыпшақтар Шығыс халықтарымен (Орта Азия, Орталық Азия, Иран, Серия) Батыс елдермен (Ресей, Шығыс Европа) және Оңтүстiк (Византия) елдерiмен әскери сауда, экономикалық, шаруашылық, саяси, әкiмшiлiк қарым-қатынастар жасап отыды. ХII ғасырдың 2-жартысында Хорезм шахы қыпшақ қол астындағы Жент қаласын басып алып, қыпшақ даласының iшiне қарай бiрнеше рет жорық жасайды. Көп кешiкпей қыпшақ мемлекетi бiр жолата күйрейдi. Қыпшақтардың көпшiлiгi пұтқа табынған, ал Хорезммен қарым-қатынасқа байланысты ақсүйектердiң арасына ислам дiнiде тарай бастады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Қарахан мемлекеті, этникалық құрамы, шаруашылығы.

2. Оғыздар. Қоныстануы, этникалық құрамы, саяси тарихы.

3. Қимақтар. Олар туралы жазба деректер.

4. Қимақ қағанатының құрылуы, территориясы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 105-112, 118-124 б.б.

2. «Қазақстан тарихы» І том. А; 1996ж. 398-434 б.б.

3. Б. Көмееков «Қазақстан тарихы», 1993ж, №16 24-29 б.б.

4.»Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994ж. 119-157 б.б.

5. «Қазақ тарихы» жур. 1998ж. №2, 10-13 б.б.

1.Ұлы Жібек жолы, оның Қазақстанның географиялық және қалалық мәдениетінің дамуына ықпалы.

2Қазақстан аумағындағы қалалардың өсуі, мәдениет.

3. Түркілердің діни наным сенімдері.

4. ІХ-ХІІ ғ.ғ. ғалымдар мен ойшылдар.
1.Ұлы Жібек жолы, оның Қазақстанның географиялық және қалалық мәдениетінің дамуына ықпалы.

Ұлы Жібек жолы – Азиядағы сауда керуен жоларының жалпы атауы.Жазба деректерде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістан мен осы Ұлы Жібек жолы арқылы сауда қатынасы болғаны айтылады.Ұлы Жібек жолының адамзаттың географиялық таным шеңберін кеңейтудегі маңызы бүгінгі Қазақстанда халықаралық туризмді дамытудың міндеттерімен үндес болып отыр. Жібек жолымен оның бойындағы тарихи- мәдени ескерткіштер, қайталанбас табиғат көріністері дүниенің түпкір-түпкіріненкелетін туристердіің назарын өзіне аударуда. Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімімен мәдениетті дамытудың Халықаралық онжылдығы болып жарияланған 1987-1997жж. аралығында Жібек жолын жаңғыртуға қатыстыжобалар жасалып, жүзеге асты.Қазақстан бойынша Мәдениетті қолдау жылы болып жарияланған 2000 жылы Ұлы Жібек жолы бойында қалыптасқан, Түркістанның (Яса) 1500 жылдық мерейтойы халақаралық дәрежеде атап өтілді.

Ұлы Жібек жолы – Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуроазияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан торабы.

2. Қазақстан аумағындағы қалалардың өсуі, мәдениет.

Қазақстанда заттық мәдениеттің 25 мыңға тарта ескерткіші бар. Олар негізінен Сыр бойына, Отырар алқабына, Маңғыстау мен Үстіртке, Ұлытау төңірегіне, Талас-Шу аңғарына, Жетісу мен Ертіс сыртына шоғырланған. Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық қалаларының ірілері Отырар (Фараб), Тараз, Сығанақ, Түркістан (Йасы, Яса), Баласағұн, Суяб (Ақбешім), Сауран, Сайрам, Сарайшық.

Отырар – ХҮІІІ ғасырдан астам өмір сүрген ұлы қала, бүгінде өзінің үйіндісінің ауқымымен қайран қалдыратын алып төбеге айналған. Отырардың берік қамалы, айнала қазылған сулы ор үстіндегі аспалы көпірлерімен жабдықталған үш қақпасы боған.Ақша соғатын орынның, қолөнершілер тұрағының, су құбырының, нәжіс жүйесінің болуы мұндағы қала тіршілігінің астаналық сипатта болғанын көрсетеді.

Тараз – ҮІ ғасырдың өзінде-ақ белгілі болған ең көне қалалардың бірі. ҮІ – ІХ ғғ. қалалар мен қоныстар негізінен сауда-саттық және қол өнеркәсібінің орталығы ретінде қырдағы ел мен отырықшы аймақты байланыстырушы маңызды экономикалық буын ретінде өмірге келген.

Оңтүстіктегі асаірі қалалардың бірі Испиджаб (Сайрам) қаласы болды.Византия, Иран , Кавказбен, Шығыс Түркістан елдерімен сауда және мәдени байланыс жасауда Сығанақ, Қойлық сияқты қалаларөте зор рөл атқарды.

3. Түркілердің діни наным сенімдері.

Ежелгі түркілердің діни сенімдері негізінен Көкке (Тәңірге) және Жерге (Жер-суға) табыну болды. Оның ішінде Көк (Тәңір) негізі болды. Түркі қағандары тек Көк Тәңірісінің бұйрығыменбилік етеді деп түсіндірілген. Түркі хандары өз жазуларында Тәңіріні үнемі өздеріне рақымды болуға шақырады. Мазмұны жағынан келесі құдай отбасы және балалардың жебеушісі - әйел құдай Ұмай болды. Орта ғасырда барлық түркі тілді тайпалардың сенімдеріне сонау өткен ғасырда-ақ, Алтайда сақталған қасиетті тауларға (ыдуқ баш) табыну үлкен маңызға ие болды. Түркілердің нанымы бойынша жер және суды, ормандар мен тауларды көптеген рухтар жайлаған. Құрбандық шалумен олардың көңілін жұмсартқан.

Бұл барлық сенім, нанымдар ежелгі түркі тайпалары үшін ортақ болды. Мұны орта ғасырдағы араб және парсы шығармаларында кездесетін түркілердің нанымдарына берілген үзік-үзік сипаттамалар дәлелдейді.

4. ІХ-ХІІ ғ.ғ. ғалымдар мен ойшылдар.

Түркілерден шыққан зиялы отандастарымыздың көпшілігі өз шығармаларын сол кездегіғылым, білім, өнер тілі – араб тілінде жазылды. Солардың бірі Отырардан шыққан Әбу Насыр әл-Фараби. Оның шығармалары дүние жүзіне белгілі. Оның «Ғылымды жүйелеу», «Химия туралы толғаныс», «Физиканың негіздері туралы толғаныс», «Музыка туралы толғаныс», кітабы – іргелі ғылымдар саласынан көшелі ой айтқан көрнекті еңбектер.

Фарабиден екі ғасыр кейін өмір сүрген ғұламалар-Махмуд Қашқари мен Жүсіп Баласағұн өз шығармаларын араб әріпімен түркі тілінде жазған.

М. Қашқаридің «Дивани лұғат ат-түрік» атты еңбегі 1072 ж. 25 қаңтарда басталып, 1074 ж. 10 ақпанда жазалып біткен. Еңбектің түпнұсқасы бізге жетпеген. Түркі тілдерінің М. Қашқари жасаған алғашқы классификациясы екі түрлі негізге: 1) түркі халықтарының орналасу ретіне, яғни географиялық мәліметтерге, 2) түркі тілінің әрбір тобының өзіне тән фонетикалық және морфологилық қасиеттеріне, яғни лингвистикалық қасиеттерге сүйенген. Жүсіп Баласағұнидың ХІ ғасырда түркі тілінде жазған педагогикалық трактаттары кең өріс алды. Оның «Құдатғу білік» атты кітабы – сол кездегі түркі тілді халықтардың дүниетану тақырыбындағы алғашқы шығарма.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Ұлы Жібек жолы, оның Қазақстандық тармақтары мен бөліктері.

2. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан қалалары, олардың құрылысы мен қызметі.

3. Түркілердің наным-сенімдері.

4. ІХ-ХІІ ғ.ғ. ғалымдар мен ойшылдар, олардың еңбектері.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. «Қазақстан тарихы» І том. А; 1996ж. 349-361, 454-462 б.б.

2. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» дәрістер курсы І, А; 2004ж. 78-85, 125-144 б.б.

3. «Қазақ тарихы» 2004ж. №2 47-53 б.б.

4. «Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994ж. 159-162 б.б.
6-дәріс.

Тақырыбы: Моңғол шапқыншылығы қарсаңындағы Қазақстан.

Дәрістің мазмұны:

1. Темучин және Шыңғысхан басқарған моңғол мемлекетінің құрылуы.

2. Шыңғысханның көршілес тайпаларымен соғысының қорытындысы.
1. Темучин және Шыңғысхан басқарған моңғол мемлекетінің құрылуы.

ХІІІ ғ. басында моңғол мемлекеті құрылды. Мемлекет басында орманды алқаптың аң аулау кәсібі мен қырдың мал өсіруші тайпаларының басын біріктірген Темучин тұрды.Тайпалардың басым көпшілігі олардың ең күштісі татартайпаларының атымен аталған. Біртіндеп Монғол мемлекетініңнығаюына байланысты монғол – татар тайпалары деген біріккен саяси этникалық мағынаға ие болды.

Темучин 1155 ж. атақты ноян Есуки баһадүрдің семьясында дүниеге келген. Темучин тайпалар арасындағы күресте өзінің батырлығымен ержүрек жауынгерлігімен танылған. Көп ұзамай бүкіл Моңғолиядағы тайпалардың өз қол астына біріктірген. Темучин керейттермен наймандар ұлысының билеушілерін талқандаған кезде ол орталық азия даласындағы бірден-бір құдіретті қолбасшыға айналып, мұны саяси тұрғыдан баянды етті.

1206 ж. онон өзенінің сағасында бүкіл моңғолдық құрылтай шақырылып, Темучинді моңғолдардың билеушісі Шыңғыс хан деп ерекше салтанатпен хан жариялады. Бар билікті өз қолына алған Шыңғыс ханның алдына қойған басты мақсаты ішкі саяси-әлеуметтік қайшылықтарды болдырмау. Ол үшін көрші жатқан халықтың жерін басып алу, соғыс жолына түсу оған үстем тап өкілдерін тарту. Сөйтіп Шыңғыс хан әскери принцип ұстанған өз мемлекетін құра бастайды. Шыңғыс хан бүкіл моңғолияны үш әскери бөлікке бөледі.

І. Оң қанат (барунғар)

ІІ. Сол қанат (жоңғар)

ІІІ. Орталық (гол)

Әрбір әскер бөлік 10000 адамнан тұрды, мыңдар-он жүзден, жүздер-ондықтардан құрылды.

2. Шыңғысханның көршілес тайпаларымен соғысының қорытындысы.

Әскери ұйымға негізделген Шыңғысхан мемлекетінің бүкіл әскері 95 мыңдыққа бөлінді.

Бұл құрылған әскери феодалдық мемлекеттің алдына қойған мақсаты жаулаушылық саясатында болды. Алғашқы жаулап алудың құрбаны болған жерлер 1207-1208 жылдары Жошының бастауымен Енесей қырғыздарымен теріскей Сібір халықтары, 1207-1209 ж.ж. Шыңғыс өзінің басшылығымен таңғұттардың Сися мемлекетін жойқын шапқыншылықпен басын алса, одан кейін ұйғырларды өздеріне тәуелді еткен. 1211-1215 ж.ж. арасында Қытай жерін басып алады. 1216 жылы Солтүстік Қытайдағы әрекет сәтті аяқталған соң моңғолдар Батысқа жылжуын қайта жалғастырды. Шыңғысхан үлкен ұлы Жошыға меркіттерді, сүйікті қолбасшысы Жебе ноянға Күшілік ханды бағындыруды табыстады. 1218 ж. Күшлік хан талқандалып, монғолдар Жетісуға келеді. Оларды жергілікті мұсылман халқы үлкен қуанышпен қарсы алды. Жебе ноян жарлық беріп, бейбіт халықтың мал-мүлкіне тиіспеуге тыйым салды., ал мұсылмандарға құдайға құлшылық етуге рұқсат берді. Осының бәріне наймандар басқаша қараған еді. Күшлік хан Бадахшанда қолға түсіп басы шабылды. Қазіргі Қазақстан жерінде, Торғай далаларында Жошы хан меркіттерді талқандады. Осы жерде оған Хорезм шахы Мұхаммед 60 мың әскермен шабуыл жасайды. Мұхаммед қыпшақтарға жорыққа келе жатқан болатын. Шайқаста ешкім жеңіске жеткен жоқ. Моңғолдар түн жамылып Шығысқа шегініп кетті. Кейінірек монғол-хорезм қатынастары асқынып, аяғы соғысқа ұласты.

Ортағасырлық қытай жазба деректері Шыңғысхан стратегиясының басты принципті белгісі - «ол әскері қарсыласының есебінде ұстауы» деп көрсетеді.

1. Монғол мемлекетінің құрылуы, Шыңғысхан.

2. Ұлыстар, территориясы, этникалық құрамы.

3. Алтын Орда, аумағы, саяси тарихы.

4. Ақ Орда, территориясы, этникалық құрамы, саяси тарихы.

5. Әбілхайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай ордасы. Территориялары, саяси

тарихы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Ә. Әбдәкімұлы «Қазақстан тарихы» А; 1997ж. 88-92 б.б.

2. «Қазақ тарихы» 1997ж. №1, 45 б.

3. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 281-292 б.б.

4. «Қазақ тарихы» жур. 1997ж. №5, 11-14 б.б.

7-дәріс

2. Шапқыншылықтың зардаптары.

Шыңғысхан өзінің көрші жатқан елдерін жаулап болған соң Қазақстан мен Орта Азияға одан әрі Батысқа қарай жылжуды көздейді. Деректемелердің хабарларына қарағанда, Шыңғысхан бұл жорыққа өте ұқыпты дайындалған. Ол Орта Азиядан, Қазақстаннан келген көпестер мен саудагерлерден Хорезм шахының, қарақытайлардың, қарахандардың ішкі саяси жағдайы туралы, олардың бір-бірімен қарым-қатынастарын, әскерлерінің құрамы туралы мәліметтер алып отырған. Сондай мәліметтің бірі қарақытайлықтармен Күшілік ханның жергілікті халыққа мұсылман дінін ұстауға тиым салуы. Арслан хан мұсылман діні үшін қарақытайларға қарсы күреске, Жетісу жеріне келіп кірген. Бұл жағдайда Шыңғысханның әскер басшылары дер кезінде пайдалана білді. 1218 ж. Жебе бастаған әскерлер Жетісуға кірсе, екіншіден Жебе өзінің әскерлеріне бейбіт халықтың мал-мүлкін тонамауды жариялайды. Найман ханы Күшілік пен қарақытайлардан ауыр зардап, зәбір көріп отырған жергілікті халық моңғол жаулаушыларына аса қатты қарсылықтар көрсете де қоймаған. Көптеген қалалар ешбір қарсылықсыз берілген. Қарахан мемлекетінің орталығы болған атақты Баласағұн қаласының өзі, моңғолдарға қарсылық көрсетпеген. Қаланы моңғолша «гобалық» - жасқы қала деп атаған. Әрине, бұл моңғол басшыларының уақытша көрсеткен сыпайылығы еді. Найман ханы Күшілік Бадақшан қаласында қолға түсіріліп, ауыр жазаланды.

Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияға қарай моңғол шапқыншылығы біршама тездей түседі. Оған басты себеп «Отырар опаты» болған тәрізді. Шыңғысхан жіберген 450 адамы бар 500 түйелік сауда керуені 1818 жылдың жаз айында Отырар қаласына келіп жетеді. Бұл керуеннің сауда жұмысынан гөрі жансыздық іс-әрекетінің басымдығын сезген, Отырар билеушісі Қайыр хан Инаншық Хорезм шахпен келісе отырып, керуенді тұтқындап адамдарын қырғынға ұшыратады. Енді Шыңғысхан Хорезм шахы алдында Қайыр ханды қолыма бер деген талап қояды. Бірақ осы талапты айтуға келген елшілер де өлтіріледі.Жағдайды пайдаланған Шыңғысхан бұларға қарсы қауырт соғысты бастайды.

Жорық 1219 жылдық қыркүйек айында басталды. Шамамен 150 мың әскер жинаған Шыңғысхан Ертістен Сырдарияға қарай бет алды. Отырарға жеткенде моңғол әскері төртке бөлінеді: Біріншісі - Шыңғысханның екі ұлы Шағатай мен Үгедей Отырарды қоршауға қалады. Екінші Жошы бастаған әскерлер Сырдарияның төменгі ағысындағы қалаларды алуға аттанады. Үшінші бөлік Сырдарияның жоғарғы ағысындағы қалалар мен қыстақ-кенттерді алуға, ал Шыңғысхан кіші баласы Төлемен Бұқараға қарай бет алды.

Отырар билеушісі Қайыр хан қол астында шамамен 20-50000 әскер бар еді. Қаланы қоршау 5 айға жуық созылды. Хорезмдік әскер басы Қараджа Хаджының сатқындығының нәтижесінде жау қалаға кіреді. 1220 жылдың ақпанында Отырар толығымен жау қолына көшті. Қайыр хан қолға түсіріліп ауыр жазаланды.

Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы Сыр бойындағы қыпшақтардың астанасы Сығанақ қаласын жеті күн және жеті түн қоршады. Ақыры басып алған соң тұрғындарын түгелдей қырып тастады.

Шыңғысхан қолы Сырдың боыймен жүріп отырып, Үзкент және Барышкент қалаларын қарсылықсыз-ақ алды. Ашнас қаласын қорғаған кедейлер қатты қарсылық көрсетті. Бірақ көш тең емес еді. Қала халқының қырылып кетті. Бұдан кейін Жент пен Янгикент қалалары құлады. Осының бәрі 1219-1220 жылдардың қысы мен көктемінде болған оқиғалар. Ал 1221 жылы. Үргеніш қаласын бағындырған соң Аралдың Солтүстік шығысындағы елді мекендерге бет алды. Қыпшақтар қатты қарсылық көрсеткенімен ең соңында тізе бүгуге мәжбүр болды.

Жаулап алу барысында монғол шапқыншылары халықты бағындырудың сан алуан түрлерін (дипломатиялық тәсілді, жансыздарды, үрей туғызуды, арандатуды, кепілдік, аманаталуды, т.б. қолданды. Жергілікті халықтың қарсылығын басу үшін Шыңғысхан жаппай террор мен зорлық – зомбылық, тұтас аудандарды ойрандау әдісін қолданды. Сырдария өңіріндегі қалалар мен қазіргі Оңтүстік Қазақстан қалалрымен елді мекендері осындай саясаттың құрбаны болды.

Қорыта келгенде бұл кезде Шыңғысханның жағында көптеген жергілікті феодалдар болды. Жергілікті халық басқыншыға қарсы ерлікпен күресті. Парсы тарихшысы Жувейнидің айтуынша, бес ай қоршауда тұрып, қалың жаумен шайқасқан Отырар жұртында аштық басталды. Осыған шыдамаған қолбасшылардың бірі – Қараджа хаджип түн ішінде қаланың «Суфихана » қақпасын ашып жіберіп, жау қолына қосылады. Соған қарамастан Отырар әкімі Қайыр хан бастаған қала халқы тағы да бір ай ерлікпен соғысады.

Әбілғазы баһадүрдің айтуынша Ашнас қаласының қарапайым халқы ерлікпен қарсыласып, ақыры қатты қырғынға ұшыратты. Жошы әскері қаланы бірнеше күн тонаған. Жент қаласын Хорезм шахының әскерлері қалдырып кеткенеді. 1220 ж. сәуірде Жошы қаланы қоршап, оңғұттық Чин – Темір дегенді келісімге жіберді, бірақ тұрғындар өліспей – беріспейтінін айтып, қақпаны жабады. Жошы әскері қаланы атқылап басып алады.

Халқын толық жойып жіберген қалалардың қатарында Отүстік Қазақстанның үш қаласы – Отырар, Сығанақ, Ашнас аталады.

2. Шапқыншылықтың зардаптары.

Жоғарыда жылнамада айтылғандай, тарихи деректердің хабарына қарағанда, монғолдар алғаш Оңтүстік Шығыс Қазақстаннан кіре бастағанда, олар бейбіт түрде кірген. Алайда соған қарамастан, монғол шапқыншылығынан кейін Жетісуда шаруашылықтың құлдырап кеткендігі байқалады. Ол, әсіресе, археологиялық деректерден көрінеді. Егер Жетісу жерінде монғолдар келгенге дейін 200-ге жуық елді мекен қалалар болса, XIII-XIV ғ.ғ., жиырмаға жуық қана қала қалған. Тіпті жуас қала атанған Баласағұнның өзі түп орнымен жоқ болып кеткен. Оны Мұхаммед Хайдардың мына сөзінен де көруге болады. «Баласағұнның өзі тұрмақ, оның орны қайда екені белгісіз». Ал 1253-1255 ж. Монғолияның ұлы ханы Мөңкеге барып қайтқан француз елшісі Рубрук та Жетісу жеріндегі бұзылған қалаларды, бүлінген егіндіктердің, арық-тоған жүйелері туралы жазған. Мұндай деректерді басқа да Европаның саяхатшылары мен елшілерінің еңбектерінен кездестіруге болады.

Келтірілген көріністер монғол жаулаушыларының Жетісу жеріне қанша бейбіт түрде келгенімен, ондағы жер шаруашылығының, отырықшылықтың қаншалықты бүлінгендігіне дәлел.

Ал монғол шапқыншылығы Оңтүстік Қазақстанға қарай бағыт алғанда, қандай қатыгездік болғандығын археологиялық деректер толығымен дәлелдеп отыр. Бір Отырар қаласының өзінде қаншалықты қырғын болғандығын қазіргі кезде дәл басып айту қиын. Бірақ қазба жұмысының кезінде қалаға монғол шапқыншылығының салдарын көрсететін мәдени қабатта бір жерде үюлі жатқан 15-20 адамның бас сүйектері және қаланың батыс жағындағы сол кездегі егін суғаруға Арыстан тартылған үлкен оманның 2-3 км. жуық бойына тасталған адам мәйіттерінің сүйектері бүгінгі күнге дейін жер бетіне шығып жатқандығы сол кездегі қалада болған қырғыншылықты дәлелдемек. Қазіргі кездегі Отырар маңындағы тұрғындардың айтуынша, қай жерге кетпен, күрек шапсаңыз, адам сүйегіне тап боласыз деулері және дәлелдей түседі. Отырар, Ашнас сияқты қарсылық көрсеткен қала тұрғындары түгелдей қырылып, қалалар жермен жексен болған. Шапқыншылықтың салдары Қазақстан жерін мекендеген халықтардың шаруашылығының дамуын толық тоқырауға ұшыратты.

Тоқырау тек материалдық жағынан ғана әсерін тигізіп қоймай, Қазақстан жеріндегі халықтардың қоғамдық жағынан рухани мәдениетінің дамуына үлкен кесел келтірді. Өйткені монғол қоғамының даму деңгейі Қазақстандағы дамудың деңгейінен әлдеқайда төмен еді. Әскер күшіне сүйенген, жаулаушылыққа сай құрылған көшпелі әскери феодализмнің шапқыншылығы Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық формацияның дамуына тежеу жасады. Әсіресе, жаңадан халық болып қалыптасып келе жатқан халықтық құрамның шырқын бұзып, оны екі ғасырға кешеуілдетті. Бұл шапқыншылықтың Қазақстан жеріне алым-салықтың ауыр зардабын, қайғы-қасіреттің, зорлық-зомбылықтың күшін орнатты.