Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Жоңғар хандығының құрылуы және олардың қазақ жеріне басып кіруі.

2. «Ақтабан шұбырынды», Қазақ жасақтарының құрылуы, олардың азаттық күресі.

3. Жоңғар хандығының күйреуі.

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 281-292 б.б.

2. «Қазақ тарихы» жур. 1997ж. №5, 11-14 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» очерктер А; 1994ж. 162-163 б.б.

4. Ч. Мусин «Қазақстан тарихы» А; 2003ж. 114-121 б.б.
14-дәріс

Тақырыбы: Қазақстанның Ресей империясының қол астына өтуі.

Дәрістің мазмұны:

1. Қазақ билеушілерінің Ресей протекторатын қабылдауының тарихи алғы шарттары.

2. Әбіхайыр хан, оның дипломатиялық қызметі.
1.Қазақ билеушілерінің Ресей протекторатын қабылдауының тарихи алғы шарттары.

XIX-XX ғасырдың екiншi жартысында Әбiлқайыр қазақтарды Ресейге бодан еттi деген де, алдымен Әбiлқайыр ханның 1730 жылғы Анна патшаға жазған хатын дәлел етемiз. Әрине, Әбiлқайырдың 1731-1732 жылғы хат жазғаны да, ант бергенi де шын, бiрақ, ол хаттың мақсатына, құқықтығына онша көңiл қоймай жүрген сияқтымыз.

Осы ойға байланысты қысқаша болса да белгiлi тарихшылардың ғылыми еңбектерiне тоқталайық. Ол туралы академик В.В. Бартольд “В 1740 году в Туркестане утвердил свою Верховную власть последний крупный завоеватель, вышедший из Персии Надир-шах”. Ресей Әбiлқайырға ешбiр қолдау көрсетпедi. Содан соң орыс патшайымына берген анттың да, қабылданған құжаттың да күшi жойылды деп дәлелдейдi В.В. Бартольд: “Принятая Абылхайыром русское подданство не имел реального значения” дейдi.

В.В. Бартольдтан кейiн алғашқылардың бiрi болып зерттеген тарихшы А.Н. Чулашников “Әбiлқайырдың Ресейге бодан болу туралы келiсiмге қол қоюы, бұл iстiң басы ғана емес, қарапайым маңызы жоқ, көп келiсiмнiң бiрi ғана” деген қорытынды жасады. Көренектi тарихшы Н.Г. Аполлова “Қазақ хандары XVIII ғасырдың басынан сыртқы саяси жағдайдың шиеленiсуiне байланысты Тәукеден бастап Әбiлқайырға дейiн Ресеймен бейбiт қарым-қатынасты нығайтуға қам жасады”, дей келе көпшiлiктiң Ресей бодандығына қарсы болуы, жасалған келiсiм-шартқа наразы болудың бiрден-бiр себебi, хан бұл мәселенi шешуде өз билiгiн тым жоғарылатып жiбердi. Ханның бұл қадамын старшина мен билер бабаларынан келе жатқан әдет-ғұрыптарды бұзғандық деп түсiндi” деген болатын.

2. Әбіхайыр хан, оның дипломатиялық қызметі.

Әбiлқайырхан – XVIII ғасырдың бiрiншi жартысындағы тарихымыздың аса iрi тұлғасы. Қолбасшылық талантымен саяси көрегендiгi, мәмлегерлiк шеберлiгi күрделi тарихи кезеңде көзге түстi. Әбiлқайыр ел басына күн туған ауыр заманда қазақ жасағына Бас қолбасшы сайланып, жан-жақтан аңталаған жауға тойтарыс бердi.

Қазақ қоғамы басшыларының Ресейге үміт артуы Жоңғар мемлекеті тарыпынан қаіп күшейген шақта жағдайдан шығудың жолы еді. Жоңғар шапқыншылығы қазақ жүздері арасндағы, әсіресе Кіші жүз бен Орта жүздің Ұлы жүзбен шаруашылық-саяси байланыстарын әлсіретті. Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілерінің арасында жіктеліс туды. Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақайдағы жеңісіне қарамастан, Жоңғар хандығының жаңадан шабуыл жасауының тікелей қауіп-қатері жойылмады.

Қазақ хандықтарының Бұхармен және Хиуамен қатынастары шиеленіскен күйінде қалды. Оның үстіне қазақтардың еділ қалиақтарымен және башқұрттармен өзара қатынастары күрделі болып қала берді. Әбілқайырдың башқұрт ақсақалдарымен шапқыншылықты тоқтату туралы келіссөздері табысқа жетпеді. Кіші жүздің батыстағы шекарасында бейбітшілікке қол жеткізу Әбілқайыр ханның ең басты сыртқы саяси міндеттерінің біріне айналды.Басты дұшпан – Жоңғар хандығымен күресуге қолды босату үшін бұл өте қажет болатын.

Қазақ хандықтары билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет – қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету және елде күшейе түскен феодалдық бытыраңқылық үрдісін жою міндеті тұрды.

Әбілқайыр хан – ХҮІІІ ғ. І ж. тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Қол басшылық талантымен саяси көрегендігі, мәмлегерлік шеберлігі күрделі тарихи кезеңде көзге түсті. Әбілқайыр ел басына күн туған ауыр заманда қазақ жасағына Бас қолбасшы сайланып, жан-жақтан аңталаған жауға тойтарыс берді.

1. Қазақс билеушілерінің Ресей протекторатын қабылдауының тарихи алғы шарттары.

2. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың патша үкіметі мен депломатиялық байланысы.

3. А.И. Тевкелевтің қазақ даласындағы дипломатиялық миссиясы (1731-1733 ж.ж.)

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 292-298 б.б.

2. «Қазақстан тарихы» очерктер А; 1994ж. 162-163 б.б.

3. Ч. Мусин «Қазақстан тарихы» А; 2003ж. 114-121 б.б.

4. Х. Маданов «Қазақ халқының арғы-бергі тарихы» А; 1995ж. 64-74 б.б.
15-дәріс

Тақырыбы: ХҮІІІ ғ. орта кезіндегі Қазақстанның саяси және экономикалық жағдайы.

Дәрістің мазмұны:

1. Қазақ жерлерін Ресей империясының отарлауы.

2.Қазақ жерлеріне әскери бекістерідің салынуы.

1. Қазақ жерлерін Ресей империясының отарлауы.

1730 жылы маусымда Әбілқайыр өзіне бағынышты қазақтарды Ресейдің қол астына алуын сұрап, патша Анна Иоановнаға өтініш хат жолдайды.1731 жылы 19 ақпанда патша әйел Әбілқайыр ханға және «бүкіл қазақ халқының Ресейдің қол астына ерікті түрде қабылдағаны туралы» грамотаға қол қоядды. 1731 жылы 10 қазанда Әбілқайыр және оның серіктері тиісті құжатқа қол қояды. Ресейдің Қазақстанды отарлауы Әбілқайыр қол қойған осы актіден басталады. Орта жүзде Кіші жүздің жолын қуып, 1735 жылы желтоқсанның аяғында тілек білдіріп, Әбілмәмбет 1740 жылы Ресейге қосылу жөнінде Орынборда ант берді. ХҮІІІ ғ. 40 жылдарының басында қазақ-орыс қарым – қатынастары одан әрі жандана түсті. Жоңғарлардың шабуылын пайдаланып, сылтауратқан патша үкіметі Қазақстан өңірінде көптеп әскери бекіністер салуға кірісті.

1734 ж. Сенаттың Обер секретары И.К.Кириловтың (1689-1734) Қазақстан мен Орта Азиядағы Ресей иеліктерін нығайту үшін, осы елдермен сауданы дамыту үщін қалалар мен қорғаныс шептерін салу жөніндегі ұсынысын Сенат және Сыртқы істер коллегиясы қабылдады, 1734 ж. 1 мамырында Сенат жарлығымен И.К.Кирилов басшылық еткен Орынбор экспедициясы құрылды. Сөйтіп, Ресей империясы Ор (Тобылдың бір тармағы), Жайықөзендері құйылысында бекініс шептерін сала бастайды. Жайық өзенінің алдыңғы тұсында орыстың бекіністі сауда орталығы – Орынбор (1735-1738) қаласының іргесі қаланды.

2.Қазақ жерлеріне әскери бекістерідің салынуы.

ХҮІІІ ғ. 20 жылдары Алтайды патша үкіметінің отарлауы барысында пайда болған кен орындары мен зауыттарға қауіп төнді. Сондықтан патша үкіметі қазақ жеріндегі бкініс шептерін кеңейтуге кірісті.

ХҮІІІ ғасырдың 50 жылдары – патша үкіметі іске асырған әскери – инженерлік шаралардың нәтижесінде Солтүстік-Шығыс Қазақстан бекіністер, шептермен қоршалды.

Горькая шебі – Сібір редутынан Омбы бекінісі аралығы, ұзындығы 553 верст.

Ертіс шебі – Омбы бекінісінен Кіші Нарым бекінісі аралығы, ұзындығы 1684 верст.

ХҮІІІ ғ. І жартысында ұзындығы 1780 шақырымды қамтитын Атырау (Гурьев) қалашығынан басталып, Жайықтың бойымен Алабұға шебіне дейін жеткен Жайық бекініс шебі салынды. Содан соң Орск (1735), Верхнеуральск (1745), Есіл (1735), Омбы (1705), Семей (1718), Өскемен (1720) т.б. бекіністерінің іргесі қаланды.

ХҮІІІ ғасырдың өзінде Жайық өзені бойында 14 қамал салынды. Жайық қалашығынан бастап Звериноголовск бекісіне – 770 шақырымға созылған Уйск шебі (әскери линия) аяқталды. 1752 ж. 9 қамал, 58 бекіністен тұратын 540 шақырымға созылған – Жаңа Есіл шебі оны 950 шақырымға созылған Ертіс – Сібір шебімен жалғастырылады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. ХҮІІІ ғасырдағы Ресей үкіметінің қазақ жеріне бекіністермен шептердің салуы.

2. Орынбор экспедициясының құрылуы.

3. Жайық өзенінің бойында қамалдардың салынуы.

4. Көкшетау, Аякөз, Баянауыл, Ақмола бекінісі қалалардың пайда болуы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 292-298 б.б.

2. Х. Маданов «Қазақ халқының арғы-бергі тарихы» А; 1995ж. 76-82 б.б.

3. «Қазақ тарихы» жур. 1995ж. №6 7-13б.б.

1. Абылайдың қолбсшы, саяси қайраткер ретінде қалыптасуы.

2. Қазақ мемлекетінің дербестігін сақтау.

1. Абылайдың қолбсшы, саяси қайраткер ретінде қалыптасуы.

Абылай (Әбілмансұр, Сабалақ, 1711 – 1781 ж.ж.) – қазақ хандығының бұрынғы шекарасын қалпына келтіріп, елдің саяси-экономикалық дамуына өзгерістер енгізген мемлекеттік қайраткер. Әкесі – Орта жүздің сұлтаны көркем Уәли, атасы – Түркістан қаласының билеушісі, «қанішер» Абылай.

Абылай жоңғар шапқыншылығы кезінде елдің тыныштығын, жердің бірлігін қамтамасыз етуді мақсат етіп, Ресейге арқа сүйеді.

1740 жылғы 28 тамыз - Әбілмәмбет хан мен сұлтан Абылай Орынборға келіп, Ресей билігін мойындады.

Орынбор комиссиясының бастығы князь В. Урусовтың мақсаты бүкіл Орта жүзді Ресей құрамына қабылдау болды. Елді аман алып қалатын күш қазақтардың өздері болатынын Абылай сұлтан түсінді. 1742 жылы Абылай аң аулап жүргенде жоңғар тұтқынына түсіп, 1743 жылы бостандыққа шықты. Ол батырларды біріктіріп жоңғарларды шабуылдауды ұйымдастырды.

1745 жылғы қонтайшы қазасынан кейін таққа таласушылардың бірі - Әмірсана Абылайды паналап, Орта жүзге қашты. Бұл жағдай 1752 жылы қалмақтардың Орта жүзге басып кіруіне себеп болды.

Ұлытауда өткізілген құрылтайда Абылай қарастырған мәселелер: қазақ ақсүйектерін біріктіру; Әмірсананы жоңғар билеушісі Лама Доржыға ұстап бермеуге қазақ билеушілерін көндіру; Жоңғарияға шабуылдау.

Абылайдың мақсаты: жоңғар шапқыншылығы кезінде уақытша басып алған тарихи иелігін қайтару.

1753 жыл – Абылай сұлтан ірі қолды басқарып, Жоңғарияға шабуыл жасады. Жоңғар қақпасы маңында Абылай бастаған қол жоңғарларды талқандады. Жоңғария құлағаннан кейін Қытай жағынан төнген жаңа қауіп қазақ сұлтандарының күштерін ұйымдастыруға түрткі болды. Абылайдың ендігі туының астына үш жүздің жасақтары жиналды. Бірақзеңбіректермен қаруланған Маньчжур – Цинь күштеріне ашық қарсы тұру қиындығын білген Абылай дипломатиялық жолмен шешу қажеттілігін түсінді. 1757-1760 жылдар – Абылай Қытайдың билігін мойындады. Абылайдың Цин богдыханның суверенитетін қабылдау себебі: Ресейдің Звериный шатқалынан Омбы бекінісіне дейінгі аралықта бкіністер салуы; қазақ рулары қоныстарының тарылуы; Ресей патшасының осы аймақтағы әскери акцияларды күшейтуі; Цин әскерінің Қазақстанға басып кіру қаупінің күшеюі. Екі ірі мемлекеттің қыспағында қалғандықтан, Ресей және Цинь империяларына тәуелдігін сөз жүзінде мойындаған Абылайдың басты мақсаты: Қазақ мемлекетінің дербестігін сақтау.

2. Қазақ мемлекетінің дербестігін сақтау.

Ол Тарбағатай, Алтай таулары, Зайсан көлінің шығысындағы тарихи қазақ жерлерін қайтаруға күш жұмсады. Пекин билеушілері 1760 жылы Тарбағатай таулары маңайында көшіп жүрген қазақтарды қудалағанда, оны келіссөздер арқылы шеше білді. Абылайдың Орта Азия хандықтарымен саяси қатынасы табысты болды.

XVIII ғасырдың 70 жылдарының басы – белгілі қолбасшы Абылай Хождент, Ташкент билеушілеріне соққы берді. Нәтижесінде: Ташкент бегі салық төлеуге мәжбүр болды; Түркістан, Сайрам, Шымкент, Созақ және Ташкентке тәуелді бірнеше қалалар Абылай билігіне көшті; Қазақ хандығының халықаралық жағдайы жақсарды.

1771 жыл – Орта жүз ханы Әбілмәмбет қайтыс болып, дәстүр бойынша ақсүйектер хан ұлы Әбілпайызды емес, Абылайды хан сайлады. Үш жүз өкілдерінің Абылайды барлық қазақтың билеушісі деп тануының себептері: Жоңғарияға қарсы азаттық күресін басқаруы; Үш жүзді біріктіруі; Ресей мен Қытай қыспағына қарамастан, іс жүзінде елдің дербестігін сақтауы. Патша үкіметі тәуелсіз қазақ хандығын жоюға күш салып, Абылайды хан сайлауға келіспейтінін білдірді.

1778 жыл 24 мамыр – ІІ Екатерина Абылайды тек Орта жүздің ханы етіп бекітті. Абылай хан Ресеймен қарым-қатынаста бейбіт жағдайда болу қажеттігін ескеріп, ресми түрде бодандықты мойындады. Ал іс жүзінде тәуелсіздігін сақтады.

1759 жыл 1 қаңтар – Үрімшіде Абылайдың сауда миссиясы жақсы қабылданды. Абылай хан қазақ жерінің шекарасын қалпына келтірді. Мәдениетті дамытуға үлес қосты. Оның төңірегіне белгілі жыраулар, ақындар топтасты: Бұқар жырау, Үмбетей жырау, Тәтіқара ақын.

1. Абылай қолбасшы, саяси қайраткер ретінде.

2. Қазақ мемлекетінің дербестігін сақтау барысында, Ресеймен және Қытаймен қарым-қатынасы.

3. Абылай сұлтан ірі қолды басқарып, Жоңғарияға шабуыл жасауы.

4. Үш жүз өкілдерінің Абылайды барлық қазақтың билеушісі деп тануының себептері.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 320-334 б.б.

2. «Қазақ тарихы» жур. 1996ж. №5 17-19 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» очерктер А; 1994ж. 162-163 б.б.

17-дәріс.
Тақырыбы: XVIII ғасырдың ІІ-жартысы ХІХ ғасырдың І-жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.

Дәрістің мазмұны:

1. 1836-1838 жылдардағы Ішкі ордадағы шаруалар көтерілісі, Бөкей хандығының құрылуы.

2. Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі.

3. 1836-1838 ж.ж. көтерілістің жеңілу себептері.

Кіші жүз үш жүз ішіндегі ең көп аумақты иеленген: Жайық пен Тобылдан бастап, Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі жер (850000 шақырым). 1801 жылғы 11 наурыз – император І Павелдің жарлығымен Кішіжүз қазақтарының Жайық пен Еділ аралығында көшіп-қонуы заңдастырылып, Бөкей хандығы (Ішкі орда) құрылды. І Павел мақсаты: қазақтардың жер үшін күресін әлсірету; Ресейдің саяси билік аясын кеңейту; қазақтармен сауда жасау арқылы пайда түсіру; Кіші жүздегі жағдайды тыныштандыру.

Бөкей Нұралыұлы алғашқыда елін сұлтандық дәрежеде басқарды, 1812 жылдан хан атанды.

Патша үкіметіне арқа сүйеген Жәңгір хан (1823-1845 ж.ж. шын есімі Жиһангер, Әбілхайырдың шөбересі, Бөкейдің баласы) Орданы басқару жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді:

- Патша үкіметі қаражатымен 1827 жылы Жасқұс деген жерде хан сарайы салынды;

- 1827 жылы 12 биден құралған хандық кеңес ұйымдастырылды;

- 12 старшындық топ құрылып, баж салығының жиналуын қадағалады;

- Көшпенділерді отаршылықтандыруға, сауданың дамуына, мектептер ашуға көңіл бөлді.

2. Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі.

Исатай 1791 жылы туған, оның азаматтық көзқарасының қалытасуына нағашысы Жабай Бегалыұлы зор ықпал етті. Бөкей хан Исатайды 1812 жылы 21 жасында Беріш руының Жайық бөлімінің старшыны (ағаманы) етіп тағайындап, 1814 жылы Орынбор шекаралық комиссиясы старшындыққа бекітті. 1817 жылдан бастап батырдың патша чиновниктерімен байланысы салқындай бастады. 1817, 1823 жылдары Орынбор генерал-губернаторының нұсқауымен сотқа тартылды. Исатайдың ең жақын серігі – ақын, Беріш руының старшыны Махамбет Өтемісұлы. (1804-1846 ж.ж.)

1829 жылы 15 шілде – 1830 жылы қыркүйек аралығында Махамбет Калмыков түрмесіне қамалды. Оған халық арасында хан иелігінен кетуге және Жайықтың сол жағасына өтуге үгіт жүргізді деген айып тағылды. Махамбет орыс жазушысы әрі этнограф В.И. Дальмен және оқымысты саяхатшы Г.С. Карелинмен тығыз қарым-қатынаста болды. Махамбеттің өлеңдерінен Кіші жүзді қамтыған көтерілістің мақсаттарын, басты талаптарын айқындауға болады.

Көтерілістің басты мақсаты:

- Хан озбырлығына шек қою;

- Шаруалар жағдайын жақсарту;

- Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту;

- Әскери бекіністердің салынуын тоқтату.

1836 жылы ақпанның басында басталған көтеріліс халық-азаттық сипатта болып, Қарауылқожаны биліктен тайдыруға, ханның жарлықтарын мойындамауға шақырды.

3. 1836-1838 ж.ж. көтерілістің жеңілу себептері.

Үстем тап өкілдерінің опасыздығы, көтеріліс басшыларының Кіші жүздегі және Ішкі ордадағы көтерілістерді біріктіре алмауы. Қару-жарақтың теңсіздігі, стихилылығы, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігі. Көтерілісшілердің бір бөлігінің өз ісіне сенімсіз болуы.

Көтерілісшілерді жазалау шаралары:

• 
  500 адамдық сапта дүре соғылып, 8 жылға Ригаға қара жұмысқа айдалды.
  
• 
  Тұзға салынған мың шыбықпен дүре соғылып, Сібірге айдалды.
  
• 
  Соққыға жығып, солдатқа жіберілді.
  
• 
  20-дан 50-ге дейін дүре соғылды.
  

Тарихи маңызы: ХІХ ғасырдың 30 жылдарындағы ірі әлеуметтік ұлт-азаттық қозғалыс. Отаршылдыққа қарсы бағытталды. Ресейдегі азаттық қозғалыстың құрамдас бөлігі.

1. Қазақ жеріндегі ұлт-азаттық көтерілістер және Бөкей хандығының құрылуы.

2. Қазақстанның саяси құрылысындағы өзгерістер.

3. Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі.

4. Көтерілістің басты мақсаты.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 335-342 б.б.

2. Ч. Мусин «Қазақстан тарихы» А; 2003ж. 137-139 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» очерктер А; 1994ж. 164-165 б.б.

1. Патшалы Ресейдің қазақ жеріне жүргізген отаршылдық саясаты.

2. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (1837-1847 ж.ж.)

3. Патша әкімшілігінің қойылған талаптары.

Қазақтар Ресейге қосылуды уақытша құбылыс, ең алдымен ел қауіпсіздігі үшін қажет деп білді. Империя құрамынан шығып, онан кез-келген уақытта бас тартуға, басқа жаққа көшіп кетуге болатын құбылыс ретінде қарады. Ресей жағы тікелей тұқыртып ұстау саясатын ұстанды. Келіссөзге қол қойғандар Тевкелев пен Рычков Кіші және Орта жүздегі жағдай жөнінде сыртқы істер министрлігі коллегиясына жолдауында «Бір-біріне айдап салу арқылы өзара қырқыстыру керек» деп көрсетті. 1748 жылы 5 қазанда император ханзада Елизавета Петровнаға жолдауында Кіші және Орта жүздің ру басылары Сұлтан Нұралыны хан етіп бекітуді (мойындау емес) өтінді. Нұралы болса өз халқының алдындағы міндетін атқаруда осалдығын аңғартып, бодан болуға, Ресей әскерін кіргізуге әзір екенін хабарлады. Соның салдарынан патша өкіметінің баса көктеп билік жүргізуге қолы жетті.

Орал, Орынбор казактары әр түрлі сылтаулармен ауылдарды шабады. Оны ұйымдастырушы Орынбор соғыс губернаторы И.И. Неплюев еді. Оның қолдауымен қанішер казактар Орал тауы сілемдеріндегі қазақ ауылдарының жайлауларын біртіндеп басып ала берді. Бұны болдырмау орнына Нұралы хан казак-орыс әскерлерін қолдап кетеді. Тіптен өзіне бағынбайтындардан өш алу үшін Орынбордан жазалаушы топ жіберуін өтініп хат жазады. Кешікпей Харитонов бастаған казак тобы 800 баскесер бащқұртты қосып алып, Тама руы ауылдарына сау ете түседі. Тас бекіністі қорған еткен қазақтар біршама қарсылық көретеді. Бірақ құрамы, қаруы күшті казак әскерлеріне төтеп беру қиынға түседі. Жазалаушылар көп мал, дүние-мүлікті олжалап, 56 азаматты айдап, жер аударып қазына жұмысына береді де, әйел, бала-шағаларын Сейіт татар слободасындағы жұмысқа жегеді. Бұндай шабуыл, талан-тараждар туралы өкімет орындарына талай рет шағым жасалса да, патша әкімшілігі ешбір тиым салмайды. Бұл қазақтардың шыдамын шектен шығарды, оның соңы патша әскерімен ашық соғысқа шығуға алып келді.

2. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (1837-1847 ж.ж.)

Көтерілістің алғы шарттары: ХІХ ғасырдың 20-жылдары Ұлы жүздің бір бөлігі мен Кіші жүздің оңтүстігі Қоқан билігінде болып, қазақтардан салық жинады. ХІХ ғасырдың 20-30-шы жылдары Хиуа хандығы Шекті, Төртқара, Табын, Байұлына қысым көрсетіп, Сыр өзенінің төменгі ағысында бекіністер тұрғызды, сауда керуендерін тонады. 1822 жылғы Жарғы бойынша жаңа округтерді ұйымдастыру қазақтардың шаруашылығын құлдыратты.

Отаршылдыққа қарсы күресті (Ресей, Қоқан хандығына қарсы) Абылай ханның немелерінің бірі сұлтан Саржан Қасымұлы (Кенесарының ағасы) басқарды. Кенесары 1824 жылдан бастап ағасы Саржанның көтерілісіне қатысты. 1836 жылы Саржанды Қоқан ханы өлтірді, 1840 жылы әкесі, бауырлары қайтыс болды.

Патша үкіметінің Жаңа Елек бойына әскери шеп сала бастауы, Кіші жүзде би Жоламан Тіленшіұлы көтерілісінің басталуына себеп болды.

ХІХ ғасырдың 30-40-шы жылдарын қамтыған ең ірі халықтық сипаты бар көтеріліс басшысы – Абылай ханның немересі, Қасым төренің баласы, сұлтан Кенесары (1802-1847 ж.ж.)

Көтерілістің мақсаты: қазақ елінің патшалы Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген өңірлерінің дербестігін сақтау, қазақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқылы отарлауды тоқтату, қоқандықтардың тепксіндегі қазақтарды азат ету.

1847 жыл – Майтөбе түбіндегі шайқаста (Кекілік сеңгір деген жер, Бішекетің маңы) Кенесары 32 сұлтанмен бірге қаза тапты. Жеңілу себептері: қазақ халқының рулық-патриархалдық жіктелуі, Ресей билеушілерінен жеңілдіктер алған ақсүйектердің бір бөлігінің орталықтанған феодалдық мемлекет құруға мүдделі болмауы, руаралық қайшылықтар, Кенесарының өзін қолдамаған ауылдарға озбырлық көрсетуі, Бұхар, Қоқан феодалдарымен соғысып, күшін сарқыған Кенесары тобының Ресейге қарсы біріге алмауы.

3. Патша әкімшілігінің қойылған талаптары.

Кенесарыға басқа елдермен дипломатиялық байланыс жасауына тыйым салу. Көтеріліске қатысқан қазақ руларына үкімет межелеген жерлерде ғана көшіп-қонуға рұқсат ету. Кенесарының Орынбор казактарының иелігін Ресей империясының бір бөлігі ретінде мойындаған жағдайда ғана көтерілісшілерге кешірім беру. Екі ай бой Кенесары ауылында болған елшілер талаптарын орындата алмай Орынборға қайта оралды.

Кенесары Ресейдің билігін мойындауы үшін өзінің талаптарын қойды: қазақ жеріндегі барлық патша бекіністерін жою. Жазалаушы топтардың озбырлығына тыйым салу. Салық жинауды тоқтату.

Екі жақ бір-біріне талаптарын мойындата алмағандықтан, келіссөздер тоқтатылды. 1845 жылдың жазында патша үкіметі қазақ жерін бекіністер арқылы отарлауды жалғастырды (Ырғыз, Торғай өзендері бойында салынды). Кенесары жағдайды шешу үшін халықтық кеңес өткізді. Қаралған мәселе: көрші мемлекеттерден, Қытайдан көмек сұрау. Сарыарқадан оңтүстікке қарай көшу.

Жайылым жерлерінен айырылған, бейбіт өмір мен тұрақты мекен іздеген, салықтан бас көтере алмаған қазақтардың Кенесарыға наразылықтары күшейе бастады. Кенесарының Сарыарқадан Ұлы жүзге қарай бет алуының себебі – Қоқан езгісіндегі қазақтардың дербестік алуына көмектесіп, өзіне тірек жасау.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Патшалы Ресейдің қазақ жеріне жүргізген отаршылдық саясаты.

2. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің мақсаты.

3. Патша әкімшілігінің қойылған талаптары.

4. Кенесарының Ресейдің билігін мойындауы үшін қойылған өзінің талаптары.

5. Кенесары нешінші жылы, қай шайқаста қаза тапты.

1. Ч. Мусин «Қазақстан тарихы» А; 2003ж. 147-155 б.б.

2. «Қазақстан тарихы» очерктер А; 1994ж. 162-163 б.б.

3. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 368-369 б.б.

4. Х. Маданов «Қазақ халқының арғы-бергі тарихы» А; 1995ж. 64-76 б.б.

19- дәрiс.

1.Отаршылдық қанаудан жергiлiктi халықтың экономикалық жағдайының құлдырауы.

2.Еңбекшiлердiң қайыршылыққа ұшырауы.
1.Отаршылдық қанаудан жергiлiктi халықтың экономикалық жағдайының құлдырауы.

XIX ғасырдың 60-жылдарының орта шенiнде Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталды. Патша өкiметi Қазақстанның байтақ өлкесiн қол астына қаратуға қырық жылдан астам уақыт жұмсап, ендi Орта Азияға, Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтарының жерiне ауыз сала бастады.

1864 жыл – Шыңжаңда (Синьцзян – Жаңа шекара) көтеріліс болды. Нәтижесінде Іле өлкесінде – Іле сұлтандығы, Қашғарияда – Жетішар мұсылман мемлекеттері құрылды. 1871 жыл – Ресей әскері Іле өлкесіне енгізіліп, Іле сұлтандығы Түркістан генерал-губернаторлығына бағындырылды. 1881-1883 жылдар – Орыс үкіметінің келісімімен ұйғыр, дүнгендер Жетісу мен Солтүстік Қырғыз өлкесіне қоныс аударды (ұйғырлар – 45000, дүнгендер – 5000).

Қазіргі Алматы мен Талдықорған жерінде алты ұйғыр болыстары құрылды. Олар – Жаркент, Ақкент, Ақсу-Шырын, Малыбай, Қорамса, Қарасу. 1897 жылғы санақ бойынша ұйғырлар – 55999, дүнгендер – 14136 адамға өсті. Ұйғырлардың басым көпшілігі егіншілікпен шұғылданып, жан басына орта есеппен 3 десятина жер берілді. Жетісудағы шаруашылыққа қолданылатын су қорының негізі казак кулактары мен қазақ, ұйғыр байларының қолдарында болғандықтан, кедейлер су тапшылығынан жерлерін арзан бағаға байларға сатты. Ауқатты ұйғыр байлары негізінен мал шаруашылғымен айналысты. Байыған ұйғыр кәсіпкерлері Іле өзенінде кемемен жүк тасуды ұйымдастырып, су диірмендерін, мал шаруашылығы шикізаттарын өңдейтін өндіріс орындарын салуға қаражат жұмсай бастады.

Патша өкiметi қазақ даласын түпкiлiктi билеу үшiн әуелi әр түрлi реформалар жүргiзiп, қазақтың елдiк этникалық ұйтқысын iрiтiп, ұлыстарды бөлшекткп, оларды губернияларға, округтерге телiп, ұлтанды елдi тұтастықтан айырды. Рас, олар мұның бәрiн бiрден жүзеге асыра қойған жоқ. Бұқпантайлап, торғай ұстаған мысықтай жақыннан қармау үшiн алыстан арбап, зымияндық саясат жүргiздi. Патша өкiметi оны кезең-кезеңiмен iске асырады.

2.Еңбекшiлердiң қайыршылыққа ұшырауы.

1731 жылдан 1822 жылға дейiн созылған ел билеу жүйесiндегi протектораттық дәуiр, яғни күштi мемлекеттiң әлсiз мемлекетке формальды түрде болса да қамқорлық жасау саясатын жүргiзу болды. Бұл кезде патша өкiметi ел билеудiң бұрынғы хандық жүйесiн сақтап, оның iшкi тiрлiгiне араласпай, тұзақты алыстан құрып, сырт иелiгiн жасады, яғни қазақ елiн өзiне жағынып, бас шұлғып, бағынышты болған хандар арқылы басқарды. Бiрақ қазақ жұртының арасына бiлiмдар адамдарын қаптатып, ғылымды бет перде етiп алға ұстап, соның тасасында тұрып, елдiң әдет-ғұрпын, мiнез-құлқын жан-жақты зерттеп, қазақ халқының осал тұстарын пайдалануға тырысты. Оны меңгергеннен кейiн хан тағынан үмiткер ханзадалар мен сұлтандар арасында ши жүгiртiп, оларды тақ таласына итермеледi. Солардың iшiнде шенқұмар, атаққұмарлары ерекше бағаланып, бұлардан патша өкiметi ештеменi де аяған жоқ. Патша отаршылары қазақ жұртшылығының арасына алауыздық ұрығын осылайша енгiзе бастады.

Патша өкiметiнiң қазақ елiнiң басына тәуелдiлiк ноқтасын бiржолата кигiзуi 1822 жылдан 1867 жылға дейiн созылды. Сөйтiп, патша өкiметiнiң отаршылдық саясатының екiншi кезеңi басталды. Бұл кезде ол әскер күшi арқылы елдiң iшкi тiрлiгiне араласып, жергiлiктi шаруаларды қонысынан қуа бастады. Олардың орнына iшкi Ресейде жоқшылыққа ұшыраған орыс босқындарын әкелiп орналастырды.