Баекеева айнур толыбаевна


Салалық терминологияның теориялық негіздері мен қалыптасу кезеңдері



бет18/41
Дата07.10.2022
өлшемі6.11 Mb.
#462141
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   41
baekeeva a t -povtor phd (s sop pis)

1.1.2 Салалық терминологияның теориялық негіздері мен қалыптасу кезеңдері


Қазақстанда салалық терминологияны аударудың теориялық алғышарттары өткен ғасырдың 50-жылдарындағы ғылыми-техникалық революцияның қарқынды дамуымен тікелей байланысты. Сол кезеңдерде салалық терминдердің орыс тілінен қазақ тіліне аударылуы түрлі ғылым мен техниканың салаларына қатысты зерттеліп, жүйелене бастады. Қазақ терминологиясының теориялық пән ретінде қалыптасуы қазақ терминологиясының атасы танылатын А. Байтұрсынұлының еңбектерімен тікелей байланысты. Мұны тек отандық тіл білімі ғана емес, шетелдік ғалымдар да мойындайды [119].
Терминология қазақ тіл білімінің құрамында лексика-семантикалық жүйесінің бір бөлігі ретінде қарастырылып келді. Біз терминологияның тек тіл білімінің аясында ғана зерттеу оның толыққанды қолданысын шектейді деген пікірдеміз. Оны компьютерлік лексикографияның, арнайы пән саласының және ақпараттық жүйелердің ғылыми жетістіктерін қолдана отырып, салалық аударматанудың эмпирика және интеграция тәсілдері арқылы пәнаралық ғылым ретінде зерттеу қажет.
Салалық терминологияның аударма ісінде алатын орны ерекше маңызды. Тау-кен ісі және металлургия саласының терминологиясы осыған дейін лингвистикалық жағынан да, аударма ісі жағынан да зерттелмеген. Тау-кен терминдерінің зерттелуі туралы Қазақстан мен алыс‑жақын шет елдерде көтеріп отырған тақырып аясында диссертациялық еңбектер жазылмаған.
Осы ғылыми жұмысымызда біз тау-кен терминологиясының және жалпы салалық терминологияның аударматану ғылымында алатын негізгі орны мен салалық аударма ісін жүргізудегі ең басты пән саласы екендігін және терминологияның тек тіл білімі мен лексикологияның тармағы ғана емес, сондай-ақ аударматанудың ең өзекті саласы екенін де аса атап көрсетеміз.
Салалық терминология мен салалық аударманың негізін пән терминдері құрайды, сондықтан тау‑кен терминдерін аудару мәселелеріне арналған диссертациялық жұмысымызды дәстүрлі түрде «Ғылыми‑техникалық аударма» деп аталып келген аударманың саласынан ажыратып, салалық аударма бағытында қарастыратын боламыз.
Ғылым мен техника саласына қатысты салалық терминологияны ғалымдар ғылым мен техника тілі деп аталатын кіші тіл (sub-language, языковая подсистема) деп есептеді [5; 120; 121, б. 18].
Терминология белгілі бір салалардың терминдерін зерттеуге қатысты тіл білімінің дербес саласы ретінде зерттеу үшін жаңа, тың сала болып табылмайды, әсіресе соңғы жылдар ішінде терминология өзінің принциптерін, негіздері мен әдіснамаларын толық ескере отырып жүйелі түрде дамып келеді.
Еуропалық ғалым М. Кабренің пікірінше, терминология дербес ғылым ретінде алғаш рет 1930 жылдары қалыптаса бастап, кейін әуесқойлықтан шынайы ғылыми тәсілге ауысты [3, p. 15].
Терминологияны жүйе ретінде ең алғаш бегілеген ғалым Д. Лотте терминологияның ең негізгі үш талабын анықтайды, олар: 1) терминологиялық жүйе ұғымдар классификациясына негізделуі қажет; 2) терминделетін нышандар мен ұғымдарды классификациялық схемалар негізінде белгілеу керек; 3) сөздер терминделетін ұғымдардың басқа ұғымдардан айырмашылықтары мен тұтастығын көрсетуі шарт [122, 123].
Қазақстан терминологиясын, соның ішінде салалық терминдердің теориялық негіздерін диахрондық және синхрондық жағынан қарастырған ғалымдар өз еңбектерінде терминдердің жан‑жақты зерттеп, ұлттық терминологияның қалыптасуы мен дамуына зор үлесін қосты.
Қазақ тілінің терминдерінің мәселелерін әртүрлі салалар бойынша қарастырып, қазақ терминологиясының дербес ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуына атсалысқан ғалымдар ретінде ең алдымен тіл білімі мен әдебиеттану терминдерін қарастырған А. Байтұрсынұлының [2], медицина терминдерімен айналысқан Х. Досмұхамедұлының [124], физика, математика, геометрия пәндерінің терминдерін қазақшалаған Е. Омаровтың [83], қазақ әдеби тілінің терминдері мен терминжасам принциптерін ұсынған Қ. Жұбановтың [125] есімдерін атап өтпеу мүмкін емес.
Қазақ тілінің терминдерін жүйелеу мен біріздендіруге атсалысқан ғалымдар Қ. Кемеңгерұлы [84], С. Аманжолов [126], І. Кеңесбаев [127], К. Ахановтардың [128] қатысуымен 1950-60 жылдар арасында Тіл білімі институтында 14 қазақ‑орыс тілдеріндегі терминологиялық сөздік басылып шықты. Осылайша қазақ тілінің терминологиясы эмпирика тәсілі арқылы дамыды деуге толық негіз бар.
Терминдерді түрлі пән саласы бойынша қарастырып, салалық терминологияның қалыптасуына зор үлестерін қосқан мынадай еңбектер жазылды:

  • биология терминдерін Т. Мұсақұлов, 1958 [129];

  • өсімдік терминдерін Е. Рамазанов, 1961 [130], Б. Қалиев, 1991 [131], Ш. Құрманбайұлы, 1994, 1998 [132, 133];

  • медицина терминологиясын М. Исамбаев, 1961 [134], К. Аяпбергенова, 1987 [135];

  • химия пәні терминдерін М. Нугуманов, 1966 [136], К. Оспанова 1987 [137];

  • ғылыми‑техникалық терминдерді А. Тажмуратов, 1966 [138], А. Сулькарнаева, 2004 [18], А. Насыритдинова, 2010 [20];

  • әлеуметтік‑экономикалық терминологияны М. Насырова, 1967 [139], Б. Ақшалова 1998 [140];

  • спорт терминдерін Е. Молдатаев, 1972 [141], Ә. Кәрібаева, 1986 [142], М. Медетова, 1994 [143], Ж. Оразалиев, 2006 [144];

  • әскери терминдерді Т. Байжанов, 1973 [145], Қ. Қожағұлова, 2006 [146], Н. Шенгелбаева, 2009 [147], Н. Искакова, 2010 [148];

  • балық шаруашылығы терминдерін К. Айтазин, 1973 [149];

  • мал шаруашылығы терминдерін Ш. Джанабилов, 1967 [150];

  • математика, физика және астрономия пәндерінің терминдерін С. Елубаев, 1974 [151], Ш. Біләлов, 1997 [152], С. Сәрсенова, 2002 [153], Л. Турумбетова, 2010 [154];

  • жеміс-көкөніс шаруашылығы терминдерін А. Айғабылов, 1976 [155];

  • түйе шаруашылығы терминдерін А. Жакипов 1976 [156];

  • зергерлік бұйымдар лексикасын Р. Шойбеков 1987 [157];

  • музыка терминологиясын С. Джансейтова 1989 [158];

  • қоғамдық ғылымдар терминдерін Ә. Қайдар 1992 [159];

  • лексикография мәселелерін М. Малбақов, 1992, 2003 [160, 161], Н. Шаймерденова, 1998 [162], М. Мусатаева, 2000 [163], Л. Лесбекова, 2005 [164], Ж. Мусаева, 2007 [165], Р. Тусупкалиева, 2007 [166], Г. Кубденова, 2008 [167], Ж. Байниязова, 2008 [168], К. Алтайбекова, 2009 [169], Э. Иисова, 2009 [170];

  • философия терминдерін С. Әлісжанов, 1996 [171];

  • заң терминдерін А. Исанова, 1998 [172], М. Анафинова, 2010 [173], Т. Аймагамбетова, 2005 [174];

  • эпизоотология терминдерін Ж. Бейсенова, 1999, 2009 [175, 176];

  • анатомия және ішкі ағза терминдерін Д. Мурзанова, 1999 [177], Г. Габдуллина, 2010 [178];

  • мемлекеттік құрылым терминдерін Е. Даулетов, 1999 [179];

  • психология терминдерін С. Исақова, 2000 [180];

  • мұнай және газ саласы терминдерін А. Нұржанова, 2000 [181], М. Нургалиева, 2003 [182], А. Әбділманов, 2010 [9], А. Смагулова, 2010 [19];

  • лингвистика, филология терминдері мен деонимденуден А. Бижкенова, 1997, 2004 [183, 184], Е. Әбдірәсілов, 1999 [8], А. Қоңырова, 2003 [185], Г. Беккожанова, 2009 [186], К. Мехмет, 2010 [187];

  • компьютер терминологиясын К. Бухарбаева, 2003 [10], Г. Нургужина, 2003 [188], Г. Заурбекова, 2009 [189];

  • көркем өнер терминдерін Б. Бейсекеева, 2003 [190];

  • қаржы және банк терминологиясын А. Худайбергенова, 2003 [16], Г. Исмаилова, 2004 [191];

  • жеңіл өнеркәсіп терминдерін К. Джолчибекова, 2004 [17];

  • дипломатия терминдерін К. Ашинова, 2006 [78], Г. Бегимова, 2007 [192];

  • дін және құран терминдерін А. Абдрахман 2005 [193];

  • аударматану терминдерін А. Қожаева 2007 [194];

  • халықаралық және салалық терминдерді Г. Сүлеева 2007 [195];

  • бизнес терминдерін Г. Досжан 2013 [196], А. Мусагулова 2014 [197];

  • электротехника терминдерін Г. Бейсембаева 2016 [198].

Аталған ғалымдар түгелдей дерлік салалық терминдерді лингвистикалық тұрғыда зерттеп, терминдердің салыстырмалы‑салғастырмалы талдауларын ұсынды. Осы ғалымдардың барлығы түгелдей дерлік терминологиялық сөздік түзудің маңызы туралы баса айтты.
Салалық терминдермен айналысқан ғалымдар өз еңбектерінде терминдерді түрлі мамандық аясында зерттеген: филология (қазақ тілі, орыс тілі, шетел тілдері), тіл теориясы, салыстырмалы‑салғастырмалы тіл білімі, медицина, тарих, ақпараттық технологиялар, т.т. Бұл салалық терминдерді тек бір тілдің немесе бірнеше тілдің аясында немесе филология ғылымдарының аясында ғана зерттеуге болмайтынын көрсетеді. Сала терминдерін бірнеше пән салаларының интеграциясы мен эмпирикасы аясында қарастыру қажет.
Жоғарыда атап өткен Қазақстандағы пән салалары бойынша жазылған еңбектерді талдай келе, тау‑кен терминологиясына арналған арнайы ғылыми еңбектің жазылмағандығын анықтадық. Осы еңбектерге шолу барысында тау‑кен терминдері ғана емес, сондай‑ақ салалық терминдердің «Аударма ісі» мамандығы бойынша, пәнаралық байланыс аясында жаңа буын сөздіктер мен тезаурус құрастыру тұрғысынан еш зерттелмегеніне көз жеткіздік. Сала терминдеріне салыстырмалы‑салғастырмалы зерттеу жүргізген Р. Загидулиннің еңбегі медицина терминдерінің тезаурусына арналады. Алайда аталған жұмыс 1990-жылдары орындалған және ғалым өз еңбегінде тезаурусты дәстүрлі түрде қарастырады. Мұнда медицина терминдерінің тезаурусы дәстүрлі терминологиялық сөздік ретінде әліпби жүесімен берілген және ақпараттық технологиялар жетістіктерімен байланыстыру жағы қарастырылмаған.
Сала терминдерін жан‑жақты қарастырған ғалымдардың термин саласына қосқан үлестері ұшан‑теңіз, алайда қазіргі таңда аудармашылардың атқаратын қызмет түрлері де өзгеріп отыратындықтан, осы еңбектерде зерттелген сала терминдерін электрондық дерекқорда жүйелеп, бекіту қажеттілігін заман талабы анықтап отыр.
Термин ұғымына берілген ғалымдардың анықтамалары мен ғылыми тұжырымдарына шолу жасайық. Ғалымдардың көпшілігінің терминдер турасында айтқан пайымдаулары ұқсас болып келеді.
Қ. Жұбанов терминнің терминдік мағынасынан басқа да күнделікті тұрмыс‑тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасының болуы жайлы өз пікірін білдірді [199, б. 274].
Ғалымдар Б. Қалиұлы мен Ө. Айтбайұлы терминологияның тілдің арнайы лексикасының даму заңдылықтарын тексеретін ғылым саласы және ғылым мен техниканың жеке салалар терминдерінің жиынтығы екендігіне баса назар аударады [5; 4, б. 16].
К. Аханов терминдер мəнінің жоғарылығын айырықша атап көрсетті. Белгілі бір пән саласын меңгеру үшін сол салаға тəн терминдердің мағынасын, ғылыми мəні мен білдіретін ұғымын жете түсіну қажет дей келе, белгілі бір ғылым саласына тəн терминологияны білмей тұрып, ол ғылымды меңгерудің мүмкін еместігін айтты [128, б. 161].
Ə. Қайдар салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда қазақ тiлiнiң төл жəне бұрыннан қалыптасқан байырғы лексикалық байлығын толықтай пайдалану қажет деген тұжырым жасайды [120, б. 131].
Ресей ғалымы М. Лейчик терминнің арнайы мақсаттағы белгілі бір тілдің лексикалық бірлігі екенін, айқындайтындығын, сонымен бірге фикция терминдердің кездесетіні туралы атап өтті [200, б. 96].
Ж. Бейсенова салалық терминологияның әлеуметтік қарым‑қатынастардағы маңызды арналарының бірі болып табылатындығы мен оның тілдің ғылыми және кәсіби қызметіне үлкен әсерін тигізетіндігін атап айтты [81, б. 4].
Термин ұлттық тілдің, сөздік қордың лексикалық бірлігі ретінде функционалдық саланың, арнаулы тілдің негізгі материалы болып, мағынасының дәлдігі мен нақтылығы, айқындылығымен ерекшеленеді. Бұл ретте терминдерге белгілі бір саладағы бірмағыналық қасиетінде көрініс табатын тұрақты семантикалық мөлшер тән болып келеді.
Термин ұғымға тəуелді болғандықтан, терминге дара мағыналық, стильдік бейтараптық, экстралингвистикалық факторлармен тығыз байланысты болуы, нақты дефиницияның болуы, полисемантикалық құбылыстардың болмауы, эмоционалды бояу, экспрессивті қызметтің, субъективті-бағалау факторлары мен мəнерліліктің болмауы тəн. Дəлдiк, қысқалық, жүйелiлiк, дара мағыналық – терминнің басты қасиетi.
Термин ойды дәл жеткізуге, мағыналық дәлдікке, ең бастысы, сол саладағы дәл білімге негізделеді. Термин бірмағыналық қасиетке тек белгілі бір терминологиялық өріс аясына қабылдануы арқылы ғана ие бола алады. Бірақ кей кезде бұл терминологиялық өрістер, мысалы, бірқатар өндірістік салаларға қатысты ортақ кәсіптердің болуына байланысты бір-бірімен жанасып ортақ терминдер жүйесін құрауы да мүмкін. Мысалы, металдың механикалық өңделуіне байланысты өндірістік салалардың барлығына ортақ мынадай кәсіп атауларын (терминдерді) келтіруге болады: металл жонушы, реттеуші, бапкер, ұштаушы, өңдеп қырнаушы, ажарлаушы, т.б.
Терминологиялық жүйенің негізін универсалды терминдер құрайды. Сол себепті терминжасам талаптарына сәйкес жасалған жаңа терминдер терминологиялық жүйеден алатын өз орны бар.
Ш. Құрманбайұлының зерттеулеріне сүйене отырып [80, б. 500] салалық терминге қойылатын мынадай талаптарды анықтаймыз:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   41




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет