Бағалы қағаздардың басқа түрлері

Акцияға жазылу құқығын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады:

Біріншіден, өз құқығын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін сертификатты толтырып және ақша аударып қоғамға тапсыру керек;

Екіншіден, жазылу құқығын сатуға болады;

Үшіншіден, жазылу құқығын пайдаланбауға да болады. Онда сатып алушылар туралы мәселені қоғам өзі шешеді. Жазылу - қысқа мерзімді бағалы қағаз. Әлбетте, ол бір айдан аспайды. Егер қоғамның акциясы қор биржасында айналымда болса, онда құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға қойылады.

Акциялар ондаған, жүздеген мың, тіпті миллиондаган данамен шығарылатын қазіргі жағдайда қоғамның акцйонерлері үшін де, оның инвесторлары үшін де арнайы бағалы қағаздар шығару арқылы жазылу құқығын пайдалану механизмі ең бір тиімді, әрі ыңғайлы әдіс болып саналады. Негізгі бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу құқығын пайдаланудың алғашқыларының бірі - опцион.

Опционный екі түрі кездеседі:

а) активті сатып алуға құқық беретін опцион. Ол сатып алушы опционы немесе колл опционы деп аталады.

ә) активті сатуға құқық беретін опцион. Оны сатушы опционы немесе пут опционы деп атайды.

Опционның негізі болған активтің екі бағасы болады: ағымдағы нарықтық баға, немесе спот бағасы және опционда көрсетілген оны орындау бағасы. Ал опционныц өз бағасы сыйақы деп ата­лады. Ол опционныц негізі болған активтің бағасы емес.

Құқықты бағалы қағаздардың келесі түрі - варрант. Варрант - ол өз иемденушісіне белгілі-бір қоғамның анықталған ак­ция (немесе облигация) мөлшерін алдын-ала бекітілген бағамен алдағы мерзімде сатып алу құқығын беретін екінші қатардағы бағалы қағаз. Ол - қоғамның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқығын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі қолындағы варрантты белгілі бір уақыт аралығында тұрақты бағамен онда белгіленген артықшылықты акциялар және облигациялар санына айырбастауға құқығы бар. Варрантты акцияға айырбастамай-ақ, қоғам оны өзіне сатып алып, жою мүмкіндігі де бар.

Варрант - ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Ол 10 жылдан 30 жылға дейін, ал кейбіреуі мерзімі шектеусіз айналыста жүреді. Әдетте, оны қоғам облигациялармен және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Бұл, бір жағынан, бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда тартымды (өтімді) етсе, екінші жағынан, қоғамның эмиссиялық шығындарын азайтады.

Варрант қоғамның басқа бағалы қағаздарымен қоса шығарылғаннан кейін, олардан бөлініп, өз алдына айналымға түседі. Ол туралы қоғамның жарғысында көрсетілген болуы керек. Вар­рант бөлінгеннен кейін негізгі бағалы қағаздың сатылу бағасы варрант бағасына кемиді. Екінші нарыққа түскесін варрант өзінің нарықтық курсына ие болады. Варрант бойынша сатып алынатын бағалы қағаздың бағасы варранттың орындалу бағасы деп аталады. Кейде варрантты негізгі бағалы қағазбен бірге ұсынады, ондай жағдайда олардың бағасын біріктіріп айтады.

Экономикалық мазмұны бойынша варрант сатып алу опционына ұқсас болғанымен одан бірсыпыра айырмашылықтары бар.

Біріншіден, варрант қоғам эмиссиялайтын (шығаратын) бағалы қағаз, ал опцион опциондық мәміле жасасудан туындаған шарт.

Екіншіден, варрант сан жағынан шығарылатын бағалы қағаздардың эмиссия мөлшеріне сай келсе, ал опциондық мәмілелердің керекті санын нарықтың тұтыну қажеттілігі анықтайды.

Үшіншіден, варранттар ұзақ мерзімге шығарылса, ал опциондық мәміле - ол, әдетте, қысқа мерзімді шарт.

Төртіншіден, варрант алғашқы иемденушіге ақысыз берілсе, ал опцион иесі опционды жаздырып алушыға (сатушыға) ол үшін сыйақы төлейді.

Сөйтіп, акцияға негізделіп шығарылған екінші қатардағы бағалы қағаздардың пайда болуы - ұлттық бағалы қағаздардың өз елінің шекарасынан шығуына байланысты, яғни әлемдік бағалы қағаздар нарығының пайда болу себептерінің бірі. Заңды немесе жеке тұлға шетелде орналасқан компанияның акциясын тікелей ала алмайтындықтан компания орналасқан мемлекетте депоненттелген (шығарылған) депозитарлық қолхатты қолдана алады.

Депозитарлық қолхат - ол шетел компаниясы шығарған акцияның белгілі-бір мөлшерін банктің иемденуін куәландыратын бағалы қағаз. Ол арнаулы заң негізінде шығарылады. Алғашқыда депозитарлық қолхат өткен ғасырдың 20-жылдарында американдық инвестицияны шетел акциясына салу максатында АҚШ-та пайда болды. Сондыктан оны американдық депозитарлық қолхат (АДҚ-ADR) деп атайды. АДҚ-тың мәні банк өзінің шетелдегі филиалында (әдетте эмитент елде) акцияның белгілі-бір мөлшерін сақтайды, ал акцияны қамтамасыз ететін қолхаттар Америкада эмиссияланып, американдық нарықта айналысқа түседі. Қолхатты шығарушы банк эмиссиялағаны және оны өндегені үшін сыйақы түріндегі пайда алады. АҚШ-та депозитарлық қолхаттарды шығарушы ең ірі депозитарлық эмитент-банктер - City Bank of New-York, The Bank of New-York-, Mozgan Bank - саналады.

АДҚ-ты ұстаушылар, әдетте, бағалы қағаздар акционерлерінің оларды эмиссиялаған мемлекетінде құқығын сақтайды. Шетелдік акционерлік меншікке қызығушылық артқан сайын депозитарлық қолхаттар биржадан тыс нарықтан биржалық нарыққа айналысқа түсуде. Мысалы, Нью-Йорк қор биржасы өзінің баға белгілеу тізіміне бірсыпыра сенімді, әрі айтулы компанияларды (Sony, Hon­da Motors, British Airways, British Telecom) енгізуде.

Қазіргі кезде Еуропада депозитарлық қолхаттың басқа түрлері - жаһандық қолхаттар (ЖҚХ-YDR) және интернационалдық (халықаралық) депозитарлық қолхаттар (ИДҚ - IDR) шығарылуда. Олардың бір-бірінен айырмашылығы мынада, егер американдық депозитарлық қолхаттар тек АҚШ қор нарығында айналысқа түссе, ал интернационалдық депозитарлық қолхаттар АҚШ-тан тыс әлемдік нарықтарда айналысқа түседі.

Әлемде американдык депозитарлық қолхаттарға инвесторлардың да, эмитенттердің де қызығушылығы артуда. Олардың инвесторлар үшін артықшылығы:

• 
  олардың өтімділігі өздерін шығаруға негіз болған бағалы қағаздың өтімділігі тәрізді;
  
• 
  оларга АҚШ долларымен баға белгіленеді;
  
• 
  оларды сатып алғанда және шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарымен жүргізілетін басқа да операцияларында заңнамалық шектеулерден өткенде;
  

• 
  инвестиция тарту үшін АҚШ және Еуропа қаржы нарықтарына шығуға;
  
• 
  шетел инвесторларының бағалы қағаздарын ғана сатуды жеңілдетіп қоймай, сондай-ақ американдық инвесторларға да дивиденд алуды жеңілдетуде кепілдік беріледі.
  

• 
  олар эмитент-компанияларға шетел нарығына шығуға, сондай-ақ акцияның өтімділігін арттыруга, акцияны иемденуге құқықтық шектеулерді өтуде;
  
• 
  оларды шығарушы инвесторларды, ең алдымен, институционалдық инвесторлар құрамын кеңейтуде;
  
• 
  депозитарлық қолхаттарды ойдағыдай орналастыру эмитент-компанияның атағын асыруға, соған сай инвесторлардың сенімін арттыруға, сондай-ақ бағалы қағаздардың бағасына әсер етеді.
  

Кейбір бағалы қағаздарды (чектер, депозиттік сертификаттар, вексельдер және т.б.) банктер шығарады. Оларды қаржы құралдары деп те атайды. Қаржы құралдары қысқа мерзімді (1 жыл, кейбіреуі 3 жылға дейін) бағалы қағаздар.

Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында:

Біріншіден, өзінің акцияларының және облигацияларының, депозиттік және жинақ сертификаттарының, вексельдердің және туынды бағалы қағаздардың эмитенті;

Екіншіден, өз есебінен бағалы қағаздарды сатып алушы инвестор;

Үшіншіден, қаржылық брокер ретінде инвестициялық институт ролін және инвестициялық компанияның немесе инвестициялық қордың қызметін орындайды. Банктер өз бағалы қағаздарын эмиссиялау есебінен қаражат тартумен, басқалардың бағалы қағаздарын орналастырумен немесе басқа эмитенттердің бағалы қағаздарына қаржы салумен шүғылданады. Сөйтіп банктің өз капиталы және тартылған (қарыз) капиталы қалыптасады. Қазақстанда нарықтық қатынастардың жоғары деңгейде дамымауына байланысты коммерциялық банктердің бағалы қағаздары негізінен ақшалы есеп айырысуда немесе тауар айналысында қолданылады. Сондықтан оларды қысқаша сипатталық.

Шындығында, чек - ол аудармалы вексель (тратта). Алайда, чектің кейбір ерекшеліктері бар. Олар:

• 
  чек тек есеп айырысуда қолданылады, ол жеке мүлік ретінде мәмілеге қатыспайды (оны екінші нарықта сатып алуға, кепілдікке салуға, қарызға беруге болмайды);
  
• 
  чек бойынша төлеуші әрқашан банк немесе ондай операция жүргізуге лицензиясы бар баска несие мекемесі болады;
  
• 
  чекте төлеушінің акцепті болуының қажеті жоқ. Себебі чек берушінің шотында төлеуге қажетті сома сақталады.
  

Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің қосымша ақша ресурстарын тарту мақсатында эмиссиялайтын бағалы қағаздың келесі түрі - банктік сертификаттар. Олар тек коммерциялық банктер шығаратын бірден-бір бағалы қағаздардың түрі. Инвестордың бейімделуіне қарай сертификаттар депозиттік сертификат және жинақ сертификаты болып екіге бөлінеді.

қаражатын және бекітілген мерзім өткеннен кейін сол соманы және ол бойынша процент түріндегі сыйақыны (мүддені) алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.

Кейбір елдердің банктік тәжірибесінде депозиттік сертификаттардың мерзімі әртүрлі - 10 күннен 8 жылға дейін, салған сомасы 500 АҚШ долларынан 5 миллионға дейін болады. Ал Ресейдің тәжірибесінде депозиттік сертификат бір жылға, ал жинақ сертификаты үш жылға дейінгі мерзімге беріледі, сомасы шектеусіз. Бұлардың проценттік ставкасы салымның мөлшері мен мерзіміне байланысты болады. Депозиттік және жинақ сертификаттарындағы қаражатты мерзімді кезеңнің кез-келген уақытында алуға болады.

Банктен салған қаражатты белгіленген мерзімінен бұрын да алуға болады, бірақ алдын ала алғаны үшін айыппұл төленеді.

Аталған сертификаттар иесі ұсынушы немесе иесі атаулы сертификаты болып бөлінуі мүмкін.

Соңғы онжылдықта әлемде еуроқағаздар нарығына қызығушылық артуда. Халықаралық бағалы қағаздар нарығына (эмитент елге сыртқы нарық болып саналады) орналастыратын еуроқұралдарға акциялар, облигациялар, ноталар, деривативтер (туынды бағалы қағаздар) жатады.

Еурооблигациялар - ол еуронарықта ұзақ мерзімді займ алғанда қарыз алушының шығарған қарыз міндеттемесі. Оларды елдің үкіметі, муниципалитеттер, банктер, халықаралық несие ұйымдары, трансұлттық корпорациялар қосымша қаржыландыру көзі ретінде шығарады. Еурооблигациялар негізінен оны иеленуші еш жерде тіркеуден өтпейтін иесі ұсынушы бағалы қағаздары болып шығарылады. Онда көрсетілген валютадан тыс мемлекетте шығарылып сатылады. Еурооблигацияларда халықаралық саудада басым жағдайда қолданылатын, негізінен, АҚШ доллары көрсетіледі.

Еурооблигациялар жай және проценттік ставкасы бекітілген түрінде шығарылып, айналыс мерзімі 3 жылдан артық уақытқа орналастырылады. Оған қосымша еурооблигациялардың: проценттік ставкасы өзгермелі;купоны нольге тең;басқао блигацияларға конверсиялау құқығы бар; екі валютамен көрсетілген құны бар (көрсетілген құны - бір валютамен, ал процентті төлеу басқа валютамен); белгілі-бір тауар бағасына байланыстырылған түрлері де болады.

Еурооблигацияда қарыз сомасы, қарызды өтеу датасы мен жағдайлары және белгіленген мерзімде процентті алуға құқық беретін купоны болады. Процент жылына бір немесе екі рет төленеді. Еурооблигацияға табыс салығы және бағамдық қүнының өсуіне салық салынбайды. Еурооблигациялар әртүрлі схемамен:

• 
  бір уақытта;
  
• 
  бөлшек-бөлшек;
  
• 
  мерзімінен бұрын (егер шартта көрсетілсе) өтелуі мүмкін. Өтеу схемалары алдын-ала шығарылым ережелерінде келісіледі, ал отеу туралы мағлұмат қаржылық ақпараттарда алдын-ала хабарлануы керек.
  

• айналыс мерзімі 3-тен 30 жылға дейін;

• 
  көрсетілген құны аса көп емес, проценттік табысы купон формасында төленетін ұсынушы бағалы қағазы түрінде шығарылады;
  
• 
  эмиссияның негізгі бөлігі қамтамасыз етілмеген болып шығарылады. Дегенмен кейде үшінші жақтың кепілдігімен немесе эмитенттің мүлкімен қамтамасыз етіледі;
  
• 
  листинг және баға белгілеу процедураларынан жетекші Еуропа биржалары өткізеді.
  

Қазақстан егемендік алғаннан бері дербес еурооблигацияларды төрт рет шығарып, сырттан қарыз алу мақсатымен оларды Еуропа нарығына орналастырды. Ең алғашқыда 1996 жылдың 20 желтоқсанында Қаржы министрлігі еурооблигация нарығына 200 млн. АҚШ доллары сомасында еуробондарды эмиссиялады. Олардың айналыс мерзімі - 3 жыл, купондық табыстылығы жылына - 9,25%, купон бойынша проценті жылына екі рет - 20 маусымда және 20 желтоқсанда төленіп, бүл эмиссия 1999 жылдың 20 желтоқсанында өтелді. Ал екінші эмиссиясы 1997 жылдың 2 қазанында өткізіліп, енді сомасы 350 млн. АҚШ долларына жетті. Оның айналыс мерзімі - 5 жыл болған, яғни ол 2002 жылдың 2 қазанында өтелді. Купондық табыстылығы жылына 8,375% болып, табыс жыл сайын 2 сәуірде және 2 қазанда төленген.

Еуробондарды табысты орналастыруға әсер еткен жағдай - халықаралық деңгейдегі деп танылған агенттіктердің берген несиелік рейтингінің болуы. 1998 жылдың қаңтарында "Fit­ch ІВСА" халықаралық рейтингтік агенттік республиканың рейтингін бірсыпыра себептермен дәлелдеп «ВВ-»-тен «ВВ»-ға дейін жоғарылатты. Біріншіден, Қазақстанда екі жыл қатарынан ЖІӨ орташа 2%-ке өскені байқалған, мүнай мен газ өндірісі өсуде; екіншіден, инфляция қарқыны төмендегені, сондай-ақ банк жүйесінің түрақтанғаны байқалған. Қазақстандық еурооблигацияның үшінші эмиссиясы 1999 жылдың 10 қазанында 5 жыл мерзімге 98,870$ дисконтпен және жылына 13,625% бекітілген жарты жылдық купонмен 200 млн. АҚШ долларына шығарылды. Ол 2004 жылдың 18 қазанында өтеліп, соңғы купондық сыйақы төленді. Көрсетілген купондық ставка (13,625%) қағазды өтеу кезіндегі 13,954% табыстылығына сәйкес келеді. Төртінші эмиссиясы 2000 жылдың 11 мамырында 7 жыл мерзімге (өтелу мерзімі 2007ж. 11.05.) 98,347$ дисконтпен және жылына 11,125% бекітілген жарты жылдық купонмен 350 млн. АҚШ долларына шығарылды. Көрсетілген купондық ставка (11,125%) қағазды өтеген кезде 11,481% табысқа сай келуі көзделген [2; 16.].

Айта кететін жәйт, еурооблигациялық займдардың негізгі артықшылығы - ақша ресурстарын ұзак мерзімге (10 жылға дейін), әрі ішкі ставкадан анағұрлым төмен ставкамен тарту мүмкіндігінің болуы.

• 
  жүкті тасымалдау шартын жасасқандығы;
  
• 
  жүкті жөнелтуге алғандығы;
  
• 
  коносамент ұстаушының жүкке меншік құқығы және қарамағында ұстау құқығы;
  
• 
  ұстаушының иемдену құқығы және билеу кұқығы куәландырылады.
  

Коносаменттің иесі ұсынушы, ордерлі және иесі атаулы болуы мүмкін. Ол бірнеше дана етіп түп нұсқасында толтырылады. Жүкті алғаннан кейін, коносамент ұстаушының мүліктік құқығы орындалып, басқа даналарының бэрі жойылады. Коносаментке міндетті түрде сақтандыру полисі тіркеледі. Сондықтан коносаментті бағалы қағаздар түріне жатқызуға болмайды. Оның айналыс аясы бағалы қағаздар нарығы емес, тауар нарығы.

Мерзімді мәмілелер әртүрлі активтерге, атап айтқанда, бағалы қағаздарга, банктік депозитттерге, индекстерге, валютаға, қымбат металдарға, шикізат тауарларына және мерзімді шарттардың өзіне жасалады.

Мерзімді мәмілелердің екі түрі болады:

• 
  шартты түрдегі мәміле, онда екі жақтың біріне жасасқан шартты орындау немесе орындамау құқығы беріледі. Оған опциондар жатады;
  
• 
  тұрақты мәміле - ол міндетті түрде орындалуы тиісті бекітілген шарт. Оған форвардтық, фьючерстік мәмілелер жатады.
  

Туынды бағалы қағаздардың негізгі ерекшеліктері:

• 
  олардың бағасы оларды шығаруга негіз болған биржалық (базистік) активтің бағасына негізделеді;
  
• 
  олардың айналысының сыртқы формасы негізгі бағалы қағаздардың айналысына ұқсас болады;
  
• 
  шығару негізі болған активтің айналыс мерзімімен салыстырганда (акция - мерзімсіз, облигация - бірнеше жылдар, тіпті ондаған жылдар) оларды қолдану уақыты шектеулі (бірнеше минуттан бірнеше айға дейін) болады;
  
• 
  басқа активтермен салыстырганда туынды бағалы қағаздарды шығаруға аз ғана инвестиция жұмсалғанмен оларды сатып алу-сатудан пайда түсіріледі. Себебі инвестор активтің барлық құнын төлемей, тек кепілдік (маржалық) жарнаны ғана төлейді.
  

Форвардтық нарық мерзімді нарықтың ең алғашқы формасы. Ол тауарлар бағасының тұрақсыздығына байланысты XVIII-XIX ғасырларда Еуропада сатып алушы мен сатушы тауардың мөлшерін, шамамен жеткізіп беру уақытын және болашақтағы бағасын көрсетіп мәміле жасасқан. дәл осындай келісімдер қазіргі кезде, әсіресе, шетел валютасымен банкаралық сауда-саттықта қолданылады (әрине, онда жеткізіп беру уақыты дәл көрсетіледі).

жоқ, сондықтан алған міндеттемені үшінші жаққа бергенде қатысушы бір жақ үшін экономикалық қолайлы жағдайдың тууы шарттың орындалмау қаупін туғызады.

Мерзімді нарық жасасқан мәмілелердің тек әртүрлілігіне ғана байланысты емес, сондай-ақ нарықты ұйымдастырудың түріне қарай да жіктеледі. Ол 2.4. Суретте салыстырмалы түрде қарастырылған.