Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. Алматы: 2007

1. 
   Мемлекеттік бағалы қағаздардың экономикалық мәні қандай?
   
2. 
   Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарудың мақсаты қандай?
   
3. 
   Әлемдік тәжірибедегі мемлекеттің қарыз міндеттемелерінің түрлері қандай және оларды шығарушылар кімдер?
   
4. 
   Қазақстанда 90-шы жылдардың екінші жартысында шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздарың түрлері және олар қандай мақсаттарға шығарылды?
   
5. 
   Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір-бірінен айырмашылығы неде?
   
6. 
   Жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздары және оларды шығарудың мақсаты. Оларды шығаруда қандай кемшіліктер болды?
   

Шығарылуы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтік- нарықтық қатынастардың ерекше дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ об­лигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең тараған. Зейнетацы корларының об­лигациялары және жеке зейнетақы облигациялары, оларға, мы­салы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке бөлініп, тек жергілікті баскару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.

Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның ішінде шетел банктеріне және кәсіпорындарға, ұйымдарға салған капиталдан түскен табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша иемденуші - заңды немесе жеке тұлғалар - оларды басқа иемденушіге беру­ге құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.

Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.

Ал айналысқа түсетін бағалы қағаздарды нарықтың бағалы қағаздар деп атайды.

Б

ағалы қағаздарды шығарып, оларды орналастырушыны эми­тент деп атайды. Эмитенттер кімдер? ( 4.1. Сурет). • Г"

Жекеменшіктенген кәсіпорындар

Осы секторда жаңа құрылған қоғамдар
Республикалық

баскару

Несие аясындагы қорлар

басқару

Бігожалао

Инвестициялык компаниялар
Кагокы күоылымдаоы

Инвестициялық қорлар

• 
  шығарылым мөлшері;
  

• 
  эмиссия проспектісін дайындау және оны ақпарат құралдарында жариялау;
  

• 
  шығарылымды тіркеу;
  
• 
  бағалы қағаздар бланкін шығару;
  
• 
  шығарылым туралы хабарландыруды жариялау.
  

Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге (инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін):

Біріншіден, қоғам құрып олардың акцияларын құрылтайшылар арасында орналастырғанда;

Екіншіден, қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция шығарып ұлғайтқанда;

Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.

Сонымен, қоғам құрылганда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына жазылуға болмайды.

Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаз орналастыру тәртібін түсіндіретін эмиссия проспек­ты алдын-ала шығаруы тиіс. Оны акпарат құралдарында жари­ялау міндетті.

Эмиссия проспектінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер, яғни эмитенттің атауы мен ұйымдық-құқықтық формасы және эмиссия проспектінде деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні көрсетіледі. Ал екінші тарауында ипвестициялық мәліметтер жарияланып, онда инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында бағалы қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтердің арасында:

• 
  кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
  
• 
  шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
  
• 
  бағалы қағаздарды сатуды бастау және аяқтау күндері;
  
• 
  бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген бағалы қағаздың саны;
  
• 
  бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол ақшасыз есеп арқылы сату);
  
• 
  кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
  
• 
  эмитенттің адресі мен телефоны көрсетіледі.
  

Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары, иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын баска да хабарлар орын алады.

Қорыта айтқанда, эмиссия проспектін шығару эмитенттің сенімділігін, инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.

Эмитент пен инвестициялық институттар, яғни бағалы қағаздарды алғашқы иемденушілерге сатушылар олардың бағасын барлық сатып алушыларға бірдей белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған бағалы қағаздардың бағасы бірдей болуы шарт.

Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекеттік органдар қатаң бақылап отырады.
4.2. Бағалы қағаздарды орналастыру және айналыска

түсіру
«Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасы заңында «эмиссиялқ бағалы қағаздар - бір шығарылым шегінде біртекті белгілер мен реквизиттері болатын, осы шығарылым ұшін бірыңғай жағдайлар негізінде орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар» деп көрсетілген. Эмитенттің бағалы қағаздарды шығару туралы шешімі тіркеуден өткізіледі. Бағалы қағаздарды мемелекеттік тіркеу деген бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру номерін беру. Ол - эмиссиялык. бағалы қағаздарды бірдейлендіру және есепке алуды жүйелеу мақсатында оларға уәкілетті орган беретін әріптік-сандық код. Қазақстанда мемлекет-тік тіркеуді Орталық депозиторий жүргізеді.

Эмиссияланған бағалы қағаздар ең алдымен алғашқы бағалы қағаздар нарығына орналастырылады. Онда бағалы қағаздарды эмитент алғашқы иемденушілерге, яғни инвесторларға береді. Демек, бағалы қағаздардың эмитенттері қаржыны инвесторлардан тек алғашкы бағалы кагаздар нарығында алады. Ал қайталама нарықта бағалы қағаздар айналысқа түседі, оларды иемденушілер үнемі өзгеріп отырады. Бұл қағаздарды қайталама нарықта сатудан қаражат эмитенттерге емес, оларды сатушыларға (алғашқы иемде-нушілерге) түседі.

• 
  жазылғысы келген жақтардың ашық түрде жазылуы. Ашық жазылу жолымен орналастырылатын бағалы қағаздарды шығару туралы қаулыда алушылардың біреулеріне басқаларға қарағанда қандай да болмасын артықшылық жағдай қарастырылмауы тиіс;
  
• 
  тек акционерлік қоғамдардың мүшелері үшін жабық түрде жазылу;
  
• 
  аукционда сату;
  
• 
  инвестициялық конкурс;
  
• 
  акционерлерге бөліп беру;
  

Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар нарығының, бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының мазмұны қарастырылады.

Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына

қарай:

• 
  халықаралық және ұлттық;
  
• 
  жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді. Сондай-ақ қолданылатын қаржы құралдарына байланысты
  

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздарды сату тәсіліне қарай төмендегідей бағалы қағаздар нарықтары да-муда.

• 
  алғашқы және екінші нарық;
  
• 
  ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
  
• 
  биржалық және биржадан тыс;
  
• 
  жай және қос аукциондық нарық;
  
• 
  дәстүрлі және компьютерленген нарық;
  
• 
  кассалық және мерзімді нарық.
  

• 
  компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын болмайды, демек олар бір-бірімен тікелей кездеспейді;
  
• 
  сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей автоматтандырылған;
  
• 
  саудаға қатысушыларға бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәлімдемені компьютердегі сауда жүйесіне енгізеді.
  

Қазіргі кезде әлемде осы аталған нарықтардың қосындысы іс-петтес төрт нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.

Қорытындысында бағалы қағаздар нарығының құрылымы жөнінде айта кететін жәйт, «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының заңында«алғашқынарық»-бас бағалы қағаздар нарығы, ал «екінші нарық» - кайталама бағалы қағаздар нарығы деп аталған.

1. 
   Бағалы қағаздарды толтыру, шығару және айналысқа түсіру бойынша олардың түрлері қандай?
   
2. 
   Нарықтан тыс бағалы қағаздардың және нарықтық бағалы қағаздардың мәні неде?
   
3. 
   Эмитент және инвестор деп кімді айтады?
   
4. 
   Бағалы қағаздардың эмитенттері кімдер?
   
5. 
   Эмитенттің «Бағалы қағаздар эмиссиясы туралы» шешімінде қандай мәліметтер көрсетіледі?
   
6. 
   Эмиссия проспектінің мазмұны қандай?
   
7. 
   Андеррайтинг және андеррайтер деген түсініктер.
   
8. 
   Эмиссияны-орналастырудың формалары қандай?
   
9. 
   Бағалы қағаздар айналасы деген түсінік?
   

11.Қазақстан бағалы қағаздар нарығы құрылымының ерекшеліктері қандай?

Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылыктардың орнына жүретін «символы» болғандықтан оны «қордың құндылыктары» деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы кагаздар «қор инструменті немесе құралы» болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты қүндылықтарға қол жеткізуге немесе сол кұндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады, Сонымен бағалы қағаздар нарығы - капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.

Бағалы қағаздар нарығының мақсаты - қаржы ресурстарын шоғырландыру және оларды нарыққа қатысушылардың әртүрлі операциялары арқылы қайта бөлу, яғни уақыттша бос ақша қаражатының бағалы қағаздардың инвесторларынан эмитенттеріне ауысуына делдалдық ету. Осы мақсатқа жету үшін бағалы қағаздар нарығы мына міндеттерді жүзеге асырады:

• 
  инвестициялау үшін уақытша бос қаржы ресурстарын тарту;
  
• 
  әлемдік стандартка сай нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру;
  
• 
  екінші нарықты дамыту;
  
• 
  маркетингтік зерттеулерді күшейту;
  
• 
  мүліктік қатынастарды өзгерту;
  
• 
  басқару жүйесін және нарықтық механизмді жетілдіру;
  
• 
  мемлекеттік реттеу негізінде қор капиталын нақты бақылауды қамтамасыз ету;
  
• 
  инвестициялық қауіпті азайту;
  
• 
  портфельдік стратегияны қалыптастыру;
  
• 
  баға белгілеуді дамыту;
  
• 
  дамудың бағытын болжамдау.
  

• 
  коммерциялық, яғни осы нарықтағы операциялардан пайда табу;
  
• 
  баға белгілеу, яғни нарықтық бағаларды қалыптастыру және олардың өзгеруін, қозғалысын қадағалау;
  
• 
  ақпараттық, яғни нарыққа қатысушыларға қажетті ақпаратты жариялау;
  
• 
  реттеу, яғни нарықтық сауда жүргізу, оған қатысу, катысу шылар арасында болған дауды шешу туралы Ереже шығару және бақылау органдарын құру қызметтері жатады.
  

қайта бөлу, яғни бағалы қағаздардың айналысы арқылы кәсіпорындар, мемлекет және халық, сондай-ақ салалар мен аймақтар арасында ақша қаражатын қайта бөлу. Бұл қызмет мемлекеттік және муниципальдық бағалы қағаздарды шығару және оларды орналастыру есебінен мемлекеттік, облыстық және жергілікті бюджеттердің кемшілігін қаржыландыруда

• 
  мемлекеттік органдардың кәсіпорындар мен халықтың бос қаражатын қайта бөлу арқылы жүзеге асырылады;
  
• 
  баға және қаржы тәуекелдерін сақтандыру, яғни туынды бағалы қағаздарды - фьючерстік және опциондық шарттарды сақтандыру.
  

Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамга шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады. Қоғамдық өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарықтық экономиканың басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жос-парлау комитеті басқарған орталықтанган-жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991) бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық қатынастарды дамыту - қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні ақиқат шындық.

Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларга байланысты болады. Олардың бастылары - негізгі қорларды құру ескі қорларды жаңарту және айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мүқтаждықтар нарық конъюнктурасына тікелей байланысты. Ал конъюнктураның өзгеруі белгілі-бір уақыт ара­сында болып түрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу және даму кезінде.