Байзақова әйгерім русланқызы бастауыш сынып оқушыларының креативті ойлауын қалыптастыру әдістемесі
Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабағында оқушылардың креативті ойлауын қалыптастырудың әдістемелік негізі
жүктеу/скачать 356.29 Kb.
|
| 2.1.1 Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабағында оқушылардың креативті ойлауын қалыптастырудың әдістемелік негізі
Қазақстан Республикасы «Білім беру туралы» Заңының «Білім беру жүйесінің міндеттері» деген 8-бабындағы он міндеттің бірі – шығармашылық тұлғаны дамыту [191]. Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту тұжырымдамасында: «шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Ол өзін-өзі шынайы болмысына бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар жоюға да қабілетті болады. Адам өз болмысын танып ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады», - деп көрсеткен. Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін оқыту Қазақстан Республикасы білім беру саласындағы орталық атқару органдары жыл сайын шығаратын ғылым негіздерін алдағы оқу жылында оқыту туралы нормативтік құжатқа сәйкес жүзеге асырылады. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың басты мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға үйрету, негізгі тілдік ұғымдармен таныстыру, өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу. Қазақ тілі пәнін оқытудың басты міндеттері төмендегідей болып белгіленді: - сөйлеу туралы қарапайым ұғым беру, ауызекі және жазба тілде қарым-қатынас жасауға қажетті сөйлеу дағдыларын қалыптастыру; - тілдік құбылыстарды талдап, олардың мәнін ажырата білу дағдыларын қалыптастыру, оларды өзара салыстыра, топтай және жинақтай білуге үйрету; - орфографиялық дағдыларды қалыптастыру және пунктуациялық ережелерді практикалық түрде меңгерту; - оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру; - ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын, сөйлеу мәдениетін дамыту. Қазақ тілінен бастауыш білім мазмұны біртекті емес және екі деңгейді қамтиды: міндетті және мүмкіндік деңгейлері. Міндетті деңгейге бастауыш мектеп көлеміндегі берік игерілуі тиісті материалдар жатады. Қазақстан Республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарының талабы бойынша оқушылардың білімін тексеруге ерекше мән беріледі. Тапсырмалар Мемлекеттік білім стандарты деңгейіне сәйкес болуы керек. В.С. Шубинский [192] шығармашылық процесті үш сатыға бөліп, ондағы көрінетін қабілет-қасиеттерді көрсеткен: 1. Жаңаны, өзгеше, тың дүниені сезе білу, қарама-қайшылықтарды түсіне білуде сезімталдық, сындарлылық, шығармашылық ой-талдауға бейімділік, жан дүниесінде ішкі тартысты оята білу қабілеті, танымдық қызығушылық, яғни шығармашылық- көңіл күйдің туу кезеңі; 2. Интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу, сөз ұшқырлығы, қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің ерекшелігі, батылдық, шығармашылыққа деген ішкі құштарлық, яғни оқиға, образ жасаудың бағдар ұстанар кезеңі; 3. Өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме, дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу, яғни, сын, дәлелдеме сатысы. Педагогика, психология саласындағы ғалымдардың зерттеулерін басшылыққа ала отырып, бастауыш сынып оқушыларының креативті ойлауын қалыптастыруда бір-бірімен тығыз байланыста болатын төмендегідей қағидаларды айқындауға болады: - оқушының жеке психологиялық ерекшелігін ескеру; - оқу-тәрбие үдерісінде оқушының танымдық әрекетінің басым болуы; - оқушылардың ішкі сезімдерінің, яғни оқуға деген жағымды көзқарасының оянуын белсендіруге бағытталған іс-әрекеттерді ұйымдастыру; - тұлғаның адамгершілік, интеллектуалдық т.б қасиеттерін дамыту; - сабақтардағы оқу-тәрбие құралдарының, формаларының, әдістерінің нақты бір мақсатқа бағытталып, түрленіп отырылуы. Осы қағидалардың жүзеге асырылуы оқушының даму деңгейінің өсіп, ой еңбегін өзіндік ұйымдастыра білуіне жетелейді (тіркемеде). Әрекеттің біркелкі, сыңаржақты қайталана беруін шығармашылық әрекет деп айта алмаймыз. Сонымен қатар, шығармашылық эмоцияны шығару, көрсете білу де емес. Шығармашылықты білім және біліктіліктен бөліп көрсетуге болмайды. Шығармашылық пен эмоция бір-бірімен ұштаса, үйлесе отырып, баланың әрекетін ынталандырады. Әрекеттің нәтижелі болуы шығармашылықтың дамуы үшін қажетті шарттардың бірі. Оқу-тәрбие үдерісінде «шығармашылық» термині интеллект, қабілет, даму, дарындылық сияқты терминдермен тығыз байланысты. Балаларды мектеп жасында дарынды, дарынсыз деп бөлу педагогиканың адамгершілік негізіне қайшы келеді. Оның үстіне педагогика мен психология ғылымында әрбір баланың дарындылығын анықтайтын дәл өлшем әлі табылған жоқ. Қ. Әбдібекқызы [193, 9-10 б] бастауыш сынып оқушыларының бала бойындағы қасиеттерінің шығармашылық үшін тиімсіз жақтарын анықтады: - төменгі сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра алғанмен, олардың қиялы тұрақтап, бір образды, сюжетті ұстап тұра алмайды, алдын ала ой, идея, мақсат тумайды. Ой-қиялы тұрақсыз болғандықтан, оны әлдебір тапсырма-міндет төңірегінде тұрақтандыру өте қиын. - төменгі сынып шығармашылыққа өте белсенділік көрсеткенімен, оны тек ойын ретінде қабылдайды. - төменгі сынып оқушылары бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге шыдамсыз. - бастауыш сынып оқушыларында өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы. Бастауыш сынып оқушыларын креативтілікке тәрбиелеу үшін қиын кезеңі екеніне қарамастан балалардың бойына жауапкершілік сезімін сіңіру керек. Оларды креативтілікке бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге дағдыландыру керек. Бастауыш сынып баласының бойындағы шығармашылық үшін тиімсіз осы қасиеттерді ескере отырып, оқу-тәрбие үдерісінде педагог өз әрекетін қайта қарастырғаны жөн. Біріншіден, мұғалім өзінің инновациялық іс-әрекетін жетілдіруі; Екіншіден, оқытудың озық технологияларын меңгеру; Үшіншіден, құрал-жабдықтар мен ақпараттық технологияларды қолдануда өзгерістер енгізу; Төртіншіден, оқушыларға жеткізілетін оқу материалдарының мазмұны мен түр сипатын өзгерту. Осы аталған қасиеттерді бастауыш сынып оқушыларының бойына сіңіре білу үшін оқушының креативті ойлауын қалыптастырудың мазмұны, формасы, әдіс-тәсілдерін анықтау қажет. Төмендегідей жұмыс түрлері бастауыш сынып оқушыларының креативті ойлауын қалыптастыру мақсатында пайдаланылады: 1. Мектепке келген алғашқы күннен бастап халық ауыз әдебиетінің үлгілерін белсенді енгізу, яғни тақпақ, жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаш жаттату. Бұндай тапсырмалар баланың еске сақтау қабілетін дамытып, өз тілін құрметтеуге баулиды. 2. Лингвистикалық әдіс. Бастауыш сынып оқушылары заттардың атын, сөздердің мағынасын түгел біле бермейді. Бұл арада құбылыстың, заттың суретін немесе түпнұсқасын көрсете отырып, атауын үйрету. 3. Оқушының сөйлемді байланыстыра сөйлеуін және өз ойын анық жеткізе білуге, сұраққа нақты жауап беруге дағдыландыру. 4. Оқушының сөздік қорын есту қабілеті арқылы молайту. Бастауыш сынып оқушылары сурет салуды жақсы көреді. Сондықтан алдымен белгілі бір тақырып бойынша сурет салғызып, артынан өзі салған суреті бойынша әңгіме, ертегі құрастыруға болады. Бұл жағдайда әр түрлі тақырыпқа арналған сөздер, мәтіндер бойынша сурет салдыру баланың құлшынысын арттыра түседі. 5. Жазбаша тілін дамыту кезінде әртүрлі тақырыптар бойынша шығарма, мазмұндама, эссе, әңгіме жаздыру. Бастауыш сыныптағы шығармашылық әрекет жүйесін М.Р. Львов үшке бөледі [194, 21-26 б]: 1. Оқушыда шығармашылық әрекет үшін алғы шарт болатын қасиеттерді тәрбиелеу. Бұл қасиеттер дәстүрлі танымдық, оқу әрекеті үшін өте пайдалы. Оған байқампаздық, қарым-қатынасқа түсуге даярлығы, тілдік және жалпы белсенділігі, еске сақтауға даярлығы, ойлау ерекшелігі жатады. Шығармашылық үшін кездескен қиындықтарды және өз жалқаулығын жеңе білу қажет. Сонымен қатар шығармашылық эмоциямен, танымдық қызығушылық, қиялмен тығыз байланысты. Шығармашылық әрекет адамгершілік, ой және дене дамуы жылдам дамыған оқушыларда сәтті жүреді. 2. Тұлғаның ерекшелігі, өзіндік түр-әлпеті шығармашылық әрекет түріне жатады. Оқушы каникул күндерін қалай өткізгендерін, табиғат құбылысын, бір затты сипаттайды. Шығарма, әңгіме, эссе жазу кезінде жазған адамның тұлғалық ерекшелігі көрінеді. Шығарма ретінде оқушының өз өмірінен, сурет бойынша, көркем фильм, мультфильм, қойылымдар, табиғатты немесе ауа райын бақылау, салт-дәстүрдің бір көрінісін сипаттауға болады. Жазбаша жұмыстармен қатар, оқушы суреттерінде тұлғалық ерекшелігі көрінеді. Оқушы диалог, оқу ырғағы, тіпті жазуы арқылы өзінің тұлғалық ерекшелігін көрсетеді. 3. Оқушылардың танымдық процесте зерттеушілік, құрастырушылық әрекеттері. Жоғарыда аталған үш шығармашылық әрекет жүйесіне байланысты бастауыш мектепте қазақ тілі сабақтарында төмендегідей жұмыс түрлерін ұсынуға болады: - тілдік құбылыстарды бақылау: сөздің дыбыстық құрамы, сөздерді әртүрлі мағынада қолдану, мәтін құрылымы т.б.; мысалы, дыбыс пен әріпті өз бетінше сатылап, таба білу, бір сөздің көп мағыналылығын оқушылардың өздері таба білуі. - төмендегі әріптерді пайдаланып, аңдардың, құстардың аттарын жазу: Қ, П, Ы, З, С, Р, Л, М, Д, Т, О, Б, Н, І, И, А. - төрт буыннан тұратын төрт сөзді ойла. 3. Бір әріпті өзгертіп, жаз, сөздердің мәнін ажырат: таз - ...ас; бас-...ас; шана-...ана; гүл-...үл т.б. - тілдік құрылымды құрастыру: сөйлем түрлерінің схемасын құру, септеу, жіктеу т.б. схемаларын құру; ереже бойынша схема құрастыру. 1. Әріптерді қосып, сөз, сөйлем құрау: мысалы: Жандос - болашақ ғалым.
Мысалы, берілген сөйлем үлгілері бойынша сөйлемдер құрастырып қана қоймай, басқа сөйлемдер құрастыру, тапсырманы күрделендіру, жазуларды графикалық сызба түрінде жазу. - оқушы үшін жаңа сөздік әрекет болып табылатын құрылым: күрделі сөйлемдерді құрастыру, түрлі мәтіндерді құрастыру, көркем сөйлеу түрлерін құрастыру, салыстыру. Құрастыру сәттерін сауат ашу кезеңінде жиі қолданамыз. Мысалы, күн режимі тақырыбы бойынша үш, төрт сурет салу, құрастыру. Ертегіде кездесетін бір зат есімді қатыстырып ребус құра. Бір тақырып бойынша диафильм құрастыру. 1. Отбасының қай мүшесінің мінезіне төмендегі сөздердің сәйкес келетінін ойлап, сөйлемдер құрастыр: Мейірімді, егде, ақылды. 2. Өлеңдерді қара сөзге айналдырып, 3-5 сөйлемнен құралған мәтін жазу. Туған жер, алтын бесігім, Тербеттің мені төсіңде. Жүреді сенің есімің Мәңгі бақи есімде. «Туған жер» (Қ. Шаңғытбаев). Бастауыш сынып оқушыларына арналған жаңа буын оқулықтарының мазмұнында оқушылардың креативті ойлауын қалыптастыруға арналған күрделірек және шығармашылық тапсырмалар кездеседі. Оқулықтарда берілген «Өзің ұйқасын тап», «Мәтінді ары қарай жалғастыр», «Өлеңді қара сөздерге айналдырып, мазмұнын жаз», баланың ауызша тілін дамытуға арналған сұрақтарға жауап беру, сурет бойынша әңгіме құрастырып, тақырып қою, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаштар ойлау, бір затты, жан-жануарларды, құстарды сипаттау тәрізді тапсырмалар баланың тілін дамытудың бірден-бір жолы. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілі сабағында креативті ойлауын қалыптастыруға арналған жұмыстарды жүргізу кезінде баланың тұлғалық және психологиялық ерекшелігіне толық назар аудару керек. Қорыта айтқанда, ғылыми әдебиеттерді теориялық тұрғысынан талдау педагогика мен психологияда креативті ойлау проблемасын шешуге бірнеше бағыт бар екенін, бірақ шығармашылықтың бірыңғай тұжырымдамасы жоқ екенін көрсетті. Креативті ойлаудың жүйелік түсініктемесін тұлғалық категория, жасау процесі және шығармашылық әрекет нәтижесі ретінде қарастырылуы негізделгендей көрінеді. Бұл жұмыста креативті ойлау интеллектуалдық және тұлғалық аспектіні енгізетін күрделі, кіріктірілген құбылыс ретінде түсіндіріледі. жүктеу/скачать 356.29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|