Баҫма башҡорт халыҡ ижады, башҡорт халҡының рухи мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусылар өсөн файҙалы ҡулланма буласаҡ
жүктеу/скачать 2.08 Mb.
|
| Н.) тирмә эсендә, аяҡтарына болан тиреһе түшәп, өҫтәренә айыу тиреһе ябынып көн күргәндәр» (55, 58); «Бабай менән әбей ҡымыҙ эсеп, ҡорт аҫрап, һунарға йөрөп йәшәп ятҡандар. Оҙаҡламай уларҙың бер улы тыуа. Ҡарттар малайҙы айыу тиреһенә төрөп, балыҡ майы имеҙеп, бик шәп итеп тәрбиәләгәндәр» (55, 64).
Ә бына тарихи риүәйәт туҡымаһында бирелгән түбәндәге өҙөк халыҡ көнкүрешен оҫта сағылдырған рәссам һүрәтен хәтерләтә: «Урманда уҡ юнып, аласыҡта һаҙаҡ һуғып, тана-торпо, тәкә һуйып, ит ҡаҡлап, эркет ҡайнатып, ҡорот йәйеп, тире ыҫлап, турһыҡ, һаба, мәс тегеп, ҡаймаҡ яҙып, май таҫҡып, төн-көн ағытмай бейә һауып, турһыҡ, һаба тултырып ҡымыҙ йыйып, аҙыҡ-түлек, ат-тун, кейем-һалым таярлап, халыҡ яуға әҙерләнгән, ти» (55, 224). Ата-бабаларҙың балыҡсылыҡ, игенселек хеҙмәте менән шөғөлләнеүен күрһәткән риүәйәттәр бар (55, 126, 142—-145, 264). Шулай ҙа риүәйәттәр буйынса, башҡорт халҡының тормошонда малсылыҡтың айырыуса ҙур урын алып торғанлығы күренә. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ, көтөү-көтөү мал аҫрау мотивын йыш осратырға була. Был мотив бигерәк тә юғары синыфтар көнкүрешен һүрәтләгән сюжеттар өсөн хас: «Түбәнге 294 Ғәбдрәшит ауылында... бынан бик күп йылдар элек Ғәлиәкбәр исемле бай йәшәгән. Уның байлығы шул ҡәҙәре булған: йылҡылары һыу эсергә төшһә, бер башы Ҡыҙыл йылғаһында, икенсеһе Сыуаш тауы битендә утлап йөрөгән. Ә инде һарыҡ-кәзәһе тау араһында ҡырмыҫҡа иләүендәй мыжғып йөрөгән» (55, 294). Хәҙерге заман кешеһе өсөн бындай һүрәтләмәнең артыҡ ҡабартылған хәбәр һымаҡ ҡабул ителеүе лә ихтимал, әммә тарихи әҙәбиәткә мөрәжәғәт итеү риүәйәттең уйҙырманы түгел, ә ысынбарлыҡтағы факттарҙы фольклор жанрҙарына хас булған тасуирлау рәүеше менән яҡтыртҡанын күрһәтә. Аныҡлыҡ өсөн С. И. Руденконың «Башҡорттар» исемле китабында килтерелгән ҡайһы бер һандарҙы (ғалим уларҙы И. Г. Георги һәм П. И. Рычков яҙмаларынан алған) атап китеү ҙә етә: XVIII быуаттың урталарынан башлап башҡорттарҙың һәр ихтилалында унарлаған мең баш малдарын юғалтыуҙарына ҡарамаҫтан, XVIII быуаттың аҙағында хатта ябай ҡатлам кешеһенең дә 30—50 баш йылҡы малы, күп- тәренең —500 баш, ә байҙарының иһә —1000, 2000... һәм унан да күберәк йылҡыһы булған, һарыҡтарының һаны ла шуға еткән, хатта артып та киткән. XIX быуат уртаһында, игенселек хеҙмәтенең үҫешкән заманында, яҡынса ғына иҫәпләгәндә лә, башҡорттар ярты миллиондан ашыу ат, шул саҡлы һарыҡ, 300 башҡа яҡын эре мөгөҙлө мал аҫраған.
Уралда заводтар төҙөлөү, приискылар асылыу (XVIII б. башы) ерле халыҡтың тормош-көнкүрешенә ҙур йоғонто яһай. Башҡорттар завод эштәрендә, руда сығарыу, алтын йыйыу, юлдар һалыу һ. б. шуның кеүек хеҙмәт тармаҡтарында эшләп, хужалыҡ итеүҙең яңы ысулдарын үҙләштерә. Был темаға ҡараған риүәйәттәр араһында иғтибарҙы йәлеп иткән үҙәк бер йүнәлеш бар —ул завод, приискы хужаларының ябай эшселәр иҫәбенә байығыуы, ситтән килгән заводсыларҙың ерле халыҡты алдарға тырышыуы. «Ҡорто күп тә, балы юҡ» исемле риүәйәттә, мәҫәлән, ғүмер буйы солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән Ибраһимдың, Яков тигән түрәнең өгөтләүенә күнеп, Иҙелбаш заводына эшкә күсеүе 295 тураһында бәйән ҡылына. Тимер эшенең үтә ауыр булыуына ҡарамаҫтан, Ибраһим, түҙемлелек күрһәтеп, бирелеп эшләй. Әммә бер көн килеп, хеҙмәт хаҡына хужаһының быға ни бары бер ус баҡыр аҡса тоттороуы уны сығыры- нан-сығара: «Ҡортоғоҙ күп булһа ла, балығыҙ юҡ икән»,— тип, баҡырҙарҙы Яковтың аяҡ аҫтына ырғыта ла, ҡайтып китә. Эш ауырлығына түҙмәгәндән түгел, ә ғәҙелһеҙлекте, алдауҙы күтәрә алмағандан ошо ҡарарға килә Ибраһим. Фекерен асыҡларға теләгәндәй, һөйләүсе уның элекке һәнәренең еңел булмауы тураһында ла иҫкәртә: «Ул (Ибраһим) көнө буйы урмандан ҡайтмай. Ҡырағай бал ҡорттарына тубал оялар яһап, солоҡсолоҡ менән көн күрә икән. һәр саҡ быны ҡорт саға. Бите-ҡулы аяуһыҙ шешенеп йөрөй. Шулай ҙа ул ауырһынмай. Түҙә. Кирәм менән ағас баштарына аҫ һымаҡ үрмәләп менеп китә лә балды ботлап-ботлап ҡайырып алып төшә»... (55, 332). Завод, приискы хеҙмәтенә бәйле риүәйәттәр ер һатыу тураһындағы сюжеттарға яҡын. Приискылар төҙөүгә, завод эштәренә ҡарата фольклорҙа кире мөнәсәбәт мотивтары күренә икән —уның сәбәбе ерле халыҡтың әлдән-әле алдана килеүенән, промышленниктарҙың хәрәмләшеүе арҡаһында ыҙа сигеүенән («...ер таланыуҙан биҙрәп бөткән иң оло аҡһаҡалдар алтынға ҡағылыуға ҡаршы булғандар» — 55, 328). Күп кенә риүәйәттәр һәр төрлө йола, ғөрөф-ғәҙәттәр тураһында мәғлүмәт һаҡлауҙары менән әһәмиәтле. Айырыуса туй йолаларына, ғаилә тормошона бәйле ғөрөф-ғәҙәттәр ҡыҙыҡлы. Риүәйәттәр буйынса, элек башҡорттарҙа экзогам никах формаһының өҫтөнлөк иткәне күренә: егеттең икенсе ырыуҙан ҡыҙ әйттереүе йә бик алыҫ ерҙән кәләш алыуы тураһындағы мәғлүмәттәр халыҡ хикәйәләрендә йыш телгә алына («Үткән ғүмер», «Ынйыҡай менән Юлдыҡай», «Ҡуңыр буға»... — 55, 259—260, 305—306, 320). Ҡайһы бер риүәйәттәр «Бишек туйы», «һырға туйы» кеүек боронғо йоланың башҡарылыу рәүешен һаҡлауҙары, атап әйткәндә, ваҡыт төшөнсәләрен биреүҙәре менән әһәмиәтле («Зөлхизә» — 55, 287—288). Ҡолаҡ тешләтеү, һырға туйы уҙғарыу ғәҙәттә бер ваҡытта (бер көндө) тыуған ир бала менән ҡыҙ балаға ҡарата атҡарылған. Хәҙер бындай йолалар юҡ, шуға күрә улар хаҡындағы фольклор әҫәр 296 ҙәренең һәр мәғлүмәте үтә лә ҡәҙерле. «Зөлхизә» исемле риүәйәт менән тулыһынса танышыуҙы уҡыусының үҙенә ҡалдырып, был урында бер генә өҙөк килтереү менән сикләнәбеҙ: «...Ишәй менән Ҡушай [Ишмөхәмәт менән Ҡушмөхәмәт] бисәләренең ҡырҡы тулғас [сабыйҙары ҡырҡ көнлөк булғас], «бишек туйы» йыйып, Ҡушай ҡыҙына Зөлхизә, Ишәй улына Вәли тип исем ҡушҡандар. Ишәй менән Ҡушай һаман, боронғоса дуҫ булып, һунарға йөрөй. Вәли менән Зөлхизә, ай-йыл һанап, һаман үҫә. Вәли атҡа менерлек була. Зөлхизә көйәнтә күтәрерлек булып китә. Ике ҡоҙа «һырға туйы» уҙғарып ташлаған. Балаларҙың береһен килен, икенсеһен кейәү тип йөрөтә башлағандар». Яусылар ебәреү, мәһәр әйтеү, ҡалымдың күләмен билдәләү — быларҙың бөтәһе хаҡында ла тормош-көнкүреш риүәйәттәрендә ифрат сағыу тасуирлауҙар бар. Бына, мәҫәлән, туй хөрмәтенә йыйналған майҙан картинаһын һүрәтләүсе бер өҙөк: «...Ҙур туй әҙерләнгән. Ике ырыуҙан да бик күп халыҡ йыйылған. Майҙан ҡороп ат саптырғандар. Батырҙар көрәштергәндәр. Йырсылар, сәсәндәр әйтешкән. Ҡотан ауылы эргәһендә Көрәй менән Туйбаға исемендәге ике тау бар. Көрәй тауында көрәгә күтәргәндәр, шуға ла Көрәй (Көрәгә) аталған. Ә Туйбаға тауында туй баҡҡандар. Шуның өсөн Туйбаға аталып ҡалған. Ошо туй ваҡытында «Ынйыҡай менән Юлдыҡай» тигән йыр сыҡҡан. Туйбаға менән Көрәй тауҙарына аҙаҡ та кешеләр сығып байрам итер булғандар» (55, 306). «Уралбай», «Мәхүбә», «Сабира» («Еҙ үксә») риүәйәт һәм йыр-риүәйәттәрендәге мәғлүмәттәр ҙә алда һүрәтләнгән күренеште тулыландырыуҙары һәм, ғөмүмән, туйға бәйле йолаларҙы иҫкә алыуҙары менән бик ҡиммәтле: «Кем көрәштә еңә, ҡыҙ шуға була»; «Йола буйынса ҡыҙҙы индермәй тоталар. Тәңкә һорайҙар, бейергә ҡушалар» (55, 290 — 291); «...Вәғәҙә —иман тотҡаһы. Вәғәҙә билдәһе итеп, билбауымды бирәм. Кейәү булып килгәнеңдә билеңдә булһын» (55, 297); «Әгәр бирмәһәләр, ҡыҙҙы урлап алам» (55, 314). 297 Ә бына Күгәрсен районының һәргәй ауылында яҙып алынған бер риүәйәттәге мәғлүмәт беҙгә билдәле булған сығанаҡтарҙа бөтөнләй осрағаны булманы: «Элек ҡыҙҙы алырға килгәндә, егет бер нисә иптәше (кейәү егеттәре) менән һыбай килә торған булған. Кейәү килеүгә, ҡыҙ ҙа иптәштәре менән атҡа атланып тора. Егеттәр яҡынлашыу менән, ҡыҙ атына һуғып, саптырып китә. Иптәш ҡыҙҙары ла унан ҡалышмай. Егет ҡыҙҙы ҡыуып етеп, йәренең (кәләшенең) башына таҫтар урарға тейеш була. һәргәйҙән әҫтә, Ҡурғашлы менән Көмбәләкле тауы араһындағы йылға тамағында уҙғарылған был йола» (55, 122). Баймаҡ районының Таулыҡай ауылында ҡағыҙға теркәлгән бер риүәйәт шулай уҡ туй йолаһының бер эпизодын һаҡлауы менән әһәмиәтле. «Башҡорт халҡында элек ҡот алып ҡасыу тигән йола булған, — тиелә унда. — Туй мәлендә егеттең туғандары ҡыҙ йортона барғанда, ҡыҙ яғынан булған ҡоҙалар ҡот алыу өсөн сабышалар. Ҡайһы ҡоҙа алдан барып етә, бүләк шуға була» (55, 122). Бер төркөм халыҡ хикәйәләрендә («Тоҡан батыр», «Кинйәбай», «Аласабыр» — 55, 315—319) башҡорттарҙың байрам- йыйындары, ундағы ат сабыштырыу, көрәш картиналары тасуирлана. Шуныһы, туй йолалары, байрам-йыйындар хаҡындағы риүәйәттәрҙең ҡайһылары («Мәхүбә», «Уралбай», «Аласабыр») ваҡиғаларҙы киҫкен социаль, синфи мөнәсәбәттәр фонында яҡтырта. Бындай риүәйәттәрҙә ғәҙелһеҙлек, байҙар, түрәләрҙең әшәке ҡылыҡтары, ярлыларҙың ауыр хәле һ. б. шуның кеүек ижтимағи-көнкүреш проблемалары күтәрелә. Тормош-көнкүреш риүәйәттәрен өйрәнгәндә, йәнә бер үҙенсәлек күҙгә ташлана —ул халыҡтың рухи донъяһының киңлеге, киләсәккә яҡты өмөт бағлауы. Риүәйәттәрҙең ыңғай геройҙары — көслө рухлы кешеләр, улар күп осраҡта ҡурайсы ла, йырсы ла, сәсән дә («Ғилмияза», «Ҡарасәс», «Ашҡаҙар» һ. б.). Риүәйәттәр буйынса, ҡурайҙың, ҡурайсының баһаһы шул тиклем юғары, хатта «Питербур батшалары» башҡорт ҡурайын таң ҡалып тыңлай, ҡурайсыға чин һәм бүләктәр биреп, үҙ иленә хөрмәтләп ҡайтарып ебәрә («Йәйәүле Мәхмүт» — 55, 323—327). Бындай осраҡтарҙа йыр-моң һәләтенә эйә булған талантлы шәхестәрҙе идеал 298 лаштырыу менән бергә халыҡтың «яҡты батша» тураһындағы утопик хыялдары ла сағылып ҡала. Ҡайһы бер хикәйәләрҙә хеҙмәт процестарына бәйле тыуған поэтик ижад үрнәктәре килтерелә, һирәгерәк осраған йыр, һамаҡ, бейеү өлгөләрен (ҡыуғынсылар йыры, тәритләү, диңгелдәү һамаҡтары) үҙендә туплауы менән айырыуса «Ҡарасәс» риүәйәте (55, 308—311) әһәмиәткә эйә. Мәҫәлән, батҡаҡҡа батып ҡалған бүрәнәләрҙе, туҡтап-туҡтап багор менән һөйрәп, һыуға төшөргәндә, һал ағыҙыусылар түбәндәге һүҙҙәр менән эштәрен ҡеүәтләгән, дәртләндереп ебәргән: Айһайлүк, трайләйлүк тә, һоп. Ҡарағай баралмай ҙа, һоп, Баралмай тип ҡалдырмайыҡ, һоп, һәйҙишеү, һәйҙишеү... Ҡарағай баралмай ҙа, һо-о-о-п... Баралмай тип ҡалдырмайҙар, һо-о-о-п! Ҡарағай кандауай ҙа, һо-о-о-п! Ҡарағас —ауыр ағас, һо-о-о-п! Тартабыҙ шул баралмағас, һо-о-о-п! Ҡарағас — сайырлы ағас, һо-о-о-п! Эштән арып, ял иткәндә ҡыуғынсыларҙың күңел асыу рәүеше риүәйәттә тәритләү, диңгелдәү һамаҡтары, шаян һүҙ, уйын-көлкө үрнәктәре аша еткерелгән (55, 308—311). Халыҡтың рухи донъяһын, эстетик ҡараштарын сағылдырыу йәһәтенән «Тархан ҡыҙы менән Йософ китабы» исемле риүәйәт тә ҙур иғтибарға лайыҡ. «Бөтә илде ҡыҙырып ырыуҙан ырыуға, ауылдан ауылға, йәйләүҙән йәйләүгә «Йософ менән Зөләйха» китабын яттан һөйләп йөрөгән Ырыҫбай мулланың «халыҡ араһында иң ҡәҙерле, иң һө- йөклө ҡунаҡ булып дан алыуы» (55, 261—262) хаҡындағы мәғлүмәт үҙе генә лә бик күп нәмә тураһында һөйләй. Шулай итеп, башҡорт риүәйәт һәм легендалары халыҡтың тарихын, тормош-көнкүрешен, эстетик ҡараштарын төрлө яҡлап һәм төрлө кимәлдә яҡтырталар. Тарихи-этнографик һәм художестволы сығанаҡ булараҡ, уларҙың ҡиммәте баһалап бөтөргөһөҙ. 299 ЙОМҒАҠЛАУ Конкрет материалды жанр теорияһы күҙлегенән байҡап сығыу телдә йөрөгән күп һанлы башҡорт халыҡ хикәйәләрен нигеҙҙә дүрт жанрға бүлеп өйрәнергә мөмкинлек бирҙе. Ул жанрҙар: риүәйәт, легенда, хөрәфәти хикәйә һәм хәтирә. Бынан тыш, жанр-ара бәйләнештәр нигеҙендә яралған төрҙәр бар: йыр-легенда, йыр-риүәйәт һ. б. Легенда һәм хөрәфәти хикәйәләрҙе, риүәйәт, хәтирәләрҙе, көләмәс һәм әкиәттәрҙән айырып, үҙ-ара яҡын жанрҙар төркөмөнә берләштереүсе төп сәбәп — функциялар берҙәмлеге. Тарих һөйләү, тормошта булған, айырым осраҡтарҙа хатта булмаған хәл-ваҡиғаларҙы ла булған хәл итеп һүрәтләргә ынтылыу —был жанрҙарҙың һәр ҡайһыһы өсөн дә хас күренеш. Тарихилыҡ төрлө әҫәрҙәрҙә төрлөсә. Халыҡ прозаһының әкиәт һәм көләмәстәр тибына ҡарамаған жанрҙары бер-береһенән асылда шул тарихилыҡтың «миҡдары», шулай уҡ хикәйәләү объектына һәм ысулдарына, йәғни һүрәтләүҙә фантастика менән реаллектең нисбәтенә ҡарап айырыла. Бында тикшерелгән жанрҙарҙың бөтәһе өсөн дә төп доминант функция булып мәғлүмәт биреү функцияһы ҡала. Шул уҡ ваҡытта башҡорт легенда һәм риүәйәттәре эстетик вазифаны ла кинәнеп атҡара. Был һыҙат айырыуса йыр- риүәйәттәр һәм риүәйәт-легендалар өсөн хас. Фольклор прозаһының жанрҙары — быуаттар төпкөлөндә үк формалаша башлап, төрлө тарихи шарттар эсендә үҫешкән үҙ аллы ижад йүнәлеше ул. Риүәйәт һәм легендаларҙың 300 
барлыҡҡа килеүе кешелек йәмғиәтендә донъяны танып белеү ихтыяжының тыуыуы менән бәйләнгән. Теге йәки был күренештең, хәл-ваҡиғаның асылын, килеп сығыу сәбәбен аңларға һәм аңлатырға тырышыу, йәғни этиологик мотив,— халыҡ хикәйәләренең нигеҙ ташы. Хөрәфәти хикәйәләр иһә тәбиғи булмаған күренештәрҙе «нигеҙләү»гә, һәр төрлө ҡара ышаныуҙарҙы нығытыуға ҡорола. Фольклорҙың ысынбарлыҡҡа булған мөнәсәбәте дәүер һәм жанрҙың үҙенсәлеге менән билдәләнә. Легенда, риүәйәт һ. б. хикәйәләрҙең тарихи ерлеген ике ҙур йүнәлештә — аң һәм ижтимағи тормош үҫеше күҙлегенән өйрәнеү ҡуйылған проблеманы системалы ҡараш рәүешендә яҡтыртыу мөмкинселеген аса. Төрлө ышаныу, хөрәфәттәр нигеҙендә тыуған ауыҙ-тел ижады әҫәрҙәре — ифрат ҡатмарлы күренеш, уларҙағы ҡайһы бер образдар, идеялар бөгөнгө көнгә бик борондан, быуаттар төпкөлөнән килеп еткән. Башҡорт легендалары, риүәйәттәрендә һәм хөрәфәти хикәйәләрҙә мәжүсилек осорона ҡараған ышаныуҙар ҙа, ислам дине йоғонтоһонда тыуған ҡараштар ҙа сағылған, йыш ҡына бер үк әҫәрҙә уларҙың үҙ-ара һыйышып йәшәүен күҙәтергә мөмкин. Материалды тарихи-этнографик планда өйрәнеү, башҡа халыҡтарҙың ауыҙ-тел ижады һәм йолалары менән сағыштырыу боронғо ышаныуҙарға ҡоролған халыҡ хикәйәләренең нигеҙендә мифологик ҡараштар ятҡанлығын күрһәтә. Легенда һәм хөрәфәти хикәйәләрҙә сағылған мифологик ҡараштар үҙҙәре бер нисә тармаҡҡа айырыла: тотемизм, анимизм, демонология (һуңғыһы анимизмдың үҙенсәлекле бер йүнәлеше). Легенда һәм легендар риүәйәттәрҙә шулай уҡ тәбиғәт культына бәйле ҡараштар киң яҡтыртыла. Легендаларҙа донъя халыҡтарының ижадына хас булған архаик ҡараштарҙың киң сағылыуы ата-бабаларыбыҙҙың рухи мәҙәниәте, тарихы дөйөм кешелек мәҙәниәте һәм тарихы ерлегендә барлыҡҡа килгән һәм формалашҡан тигән һығымтаға килтерә. Фольклор прозаһы әҫәрҙәрендә кеше аңының үҫә барыуы, шул айҡанлы боронғо ҡараштарҙың үҙгәреүе кеүек күренештәр ҙә тоҫмаллана. Бер үк ваҡытта фольклор 301 ҙа тотороҡлолоҡ тенденцияһының көслөлөгөн дә билдәләргә кәрәк. Уныһы инде халыҡ ижады әҫәрҙәренең тормошта киң ҡулланылышлы булыуҙарынан (многофункциональность) килә. Тарихи риүәйәттәр төркөмөн тарихи-генетик һәм «саф» тарихи характерҙағы әҫәрҙәр тәшкил итә. Башҡорт ырыуҙары һәм ҡәбиләләренең тарихы, уларҙың башҡа халыҡтар менән этнокультур бәйләнештәре хаҡындағы сюжеттар үҙҙәренең ижтимағи әһәмиәтле эре мәсьәләләр күтәреүҙәре менән тарихи риүәйәттәргә бик яҡын торалар. Уларҙа һүрәтләнгән хәл-ваҡиғалар нигеҙҙә ысынбарлыҡта булғанса сағылдырыла, персонаждарҙы тасуирлауҙа ла мөғжизә мотивтары күҙәтелмәй. Әгәр мифологик легендаларҙа ырыу башлаусылар булып әүерелеү сифатына йә ғәҙәттән тыш ҡиәфәткә, көскә эйә булған образдар (бүре, аҡҡош, Алпамыша) сығыш яһаһа, тарихи-генеалогик риүәйәттәрҙә исемдәре халыҡ хәтерендә һаҡланған реаль шәхестәр (Мәмбәт, Сурабай һ. б.) күрһәтелә. Шуға ла бындай типтағы эт- ногенетик һәм этнонимик риүәйәттәрҙе тарихи риүәйәттәрҙең үҙенсәлекле боронғо бер ҡатламы тип иҫәпләргә була. Саф тарихи риүәйәттәр (собственно исторические предания) төркөмөнә реаль нигеҙе асыҡ булған халыҡ хикәйәләре индерелә. Уларҙың һүрәтләү объекты булып тарихи ваҡиғалар һәм шул ваҡиғаларға бәйле булыуы менән танылған шәхестәр тора. Башҡорт легендалары, хөрәфәти хикәйә һәм риүәйәттәре башҡа күп халыҡтарҙың, айырыуса төрки, монголдарҙың хикәйәләр ендәге мотив һәм сюжеттар менән ныҡ ауаздаш. Бындай уртаҡлыҡтың сәбәптәре нигеҙҙә генетик һәм тари- хи-типологик уртаҡлыҡ шарттарына ҡайтып ҡала, шул уҡ ваҡытта аралашыу һөҙөмтәһендә бер халыҡтан икенсе халыҡҡа күскән сюжет һәм мотивтар ҙа осрай. Ҡыҫҡаһы, башҡорт халыҡ прозаһының тәбиғәттәре буйынса әкиәт һәм көләмәстәр тармағына инмәгән жанрҙарын система булараҡ өйрәнеү күп һанлы һәм шаҡтай ҡатмарлы материалға дөйөм байҡау яһауҙы талап итә. Тәбиғи, был бурысты үтәгәндә, беренсе нәүбәттә яҡтыртыла торған мәсь 302 әләләр үҙәккә ҡуйылып, төп иғтибар шуларҙы асыҡлауға йүнәлтелә. Яҡын киләсәктә ошо хеҙмәт нигеҙендә атҡарылырға тейеш эштәр, беҙҙең уйлауыбыҙса, түбәндәгеләр: хөрәфәти хикәйәләр буйынса үҙ аллы монография әҙерләү, уларҙың сюжет һәм мотивтары күрһәткесен төҙөү; дини легендаларҙы йыйыу һәм өйрәнеү эшен яйға һалыу; тормош-көнкүреш риүәйәттәрен киңерәк планда тикшереү. Был бурыстарҙы тормошҡа ашырыу, һис шикһеҙ, халыҡтың хәтерен һаҡлау юлында йәнә бер әһәмиәтле аҙым булырға тейеш. 
РЕЗЮМЕ Предания (риваяты), легенды, былинки (хурафати-хикая), а также устные рассказы о недалеком прошлом и современности (хатира) представляют целостную систему, в которой организующим эстетическим началом является исконная установка на достоверность и доминантная информативная функция. Исследования показали, что изучаемые жанры очень близки друг другу и между ними нет строгой границы. Это обусловлено, в основном, двумя причинами: во-первых, долгим сохранением архаического жанрового синкретизма, и, во-вторых, тесным взаимодействием жанров в процессе исторического развития. Этими же причинами объясняется взаимодействие преданий, легенд и быличек с другими жанрами фольклора и образование межжанровых форм — сказок-легенд, песен-преданий, песен-легенд. Произведения башкирской народной несказочной прозы представляют интерес как в познавательном, так и в эстетическом отношениях. Их связь с действительностью проявляется в историзме и мировоззренческой направленности. Мировоззренческий пласт произведений башкирской несказочной прозы представлен сюжетами мифологического характера, в которых нашли отражение отголоски тотеми- ческих, анимистических и демонологических представлений древних людей. Впервые накопленный материал исследовался в сравнительном плане с иноязычным фольклором, вследствие чего были выявлены не только специфические, но и мотивы международной общности в содержании устной несказочной прозы и национального своеобразия в формах художествен- 304 ного выражения. Использование сравнительно-исторического метода изучения, довольно успешно апробированного в мировой фольклористике, сделало возможным расшифровку ряда архаических мотивов, которые в башкирских сюжетах оставались во многом загадочными, а порою — вовсе не тронутыми. Возникшие в глубокой древности как объяснительные повествования, предания и легенды прошли длительный путь развития, в процессе которого архаичные мотивы «обрастали» поздними напластованиями и потому очень важно было выявить в каждом отдельном произведении соотношение устойчивых и изменчивых элементов, чтобы определить историческую основу мотива, а затем выстроить однотипные явления в один ряд, иногда в виде мозаики, изучить их в системе. Наличие универсальных архаических мотивов и образов свидетельствует о том, что духовная культура предков башкир зародилась в глубокой древности и развивалась в русле общечеловеческой культуры. Исторические предания, предания-легенды, отражающие события общественного значения в народном осмыслении, исследовались с учетом особенностей фольклорного историзма. Не лишенные творческого вымысла, они художественно отражают типические явления реальной жизни, и в силу этого степень достоверности в них особенная, обобщенная. В составе исторических преданий выделяются историкогенеалогические (ранний тип) и собственно исторические предания. От собственно исторических историко-генеало- гические предания отличаются характером вымысла, в ряде случаев наличием элементов фантастики. Отдельные мотивы их в известной степени перекликаются с мотивами мифологических легенд. Собственно исторические предания (в том числе пре- дания-легенды, песни-предания) тематически разделяются на две основные группы: предания о борьбе с внешними врагами и предания о борьбе за социальную свободу. Многочисленны предания, в которых повествуется о событиях, связанных со старинным бытовым укладом и обычаями башкир. Характеры героев проявляются здесь в драматических обстоятельствах, обусловленных феодальнопатриархальными отношениями. 305 Собранные воедино и приведенные в определенную систему, произведения башкирской народной несказочной прозы представляют как бы единое, крупноплановое полисемантическое произведение, при изучении которого проливается свет на самые глубинные корни истории народа. Многие сведения, в том числе о широких этноисто- рических, этнокультурных связях башкир, сохранившихся в народных повествованиях, являются бесценными. SUMMARY Traditions, legends, tales, as well as oral stories of the recent past and the present constitute an integral system, the organizing aesthe-tic guideline of which is the initial tenet of reli ability and the dominant informativity function. The research has proved that the genres under investigation are very close to each other and there is no strict boundary between them. This is mainly due to two reasons: firstly, the long tradition of the archaic genre of syncretism, and, secondly, the close relationship of genres in the process of historical development. These same reasons explain the interaction of the traditions, legends and tales with other genres of folklore and emergence of inter-genre forms — tales-legends, tales-songs, tales-stories, songs-traditions, songs-leg- ends. Compositions of Bashlcort folk non-fabulous prose are of interest in their cognitive and aesthetic aspects. Their links with reality are manifested in historicism and ideological orientation. The ideological layer of the Bashkir non-fabulous prose works is presented by plots of mythological character, which reflect the echoes of totemic, animist and demonological beliefs of ancient people. For the first time, a comparative method was applied to the accumulated material which was investigated in comparison with folklore of other languages; as a result there have been identified not only specific motifs but also the motifs of the international community in the contents of oral non-fabulous prose and national specificity in the forms of artistic expression. Using a comparative-historical method of analysis, rather successfully tested in the world folkloristics, has made possible the deciphering of a number of 306 archaic motifs, which in the Bashkort plots remained largely mysterious, and sometimes — by no means touched. Having arisen in ancient times as explanatory narratives, tales and legends passed a long path of development, during which the archaic motifs «accumulated» later strata, and that's why it was very important to identify the ratio of stable and changeable elements in each particular composition to determine the historical basis of the motif, and then arrange the similar types of phenomena in a linear order, sometimes in the form of mosaics to study them as a system. The presence of universal archaic motifs and imagery indicates that the spiritual culture of the ancestors of the Bashkorts originated in antiquity and developed in the mainstream of human culture. Historical tales, traditions-legends, reflecting the events of public importance in people's understanding, have been investigated taking into account peculiarities of folklore historicism. Not lacking in creative fiction, they artistically reflect typical real-life phenomena, and because of this the rate of confidence in them is specific and generalized. Among the historical traditions are distinguished historical- genealogical (early type) and historical traditions proper. Historical- genealogical traditions differ from historical traditions proper in the nature of fiction, in some cases the presence of elements of fantasy. Individual motifs to some extent overlap with motifs of mythological legends. Historical traditions proper (including tales-legends, songs-tra- ditions) thematically fall into two main groups: traditions which tell about fighting against the foreign enemies and traditions which bring about the struggle for social freedom. Numerous are legends in which it is narrated of the events connected with the old domestic lifestyle, customs and traditions of the Bashkorts. The protagonists of these legends display their character and individuality in dramatic circumstances of life as called forth by the existing feudal and patriarchal relationships. Compositions of non-fabulous Bashkort folk prose, brought together and arranged in a definite system, present a single whole — a large-scale polysemantic entity, the study of which sheds light on the deepest roots of the history of the nation. Much information, including that of broad ethno-historical, ethnic and cultural ties of the Bashkorts preserved in folk narratives, is invaluable. 307 
БИБЛИОГРАФИЯ
308 фольклора и искусства: Межнациональные связи марийского фольклора, литературы и искусства. Йошкар-Ола, 1984. Вып. 4. С. 5—13.
17 а. Антонов И.В. Исторический опыт башкир накануне добровольного вхождения в состав России // Россия и Башкортостан: история отношений, состояние и перспективы. Материалы межд. науч.- практ. конф., посвященной 450-летию добровольного вхождения Башкирии в состав России. Уфа: Гилем, 2007. С. 27—28.
309
|