Бастауыш сыныпта сын есімді оқыту. Жұмыстың жалпы сипаты 1-3 І. Кіріспе ІІ. Негізгі бөлім

Бұл екі форма - өте өнімді формалар.

Күшейтпелі шырай заттың бастапқы сындық қасиетін күшейте түседі. Бұл шырай негізгі сын есімдерге күшейткіш (үстеме) буынды қабаттастыру арқылы жасалатын өте өнімді форма. Мысалы: Үй іші жап-жарық, ауыз үй тап-таза айнадай (С. Ерубаев); Аппақ ет , қып-қызыл бет , жап-жалаңаш, қара шаш қызыл жүзді жасырғанда. (Абай).

Асырмалы шырай заттың сындық қасиетін асыра көтереді, я тым асыра төмендетеді. Мысалы: іс - тым қиын да, абыройлы да іс (С.Ерубаев); ол тіптен жақсы адам екен. (А.Тоқмағанбетов); Абай – нағыз үлкен реалист ақын («С.Қ.»); Мәжіліске ең қадірлі, ең таңдаулы адамдар келмек. («С.Қ.»).

Шырай жұрнақтары бірінен кейін бірі үстеліп де жұмсалады. Оның ішінде басқа жұрнақтардың үстіне көбірек жалғанатыны –лау, -леу (-тау, -теу, -деу) жұрнағы. Мысалы: ақшылдау келген жүзіндегі кішкене мең ерекше өн беріп, безеніп тұр (Ғ.Мұстафин); Жүзі қуқылдау керімкөз жігіт өзінен өзі жымиып қойды (Ғ. Спанов) деген сөйлемдерде –дау(-деу) жұрнағы кілең басқа шырай жұрнақтарының үстеріне қабаттасып тұр.

Жұрнақтар	Мыслдар
–лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті	атқты, пайдалы, тасты
–лық, -лік, -дық, -дік, -тық, тік.	қалалық, жылдық, қоғамдық
–сыз, -сіз	пайдасыз, білімсіз, ақылсыз
–қы, -кі, -ғы, -гі	жазғы, күзгі, қазіргі, ішкі
–шыл, -шіл,	турашыл, ұйқышыл, көпшіл
–дай, -дей, -тай, -тей	таудай, тақтайдай, үйдей
–лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес	пікірлер, қызметтес, жерлер, көршілес
8.шақ, -шақ	көйлекшең, сөзгең, ашушаң
9.–и	әдеби, мәдени, тарихи, әскери
10.–қой	сәнқой, әзілқой, кәсіпқой
11.–қор	жемқор, жалақор, ызақор
12. –паз	өнерпаз, білімпаз, жағымпаз,
13.–дар, -тар,	қарыздар, білімдар, хабардар

Сын есімдер мағына жағынан заттық сынын, белгісін білдіретін сөздер болғандықтан, сөйлемде көбірек анықтауыш мүше болып қызмет атқарады. Мысалы: Жіңішке ине мен жуан иненің аралығындағы жуантық инені бәсең ине дейді (Ғ.Мұстафин); Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, соқыр мылқау танымас тірі жанды (Абай); Тоты құс түсті көбелек жаз сайларда гүлемек (Абай) деген сөйлемдердегі негізгі сын есімдер де, туынды сын есімдерде анықтауыш болып тұр.

Сын есімдер сөйлемде баяндауыш та болады. Ондайда, сөйлемнің басатуыштары жіктеу есімдіктерінен болса, сын есімнен болған баяндауыштарға жіктік жалғаулары қосылады. Мысалы: Мен тіпті жүйрікпін (Ғ.Мүсірепов); Ой желке, қамыс құлақ қара көкпін (С.Сейфуллин) деген сөйлемдегі жүйрікпін, қара көкпін деген сын есімдер – баяндауыштар.

Сын есімдер сөйлем ішінде етістіктерден болған мүшелердің алдында (бұрын) тұрса, әрқашан пысықтауыш мүше болады. Мысалы: Жақсы студент жақсы оқиды дегендегі алғашқы жақсы анықтауыш та, соңғы жақсы-пысықтауыш, сол сияқты, жақсы оқу үшін көп оқу керек дегенде де, жақсы деген сөз пысықтауышты пысықтап тұр.

Сын есімдерге негізінен көптік, тәуелдік, септік жалағулары жалғанбайды бірақ сөйлемде жүктелген міндетке қарай сын есімдер зат есімнің қызметіне де ие бола алады. Мұндай жағдайларды сын есімдерге не көптік, не тәуелдік, не септік жалғауы (я олар қабаттасып) жалғанады да, зат есім орнына жұмсалады. Мұны, әдетте, сын есімнің субстантивтенуі (заттануы я заттық мағынада қолданылуы) деп айтамыз. Мысалы: Жақсыдан үлгі ал (мақал); Ескіге жаңа өлшеуіш (мақал);

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін (Абай) дегендердегі жақсыдан сөзі жақсы адамдардан дегеннің орнына, ескіге сөзі ескі нәрсеге дегеннің орнына, жастарға деген жас адамдарға дегеннің орнына қолданылып отыр.

Сын есімдерге көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғанып заттанғанда (субстантивтенгенде), сын есім өзінің негізгі сындық мағынасының үстіне заттық мағынаны жасап алады. Мұндайда, сын есім атау тұлғада тұрып кім? не? деген сұрауға жауап берсе, сөйлемнің бастауышы болады да, бұрма жалғауларда тұрып (іліктен басқа) толықтауыштың сұрақтарына жауап берсе, толықтауыш болады. Кейде көптік, тәуелдік жалғаулары жалғанбай-ақ сын есімдер атау ретінде тұрып заттық мағына береді де, бастуыш бола береді. Мысалы: Бітер істің басына, жақсы келер қасына (мақал) дегендегі жақсы деген сын есім кім? деген сұрауға жауап беріп, жақсы адам дегеннің орнына жүріп тұр. Бұл сөйлемдегі жақсы – бастауыш мүше. Бірақ ондай сын есімдер тек ол сөйлемде ғана субстантивтенеді, біржолата зат есімге айналып кетпейді.

Бастауыш сыныптарда оқытылатын морфологиялық ұғымдардың мазмұны мен олардың өзара сабақтастығы

Тілдің ойлау және қарым-қатынас құрамы ретіндегі қолданылуы оның морфологиялық жүйесінде болатын өзгерістерге тікелей байланысты. Адамның сөздік қоры қаншама бай болса да, егер ол өзі білетін сол сөздерді бір-бірімен байланыстырып қолдана алмаса, білгеннің бәрі босқа қалар еді. Сөздерден сөз тудырып, оларды жалғаулар арқылы бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөйлем ішінде әрқайсысын орын-орнына қою үшін көптеген морфологиялық заңдылықтарды білу қажет. Атап айтқанда, олар мыналар:

1. 
   сөз құрамы;
   
2. 
   сөздердің жасалу жолдары;
   
3. 
   жалғаулардың жалғану тәртібі;
   
4. 
   сөз таптары және олардың қызметі;
   
5. 
   әрбір сөз табына жататын сөздердің түрленуі және өзгеруі; т.б.
   

Жаңартылған бағдарлама бойынша тілдің морфологиялық жүйесі 2-сыныптан бастап оқытыла басатайды. Бұл сыныпта оқушылар сөздердің семантикалық-грамматикалық топтарынан яғни, сөз таптарынан алғашқы мағлұматтар ала бастайды. Сөз таптары терминдік тұрғыдан ажыратпағанымен, 2-сынып оқушылары «кім? кімдер? не? нелер? сұрақтарына жауап беретін сөздерді», «Бас әріппен жазылатын сөздерді», қандай? қай? сұрақтарына жауап беретін сөздерді, «қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздерді» олардың анықтамаларымен бірге оқып үйренуге тиісті. Сонымен қатар әр топтағы сөздердің қайсысына қандай сұрақ қойылатынын біліп, оның есебін түсінулері қажет. Сондай-ақ заттың қимылын, санын, сынын білдіретін сөздермен тіркестіріп сөйлем құрай білу дағдыларын да меңгеруге міндетті. Егер оқушы бұл соңғы дағдылырын меңгермесе, кейінгі «Сөйлем» тарауындағы мағлұматтарды дұрыс игере алмайды.

3-сыныпта оқушылар ана тіліндегі сөздердің құрамы туралы алғашқы түсінік алады. Дыбыстан сөз құрап, олардан сөйлем жасап, оқу мен жазуды меңгеріп қалған балалалар енді әлгі сөздердің дайын күйіндегі сөйлем құрамына ене алмайтынын түсінеді.

Қорыта айтқанда, оқушылар бұл сыныпта өздері күнде қоладнып жүрген сөздер құрамының сөйлеу, жазу кезінде өзгеріп тұратынын саналы түрде оқып үйренуге кіріседі. Сондай-ақ басатуыш сынып оқушылары 3-сыныптан бастап сөз таптары туралы да (олардың ғылыми терминдік атаулары т.б.) кең мағлұмат алады. Атап айтқанда «Зат есім», «Сын есім», «Етістік» сияқты сөз таптарының негізгі және туынды түрлерін, болымсыз етістіктерді, есептік және реттік сан есімдерді бір-бірінен ажырата білуге, күнделікті өмірде пайдалана білуге тиіс.

4-сыныпта «Зат есім», «Сын есім», «Етістік» туралы оқушылардың мағлұматтары бұрынғыдан да кеңейе түседі. Олар енді бұл сөз таптарының дара және күрделі түрлерін сөйлем ішінен тауып, немесе өздері құрастырып үйренеді. Осы дағдылар кейін «Сөйлем» тарауында сөйлемнің дара және күрделі мүшелері туралы ұғымдармен ұштасып, оқушылардың сөйлеу және жазу жұмысы жүйелі болып, күрделі сөйлемдерді пайдалана білуіне жеткізеді.

Сонымен төрт жылдық бастауыш мектепті бітірген оқушы тілдің морфологиялық жүйесі туралы белгілі бір дәрежеде мағлұмат алып шығады. Олар бағдарламалық талаптар бойынша, негізгі сөз таптарын бір-бірінен ажырата алады, сөз бен сөзді байланысытрып тұрған жалғауларды да едәуір меңгереді. Сөздерді түбірге, қосымшаға, жұрнаққа, жалағуға бөліп, қарапайым морфологиялық талдау жасауды да біледі.

Оқушылардың тілдің морфологиялық жүйесіне алған бұл мағлұматтар мен дағдылар кейінгі «Сөйлем» тарауында берілетін ұғымдармен ұштастырып, оларды өз ойларын еркін баяндап, айта және жаза білетін дәрежеге жеткізуге тиісті. Бағдарламалық талап –осы. Бірақ бұл талаптың қай мектепте қандай дәрежеде орындалатыны мұғалімнің шеберлігінде, сабақты әр тақырыптың өзіндік сипатына сай ұйымдастыруына және тиімді әдістерді қодана білуіне байланысты.

Бастауыш сыныптарда сын есімнен өткенді қайталау сабағының әдіс-тәсілдері.

3-сыныпта оқушының сын есім туралы бұрын алған білімі мен түсінігі кеңейтіледі. Мұнда сын есімдерді жікке бөліп таныту, сын есімдерді зат есімдермен дұрыс тіркестіре білу, негізгі, туынды сын есімдерді айырту талабы қойылады.

Сын есімді оқығанда оған объекті болатын сөздері мен мол мәтіндері пайдаланылған жақсы нәтиже береді.

Мысалы: Гүлдер, гүлдер, мол гүлдер,

Қызыл, гүлдер, көк гүлдер...

деген сияқты мәтінді алдық дейік, сонда осындағы гүлдер сөзіне қандай сұрақ қойылады? деген сұрақтарға жауап алғаннан кейін, екінші қатардағы гүлдер деген сөздің екі жерде екі түрлі сыны айтылғанын оқушы аңғартатын болсын, соларды салыстырулары керек, қызыл, көк сөздерді заттың түсін білдіретін сын есімдер екенін айтсын. «Заттардың түсін білдіретін таға қандай сөздерді білесіңдер? деген сұраққа мүдірмей дұрыс жауап қайыра білген оқушы оған дейінгі сабақты дұрыс түсінген деп айтуға болады.

Үлгі бойынша берілген сын есімдерді оқушылар зат есімдерге қатыстырып айтуға тиіс.Тиісті зат есімдерді оқушылардың өздері айтады. Олар нақты заттар болғаны дұрыс. Сонымен, сол сын есімдер тіркесе алатын да, тіркесе алмайтын да заттар болатынын оқушы білуге тиіс. Мысалы, семіз ешкі, семіз адам деуге болады, семіз кітап, семіз киім деуге болмайды, қалың кітап, қалың киім дейміз. Мұндай мысаладр ойшыл, сезімтал, талғампаз болуға итермелейді.

Сын есімнің мағыналық тобын сөйлем ішінде танып, бірін екіншісінен айырып, жеке сөйлемдерді көшірту қажет. Мұндай тапсырмаларды сыныпта орындаулары керек. Ол үшін мұғалім алдын ала жеке, сөйлемдерді балаларға оқытып:

-Ақылбай, бірінші сөйлемде сын есім бар ма? Сурет қандай сөз? Оларға қандай сұрақтар қойылады?-дегендей сұрақтар қойып, сын есім мен зат есім таптарын талдап, айқындап алу керек.

Зат есімдерге қатысты болатын сын есімдерді , сын есімге қатысты зат есімді таптыру, оларды тіркестіре білуге үйрететін жаттығулар жүргізу тиімді. Сондай-ақ жаттығулардың ерекшеліктерін ескере отырып, балаға сын еісмдердің қызметі заттардың сындық - сапалары болу екенін білдіру керек.

3-сыныпта негізгі және туынды сын есім туралы алғашқы мағлұмат беріледі. Бұл жаттығу жұмыстары арқылы, яғни берілген сын еісмдердің түбірі мен қосымшасын ажырату арқылы жүзеге асады. Мәселен, ақылды адам, тәртіпті бала, шырайлы жер, әдепті келін, қызық ертегі тәрізді тіркестерді тақтаға жазып, сын есімдердің түбірі мен қосымшасын ажыратқызып байқату тәсілмен зат есімдерге әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы туынды сын есім жасалып тұрғаны түсіндіріледі. Содан соң негізгі сын есім мен туынды сын есімді салыстырып, олардың бір-бірінен өзгешелігін аңғартамыз.

Тағы бір ескертіп кететін нәрсе: сын есімнің салыстырмалы шырай жұрнақтарымен ісжүзілік тұрғыда таныстыру көзделеді.

Өйткені оқушылар заттардың әр алуан қасиеттерін бір-бірінен салысытрып айту барысында аталған жұрнақтарға кездеспей тұрмайды. Сол себепті жаттығулар орындау барысында салыстырмалы шырай жұрнақтарымен таныстыра беру артықтық етпейді, керісінше оқушылардың сөз байлығын молайтады, заттарды сипаттай білуге, өзара дұрыс салыстырып айтуына мүмкіндік береді. Оқулықтағы 389-392-жаттығулар осы мақсатқа орай берілген.

389- жаттығуда негізгі сын есімдерге –да, -деу, -пау, -пеу, -тау, -теу, -шыл, -шіл, -ғылт, -ғыш жұрнақтарын жалғап жазып, негізгі сын есімдердің мағынасында қандай өзгеріс болғанын айту.

Мысалы: Ақ-ақшыл, боз-бозғылт, жасыл-жасылдау, сары-сарылау, үлкен-үлкендеу, көк-көкшіл, ұсақ-ұсақтау

3-сыныпта сын есімге арналған күнделікті сабақ жоспарыың үлгісі:

1. 
   Сабақ тақырыбы: Негізгі және туынды сын есімдер.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: Негізгі және туынды сын есімдер туралы мағлұмат беру; олардың бір-бірінен өзгешелігін саналы түрде меңгерту.
   
3. 
   Тәрбиелік мәні: Оқушылырды имандылыққа, сауаттылыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу.
   
4. 
   Сабақтың әдісі: әңгімелеу.
   
5. 
   Сабақтың көрнекілігі: кітап, кесте, сурет.
   
6. 
   Сабақтың барысы.
   

- Оқушылардың кітап, дәптерлерін түгелдеу.

- Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ІІ.Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ.Жаңа сабақ.

1. 
   Кіріспе, әңгімелеу.
   

Негізгі сын есім	Туынды сын есім
Талап, білім	Талапты, білімді
Ажар, әдеп	Ажарлы, әдепті
Сана, көңіл	Саналы, көңілді

• 
  Талап сөзіне сұрақ қойыңдаршы.
  
• 
  Не?
  
• 
  Талапты сөзіне сұрақ қойыңдар.
  
• 
  Қандай?
  
• 
  Талап – түбір, -ты – жұрнақ, Талантты – сын есім
  

Туынды сын есімдер зат есімдерден жасалады. Ол үшін –ты, - ті, -лы, -лі, -ды, -ді, -т, т.б. жұрнақтар жалғанады.

Аппақ болып таң атып,

Түтін тіке шығады.

Қарлығаштар қанатын,

Самғап биік ұшады.

2. 
   Оқулықпен жұмыс
   

374-жаттығу. Мақалмен жұмыс. Сын есімдердің негізгі, туынды екенін ажырату.

Сулы жер құрғақсыз болмас,

Таулы жер бұлақсыз болмас.

3. 
   Ойын. «Кім тез табады?»
   

Керісінше, «бір зат есімге көп сын есім» ойыны.

- Сын есімнің қандай түрлерін өттік?

- Туынды сын есім қалай жасалады?

- Негізгі және туынды сын есімнің айырмашылығы неде? Мысал келтір.

Әр оқушы осы сұрақтарға жауап береді, сын есімнің ержесі мен сұрақтарын айыра берулері керек. Өз ойлары мысалдар келтіріп, сұрақтар қойып, өткен жаңа сабақты қорытындылап кетеміз, оқушыларға жалау, машина, қоян, сәбіз, жапырақ, түлкі т.б.суреттері үлестіріп беріп, осы сурет бойынша заттың түр-түсін айыру үшін сөйлем құр деп тапсырылады. Қай бала тез, дұрыс сөйлем құрап, бұл сөйлемдегі заттың түсін білдіретін сөздердің сын есім болатынын түсіндіріп, қандай сұраққа жауап беретінін айыра алса, ұтқан болып шығады.

Мысалы, сурет бойынша оқушылар мынадай сөйлемдер ойлап табуға тиісті.

Ту Қара торғай

Көгілдір ту Қара торғайға

Желбіреді Ұя жасадық

Машина Қоян

Бақытжан жеңіл Сұр қоян

Машинаға мінді Қашты

Мамам қызыл Жапырақ

Алма әкелді Күзде жапырақ

Алма Сары түске боялды.