БЕ­ҒА­зы-дәН­Ді­бай мә­ДЕ­НИ­еті­НІҢ СҮйек өҢ­деуіне қА­тыс­ты өзек­ті мӘселелері

Қ.Ха­лид­тің айту­ын­ша, дүн­ген­дер­дің осы тұс­та­ғы со­ғыс­та­ры қа­зақ хал­қы­мен ті­ке­лей байла­ныс­та бол­ған. Дүн­ген кө­те­рі­лі­сін бас­та­ған Бұр ба­тыр мен Қа­бан­байдың әуле­ті­нен Әл­ді­бек ба­тыр қы­тай мен қал­мақ­қа қар­сы одақ­тас­қан со­ғыс­та­ры­на Қ.Ха­лид бі­ре­гей де­рек­тер ұсы­нып өте­ді². Мә­се­лен, бү­гін­гі кү­ні есі­мі бел­гі­сіз бо­лып отыр­ған дүн­ген­дер­дің ха­лық ба­ты­ры Бұр жө­нін­де Қ.Ха­лид­тің ұсы­нып кет­кен де­рек­те­рін дә­лел­дейтін қо­сал­қы мә­лі­мет­тер­дің бол­мауы зерт­теу жұ­мыс­та­ры­ның іл­гер­леуіне қи­ын­шы­лық­тар ту­ғы­зып отыр. Ав­тор­дың айту­ын­ша: «Бұр Ба­һа­дұр Құл­жа­да, ен­ді бір анық­та­ма­да Ма­нас­та ту­ыл­ған, жас ке­зін­де Шә­уішек­ке ке­ліп әр­кім­нің есі­гін­де қыз­мет­те жүр­ген де­ген. Жа­сы 25–26 ке­зі, мы­на кө­те­рі­ліс­ке ара­ла­сып абы­ройы ас­ты. Бұр Ба­һа­дұр­дың ба­тыр­лы­ғын көз­бен көр­ген­дер­ге қа­ра­ған­да ол тіп­ті зең­бі­рек оғы­нан тайсал­май жа­уға шауып, бұл қа­тыс­қан со­ғыс­та жақ­сы­ла­ры же­ңі­лу де­ген­ді ойла­майды да екен. Бір ға­жа­бы 50, бол­ма­са жүз­ден аса адам­дар­мен-ақ не­ше мың қы­тайды же­ңіп қайта­ды екен. Егер бұл қа­ла­да қал­са, не­ше мың дүн­ген мен қа­зақ әс­ке­рі де қо­сы­ла ба­рып же­ңі­ліп қаш­қа­ны­мен, мұн­дай ха­бар­ды Бұр Ба­һа­дұр есі­тіп, ша­буыл­ға шық­қан­да оның қа­ра­сын көр­ген қы­тайлар қа­ша жө­не­ле­ді екен»², — деп жа­за­ды. Ав­тор, әде­тін­ше, де­рек­ке «ен­ді бір анық­та­ма­да» деп сіл­те­ме кел­тір­мейді. Бұр си­яқ­ты Қы­тайдың өңі­рін­де жер-жер­лер­де­гі дүн­ген­дер­дің кө­те­рі­ліс­те­рін бас­қар­ған қол­бас­шы­лар бір­не­шеу бол­ған бол­са ке­рек, со­лар­дың бі­рі ба­тыс та­рих­шы­ла­ры­ның ең­бек­те­рін­де: «К то­му вре­ме­ни — кон­цу 60-х го­дов — в ла­ге­ре вос­став­ших уси­ли­ва­ет­ся раз­ме­жев­ка клас­со­вых сил. Ряд ру­ко­во­ди­те­лей из сре­ды му­суль­ман­ско­го ду­хо­вен­ства от­хо­дит от дви­же­ния. К ру­ко­вод­ству выд­ви­га­ет­ся кресть­янин Би­ян­ху^*. Раз­би­тый в Гань­су Би­ян­ху про­дол­жал борь­бу на тер­ри­то­рии Синьцзя­на»³, — деп бе­ріл­ген.

Қ.Ха­лид: «Бағ­зы та­рих­тар­да 188 һиж­ра жы­лы Шын им­пе­ра­то­ры Сун Цунг хан Аб­ба­си­лер ха­ли­фа­ты­ның (яғ­ни араб ха­ли­фа­ты бо­лу ке­рек) екін­ші­сі Әбу Жа­афар Ман­сур­дан кө­мек сұ­рап, бұ­лар он мың әс­кер жі­бер­ген. Шын^***** пат­ша­лы­ғы осы­лар­дың кө­ме­гі­мен ішін­де бол­ған кө­те­рі­ліс­ті бас­қан. Нә­ти­же­сін­де ең­бе­гін ба­ға­лап олар­ға жер­гі­лік­ті қы­тай қыз­да­ры­нан семья құ­ру­ға рұқ­сат бер­ген. Олар бө­лін­ген жер­лер­де өсіп-өніп әуле­ті кө­бейген. Осы­дан олар­дың ба­ба­сы араб де­ген­дер бар...»², — деп жа­за­ды. Бұл жо­ра­мал­ға байла­ныс­ты дүн­ген Сү­леймен Ли­шон­гуйдың «Та­ри­хи тун­ган» («Ис­то­рия дун­ган»)¹² ең­бе­гін­де­гі фольклор­лық ма­те­ри­ал­да дүн­ген­дер­дің шы­ғу те­гі Таң им­пе­ра­то­ры Ли Ши­мин­нің Қы­тайға араб әс­кер­ле­рін ру­ха­ни кө­мек көр­се­ту­ге ша­қы­ру­ымен жә­не со­ңын­да әс­кер­дің Қы­тай же­рін­де мәң­гі­лік­ке қа­луы жө­нін­де айты­ла­ды. Қ.Ха­лид, әде­тін­ше, өзі­нің бұл нұс­қа­сы­на ке­ре­ғар ойын біл­дір­мей қал­майды: «... алайда ха­ли­фа со­нау араб елі­нен он мың әс­кер­ді шар­ша­тып Қы­тайға жет­кіз­ген­нен кө­рі, би­лі­гі жү­ріп тұр­ған Мауаре­наһ­рдан кө­мек жі­бе­ру ар­қы­лы Қы­тайдың өті­ні­шін қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға мәж­бүр бол­ған. Сон­да қа­лай айтса да, «са­мар­қан­дық, бұ­ха­ра­лық» деп айты­ла­тын қы­тайлар­дың ба­ба­ла­ры осы екі қа­ла­ның кі­сі­ле­рі де­уге не­гіз бар, оны олар­дың тіл­де­рі де дә­лел­дейді (жал­пы Са­мар­қан біз­дің дәуірі­міз­ден бұ­рын бол­ған қа­ла екен­ді­гі та­рих­та бел­гі­лі — ауд.)»², — деп жа­за­ды. Дүн­ген­дер­дің шы­ғу те­гі мә­се­ле­сі­не байла­ныс­ты «Тауарих хам­са­да» жи­нас­ты­рыл­ған, атал­ған де­рек­тер то­бы­на Қы­тай же­рі­не ер­те­рек­тер­де екі тол­қын­мен кел­ген бі­рін­ші­сі арап ха­ли­фат­та­ры­ның тұ­сын­да, екін­ші­сі Ақ­сақ Те­мір, яғ­ни Мауаре­наһр би­лі­гі­нің тұ­сы де­ген қо­ры­тын­ды жа­са­уға бо­ла­ды. Қ.Ха­лид­тің жи­ған де­рек­те­рі маз­мұ­ны жа­ғы­нан ба­тыс шы­ғыс­та­ну­шы­ла­ры­ның жә­не дүн­ген­та­ну­шы зерт­те­уле­рі­мен то­лық­тай дә­лел­де­ніп отыр.

Дүн­ген хал­қы­ның мұ­сыл­ман ді­ні мә­се­ле­сі­не байла­ныс­ты Қ.Ха­лид: «Қа­лай де­ген­мен де дүн­ген­дер­дің мұ­сыл­ман­шы­лы­ғы кейінен бол­ды де­уге кел­мейді, біз­дің жо­ра­мал­дауымыз­дан көп бұ­рын бол­ған. Бұл ту­ра­лы та­лай та­рих­ты оқып, та­лайдан сұ­рап та көр­дік. «Даб», яки «Дуб», ахун­ның ха­ба­ры­нан бас­қа дұ­рыс анық­та­ма бол­ма­ды, ол біз­дің бас­па­мыз­дан шық­қан. Қы­тай та­ри­хын­да да осы­лай жа­зыл­ған»², — деп қа­на қоя са­ла­ды. Жал­пы дүн­ген­дер­дің мұ­сыл­ман ді­ні­не байла­ныс­ты та­рих­та бар жо­ра­мал­дар­ға ке­ле­тін бол­сақ, оның бі­рі И.И.Юсу­пов «Ис­то­рия се­ла Джа­пак-тю­бе»¹³ ең­бе­гін­де, қы­тай та­рих­шы­ла­ры­ның зерт­те­уле­рі­не сүйене оты­рып, VІІІ ғ. ор­та­ға­сыр­лық Қы­тай ас­та­на­сы Ча­нан­да 4 мың­нан ас­там ше­тел са­уда­гер кө­пес­те­рі, яғ­ни Таң им­пе­ри­ясы­ның дәуірін­де Қы­тайдың пор­ттық қа­ла­ла­ры мен эко­но­ми­ка­лық ор­та­лық­та­ры­на арап, пар­сы кө­пес­те­рі ағы­лып кел­ген бол­са ке­рек. Олар өз ел­де­рі­не орал­ғы­сы кел­мей осы жер­де қа­лып қы­тай қыз­да­ры­на үйле­ніп, ор­нық­қан. Ке­ле­сі мұ­сыл­ман­дар­дың ма­ңыз­ды бө­лі­гі­нің Қы­тайға қо­ныс ауда­руы ХІІІ ғ. ба­сын­да, яғ­ни мон­ғол-та­тар шап­қын­шы­лы­ғы ке­зін­де, іс­ке асы­рыл­ған. Осы тұс­та Ор­та Ази­ядан кө­шіп кел­ген мұ­сыл­ман­дар мұ­сыл­ман ді­ні­нің мон­ғол дәуірін­де Қы­тайға ену­ін­де үл­кен роль ойна­ған де­ген жо­ра­мал­дар ұсы­ны­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар Қы­тайда­ғы дүн­ген­дер­дің мұ­сыл­ман ді­ні­не байла­ныс­ты қа­зір­гі таң­да Д.С.Мад­жун, И.С.Ши­сыр¹⁴ си­яқ­ты ав­тор­лар­дың ма­қа­ла­ла­ры жа­рық көр­ген.

Ке­зек­те Қ.Ха­лид дүн­ген­дер­дің жа­зу­ына байла­ныс­ты зерт­теуін: «Са­лар­лар­дың бас­қа дүн­ген­дер­дің жал­пы жа­зуы қы­тайша, ерек­ше хат­та­ры арап­ша бол­ды. Ара­би құ­ран, яки өз­ге­ле­рін оқып өз­де­рін­ше ауда­ра­ды, мы­са­лы: Лә Илә­хә Ил­ла Лло­һу Му­хам­ма­ду Рро­су­му­му ти­ан жу­шу ину хун­да шнрун мухд ху­дайи Лул­лоһ — жнсой, яғ­ни «Ал­ла­дан бас­қа Құ­дай жоқ, Мұ­хам­мед — оның ел­ші­сі», «ти­ан — тә­ңі­рі»², — деп жа­за­ды. Нақ­ты де­рек, ав­тор­дың айту­ын­ша, олар­дың мұ­сыл­ман ді­нің бір­ден-бір өкіл­де­рі бо­лып та­бы­ла­тын дә­лел­дейді. Со­ны­мен қа­тар дүн­ген­дер­дің араб ті­лін­де­гі құ­ран­да­ры қы­тай ті­лі­нің әсе­рі­мен айты­ла­ты­нын Қ.Ха­лид­тің жа­зу­ынан кө­ру­ге бо­ла­ды, яғ­ни олар­дың тіл­де­рі­не қы­тай ті­лі­нің әсер ет­пей қойма­ған­ды­ғын кө­ре­міз.

Жал­пы Қ.Ха­лид Ор­та­лық Азия ха­лық­та­ры­ның ішін­де бү­гін­гі кү­ні эт­ни­ка­лық мә­се­ле­ле­рі, ұлт азат­тық со­ғыс­та­ры си­яқ­ты әр­бір ха­лық­тар­дың та­рих­та­рын­да зерт­те­уде күр­де­лі бо­лып та­бы­ла­тын, яғ­ни анық­тау тұс­та­рын­да көп­те­ген қи­ын­шы­лық­тар ту­ғы­за­тын, та­қы­рып­тар­ға қа­тыс­ты ұланғайыр ең­бек ет­кен. Ав­тор­дың жі­бер­ген кем­ші­лік­те­рі кө­бі­не­се сол жи­ған де­рек­те­рі­не жа­са­ған қо­ры­тын­ды­ла­рын­да, не­ме­се тұ­жы­рым­да­рын­да, ке­тіп отыр­ған. Яғ­ни ав­тор жи­нас­тыр­ған де­рек­тер­ді қай ағым­ға бұ­ра­рын біл­мей, бір­де ас­тар­лап бол­сын, та­ма­ша қо­ры­тын­ды жа­са­са, бір­де өзі­нің жи­ған де­рек­те­рі­нің құн­ды­лы­ғы­на қа­ра­мас­тан, қар­сы пі­кір­лер, не­ме­се қа­ра­ма-қайшы ойлар, айта­тын бол­ған. Де­ген­мен, бү­гін­гі кү­ні «Тауарих хам­са­да» жи­нас­ты­рыл­ған де­рек­тер де­рек­та­ну­лық, та­ри­хи т.б. тал­да­улар­дан өт­кі­зі­лу нә­ти­же­сін­де құн­ды­лы­ғы ар­ту­да.

Әде­би­еттер ті­зі­мі

1. 
   Бернс А. Пу­те­ше­ствие в Бу­ха­ру. – М., 1849; Пре­же­вальский Н.М. Мон­го­лия — стра­на тан­гу­тов. – М., 1849; За­ру­бин И. По ито­гам и сте­пям Сред­ней Азии // Рус­. вес­тн. – 1879; Ка­фа­ров П.И. О ма­го­ме­та­нах в Ки­тае // Тр. чл. Рос­сийской ду­хов­ной мис­сии в Пе­ки­не. – СПб., 1866. – Т.4; Гейнс А.К. О вос­ста­нии му­суль­ман­ско­го на­се­ле­ния, или дун­га­ней, в За­пад­ном Ки­тае // Тур­кес­тан­ский сб. – 1867. – Т.5; Арис­тов Н.А. За­ме­тки об эт­ни­чес­ком сос­та­ве ту­рец­ких пле­мен и на­род­нос­тей и све­де­ния об их чис­лен­нос­ти // Жи­вая ста­ри­на. – 1896. – Вып. 3–4.
   
2. 
   Құр­бан­ға­ли Ха­лид. Тауарих хам­са («Бес та­рих»). – Алматы, 1992. – 135–137-б.
   
3. 
   Ефи­мов Г. Очер­ки по но­вой и но­вейшей ис­то­рии Ки­тая. – М., 1952. – С. 79.
   
4. 
   Си­бир­ский вес­тн. – СПб., 1819. – Ч. 8.
   
5. 
   Лав­ров В.В.Тур­кес­тан. – М., 1914. С. 34.
   
6. 
   Ку­ро­пат­кин А.Н. Каш­га­рия. – СПб., 1879. – С. 128.
   
7. 
   Бо­го­яв­лен­ский Н.В. За­пад­ный Зас­тен­ный Ки­тай. – СПб., 1906. – С. 51–54.
   
8. 
   Сос­нов­ский Ю. Эк­спе­ди­ция в Ки­тай в 1874–1875 гг. – М., 1882. – Т. 1. – С. 516.
   
9. 
   Се­лиц­кий И. Кульджин­ские пе­ре­се­лен­цы пог­ра­нич­ной с Ки­та­ем по­ло­сы. – Ка­зань, 1906. – С. 3.
   
10. 
    Бар­тольд В.В. Эт­ног­ра­фи­чес­кий сос­тав му­суль­ман­ско­го ми­ра. – М., 1966. – Т. 7. – С. 245.
    
11. 
    Су­шай­ло М.Я. Дун­га­не (ис­то­ри­ко-эт­ног­ра­фи­чес­кий очерк). – Фрун­зе, 1971. – С. 54.
    
12. 
    Ли­шон­гуй С. Ис­то­рия дун­ган. Са­мар­канд, 1916 // Проб­ле­мы дун­га­но­ве­де­ния. – Биш­кек, 1998. – С. 39.
    
13. 
    Юсу­пов И.И. Ис­то­рия кол­хо­за Ок­тябрь. – Алма-Ата, 1991. – С. 10.
    
14. 
    Мад­жун Д.С. О ро­ли ис­ла­ма в эт­но­ге­не­зе дун­ган // Проб­ле­мы дун­га­но­ве­де­ния. – Биш­кек, 1998. – С. 13–14.
    

ӘОЖ 94 (574+575.1/.4)+39

А.Н.Мұ­қа­но­ва

Е.А.Бө­ке­тов атын­да­ғы Қа­ра­ған­ды мем­ле­кет­тік уни­вер­си­те­ті

Сон­дай-ақ жо­ға­ры­да­ғы Қ.Ха­лид мә­лі­ме­ті­нен, қал­мақ топ­та­ры­ның жа­ңа ата­ула­рын айна­лым­ға қо­су­ға бо­ла­ды. Атал­ған қал­мақ­тар­дың іші­нен хо­шауыт, тор­ғауыт, дур­бут, хойт си­яқ­ты­ла­ры ғы­лы­ми де­рек­тер­де бе­рі­ліп жүр: «Воз­ник­шие пос­ле рас­па­да Мон­гольской им­перии в ХV в. но­вые эт­ни­чес­кие под­раз­де­ле­ния пред­став­ля­ли со­бой уже не ро­доп­ле­мен­ные объ­еди­не­ния, а фе­одаль­ные кня­же­ства с нас­лед­ствен­ны­ми кня­жес­ки­ми ди­нас­ти­ями. На ис­то­ри­чес­кой сце­не в Мон­го­лии по­яви­лись тор­га­уты (тор­га­уты, тор­гу­ты), хо­шо­уты (хо­шу­ты), дер­бе­ты (дэр­бэ­ты), чо­ро­сы, хойты и другие со­ци­аль­но-эт­ни­чес­кие объ­еди­не­ния, сло­жив­ши­еся в ХVІ–ХVІІ вв. в ойрат­скую на­род­ность»².

Та­рих­шы­ның қал­мақ­тар­дың шы­ғу те­гі жө­нін­де­гі кейбір мә­лі­мет­те­рі осы ха­лық­тың бел­ді бір аза­ма­ты­мен өз дәуірін­де ақ­пар алыс­қа­нын дә­лел­дейді. Мә­се­лен, «Қал­мақ­тар­дың өз та­ри­хын­да біз­ді еш­кім біл­мес, еле­мес те еді, та­рих­шы­лар біз­ден ха­бар­сыз да еді деп көр­се­те­ді. Олар­дың кө­зін Шың­ғыс аш­ты де­ген­ді айта­ды. Оған қо­са бұ­лар­дың іші­нен сыр алу­ға бас­қа жер­ден еш тың­шы­лар кі­ре ал­майтын, кір­се, бейне­сі, әде­ті, жү­ріс-тұ­ры­сы бі­лі­ніп қа­ла­ды да қол­ға тү­се­ді. Осын­ша се­беп-жағ­дайлар­дың ке­сі­рі­нен өз­ге әлем ха­лық­та­ры бұ­лар ту­ра­лы еш­нәр­се бі­ле ал­ма­ушы еді. Тіп­ті атақ­ты та­рих­шы есеп­те­ле­тін За­риф ибн Хал­дун көп­те­ген ғы­лым пән­де­рі­не еш­кім қар­сы ке­ле ал­майтын, ерек­ше та­рих, ше­жі­ре­де сөз айту­ға бол­майтын тең­де­сі жоқ ға­лым бұ­лар ту­ра­лы үн­де­мей, тек «Усу­лы тауарих» кі­та­бын­да «әл-ха­бар ләйсә кәл-муааянаh» (ха­бар кө­бе­нен көр­ген­дей емес) деп түйген»¹, — деп жа­за­ды. Нақ­ты де­рек­тен ав­тор­дың қал­мақ­тар­дың ер­те ор­та­ға­сыр­лық та­ри­хын, яғ­ни Шың­ғыс ме­м­ле­ке­ті­нің құ­ры­лу қар­са­ңын­да­ғы жә­не мон­ғол-та­тар шап­қын­шы­лы­ғы тұ­сын­да­ғы та­ри­хын, жа­зып отыр­ға­ны­на көз жет­кі­зу­ге бо­ла­ды.

Ен­ді­гі бір жер­де ав­тор қал­мақ хал­қы­ның шы­ғу те­гі­не жә­не «қал­мақ» ата­лу­ына байла­ныс­ты ха­лық ара­сын­да кең та­ра­ған та­ма­ша бір де­рек­ті кел­ті­ре­ді. Нақ­ты де­рек­те: «Қа­зақ та, қал­мақ та бұл оқи­ға­ны жақ­сы бі­ле­ді, — деп, — Шың­ғыс ал­ты ша­һар­дан бас­тап Бағ­дад, Шам, Ха­лаб, онан сол­түс­тік­те Урал, Дәш­ті Қып­шақ, Мауарен­наһр, Мон­ғол­стан­ның сол­түс­тік аймақ­та­рын жә­не Амур уәла­ятын­да тұр­ған та­тар­лар­ды өзі­не қа­рат­ты. Со­ңы­нан мұ­ның кө­бі мұ­сыл­ман бол­ған­да та­тар ру­ының бі­ра­зы өз ді­нін­де қа­лып, шы­ғыс­қа қа­рай ығыс­қан. Осы се­беп­ті олар­ға «қал­мақ» аты қойыл­ған де­уші­лер де бар. Өйтке­ні әдеп­кі­де қал­мақ­тар­ды еш­кім дін­ге зор­ла­май ер­кі­не қойып, олар ке­ңе­сіп кө­рейік де­ген соң уақыт бел­гі­ле­ген. Бі­рер ай өт­кен соң жи­на­лып, қа­лай бол­ды де­ген­де: біз өз ді­ні­міз­де қал­мақ бол­дық де­ген»¹, — деп жа­за­ды. Бұ­ған қо­са: «Кал­мык, пра­виль­нее кал­мак, есть соб­ствен­ное имя, дан­ное за­пад­ным мон­го­лам от тур­кес­тан­цев. Се­го сло­ва нет в мон­гольском язы­ке и мон­го­ла­ми не упот­реб­ля­ет­ся. Фи­шер, со­чи­ни­тель Си­бир­ской ис­то­рии, оши­боч­но при­ни­ма­ет оное за од­но со сло­вом Кал­пак»⁴ де­ген де­рек бар.

Та­ғы­да дін мә­се­ле­сі­не байла­ныс­ты Қ.Ха­лид: «Қал­мақ­тар­дың жал­пы дін ба­сын «ки­кан ча­ған» деп, оның шә­кір­тте­рін «ла­ма», — дейді — Ки­ім­де­рі ұзын, сүйре­тіл­ген, бә­рі де дам­бал­сыз, шұ­ба­лаң­да­тып ки­ген­дік­тен не бол­са со­ған ти­іп кір-лас бол­ған­ды­ғы­на да кө­ңіл аудар­май, адам көр­гі­сіз сұ­рық­та­ры­мен жү­ре бе­ре­ді, се­бе­бі оның кі­рін ке­ті­ру, та­зар­ту үл­кен қыл­мыс бо­лып есеп­те­ле­ді»¹, — деп жа­за­ды.

Біз қа­зақ­стан­дық та­рих­шы­лар­дың қал­мақ­тар­дың та­ри­хын зерт­те­уде не­гіз­гі ал­ға қойған мақ­сат­та­ры олар­дың шы­ғу те­гін емес, қа­зақ-қал­мақ со­ғыс­та­рын­да­ғы кө­рі­ніс­те­рін ашу та­ра­пы­нан бол­ға­нын бі­ле­міз. Ре­во­лю­ци­яға дейін­гі не­ме­се шетел­дік, пос­тке­ңес­тік, ке­ңіс­тік та­рих­на­ма­да бол­ма­сын қал­мақ­тар­дың та­ри­хы не­гі­зі­нен жол­шы­бай бас­қа та­қы­рып­тар­ды ше­шу мақ­са­тын­да ға­на қа­рас­ты­ры­лып кел­ге­ні бел­гі­лі. Бү­гін­гі кү­ні Қ.Ха­лид­тің жал­пы қал­мақ эт­ног­ра­фи­ясы­на байла­ныс­ты жи­ған де­рек­те­рі жа­ңа зерт­теу жұ­мыс­та­рын жүр­гі­зу­ге ұйтқы бо­ла­ры анық.

Әде­би­еттер ті­зі­мі

1. 
   Құр­бан­ға­ли Ха­лид. Тауарих хам­са («Бес та­рих»). – Ал­ма­ты, 1992. – 124-б.
   
2. 
   Мо­исе­ев В.А. Джун­гар­ское хан­ство и ка­за­хи (ХVІІІ–ХVІІІ вв.). – Ал­ма-Ата: Гы­лым, 1991. – С. 6.
   
3. 
   Ав­ля­ев Г.О. Про­ис­хож­де­ние Кал­мыц­ко­го на­ро­да. – Элис­та, 2002. – С. 12–13.
   
4. 
   Би­чу­рин Н.Я. Ис­то­ри­чес­кие обоз­ре­ние ойра­тов, или кал­мы­ков, с ХІ сто­ле­тия до нас­то­яще­го вре­ме­ни. – Элис­та, 1991. – С. 20–33.
   
5. 
   Ар­тык­ба­ев Ж.О. Эр­чи­сын-Су­мэ — храм на Ир­ты­ше (За­га­доч­ные страни­цы ис­то­рии ХVІІ ве­ка). – Се­ми­па­ла­тинск, 2002. – С. 58.
   

УДК 902 (574)

А.Шу­кан, К.А.Еси­мов

Ка­ра­ган­дин­ский го­су­дар­ствен­ный уни­вер­си­тет им. Е.А.Бу­ке­то­ва