Білім беру бағдарламасы: «6В05201-Экология»
Абиотикалық орта факторлары
жүктеу/скачать 210.82 Kb.
|
| Абиотикалық орта факторлары
Климаттық факторлар. Ағашты өсімдіктер екі ортада - ауада және топырақта кездеседі. Бұл екі орта бір-бірінен физикалық және химиялық қасиеттері бойынша айтарлықтай ерекшеленеді: тығыздығы, химиялық құрамы, температурасы, ылғалдылығы және т.б. Сондықтан 400 миллион жылдан астам эволюция барысында өсімдіктер екі функционалды және құрылымдық жағынан әр түрлі бөліктерді дамытты: жер асты және жер үсті. Олардың қызмет ету жағдайлары өте әртүрлі, сондықтан экологияға қатысты олар атмосфераның климатының экологиясын және топырақтың экологиясын ажыратады. Климат - біртұтас ұғым. Ағаш өсімдіктерге қатысты келесі құрамдас элементтердің маңызы зор: жарық, жылу, ылғалдылық, ауаның құрамы және қозғалысы (жел). Жарық – жасыл өсімдіктер үшін – өмірдің маңызды факторларының бірі, өйткені ол фотосинтезге қажетті сәулелік энергияны береді. Өсімдіктердің мекендеу орындарында жіңішке алуында, ормандағы ағаш түрлерінің табиғи жаңаруында жарықтың маңызы зор. Жарықтандыруға реакциясы бойынша өсімдіктердің 3 негізгі экологиялық тобын ажыратады: жарықсүйгіштер (гелиофиттер), көлеңкеге төзімділер (скиофиттер) және көлеңке сүйгіштер. Жарық сүйгіш түрлер ашық мекендейтін өсімдіктер. Олардың ең төменгі жарық мөлшері 50-70% -ға жақын. Ағаш тектес өсімдіктердің ішінде көлеңке сүйгіш өсімдіктер жоқ, ал көлеңкеге төзімділер түрлердің үлкен тобын құрайды, олардың ортақ экологиялық қасиеті – жалпы күндізгі жарықтың кемінде 1-3% жарықта өмір сүру мүмкіндігі. Беларусь жағдайындағы ағаш өсімдіктерінің жарықтандыруға реакциясын кешенді бағалаумен бірге Н.Д.Нестерович пен Г.М. Марғайлық (1969) қылқан жапырақты және қатты ағаштар үшін төмендеу ретімен келесі экологиялық топтарды ұсынды: Жеңіл түрлер (яғни өте жарық сүйгіш): Шотланд қарағайы, Бэнкс қарағайы, Мюррей қарағайы, Сібір қарағайы, еуропалық балқарағай, ақ шегіртке, салбыраған қайың, мамық қайың, маньчжур жаңғағы, сұр қарағай. Салыстырмалы түрде жеңіл түрлер: Веймут қарағайы, Мензис псевдо-гемлок, Амур барқыт, кәдімгі күл, Пенсильвания күлі, құс шие Маака, сұр жаңғақ, кәдімгі тау күлі, ағылшын емені, күміс үйеңкі. Аралық, немесе орташа түрлер: тікенді шырша, күлте жапырақты үйеңкі, кәдімгі жаңғақ, қара албырт, кәдімгі жылқы каштаны. Салыстырмалы көлеңкелі түрлер: бір түсті шырша, жалаңаш қарағаш, тегіс қарағаш, далалық үйеңкі, қызыл емен. Көлеңке түрлері (яғни көлеңкеге ең төзімді): Сібір шыршасы, Норвегия шыршасы, Норвегия үйеңкі, кәдімгі граб, ірі жапырақты жөке, ұсақ жапырақты жөке. Жылу – өсімдіктердің тіршілігін, ботаникалық түрлердің жер бетінде жіңішке алуын, өсімдіктер қауымдастығы типтерінің қалыптасуын анықтайтын ең маңызды экологиялық фактор. 4 негізгі температуралық белдеулері бар: тропиктік субтропиктік, қоңыржай және суық. Табиғи түрде әртүрлі термиялық аймақтарда жіңішке алған ағаш өсімдіктері жылуға және оның маусымдық өзгерістеріне әртүрлі қатынасымен сипатталады. П.С.Погребняк (1968) ағаш түрлерінің 4 экологиялық тобын анықтайды: өте жылусүйгіш (эвкалипт, криптомерия, кипарис, сексеуіл); жылу сүйгіш (жаңғақ, ақ шегіртке, кәдімгі өрік, бал шегіртке); жылуды талап ететін орташа (сағақты емен, үйеңкі, қара алдер, амур барқыт); жылуға талапсыз (хош иісті және бальзамдық теректер, салбыраған және үлпілдек қайың, сібір шыршасы). Әртүрлі экологиялық топтардағы ағаш өсімдіктері өте жоғары немесе төмен температураға әртүрлі әрекет етеді. Өсімдіктердің өте жоғары ауа мен топырақ температурасына төзімділігі олардың ыстыққа төзімділігі (жылуға төзімділігі) деп түсініледі. Мұз кристалдарының пайда болуымен өсімдіктердің төмен температураға төзімділігі аязға төзімділік (аязға төзімділік), ал мұз түзілмейтін - суыққа төзімділік деп түсініледі. Ағаш өсімдіктер аязға әртүрлі әсер етеді. Өсімдіктердің бұл аязға зиянсыз шыдау қабілеті аязға төзімділік деп аталады. Су - температура және жарық жағдайларымен қатар су өсімдіктердің тіршілік ету жағдайының ең маңызды факторы болып табылады, ол өсімдіктердің аймақтық жіңішке алуын анықтайды. Ол топырақтың ылғалдылығын анықтайды, одан өсімдікке тамыр арқылы түседі, оны минералды, ауа ылғалдылығымен қамтамасыз етеді, булану мен өсімдіктің өсуін реттейді. Өсімдіктер өсетін жерлерде ылғалдың әртүрлі мөлшері (артық немесе жетіспеушілік) эволюция процесіндегі өсімдіктердің морфологияда көрініс табатын сәйкес бейімделуіне себеп болды. Өсімдіктерге ауадағы және топырақтағы судың мөлшеріне қатысты олардың барлығы 3 топқа бөлінеді: гигрофиттер – тамыры мен тамырсабақтары суда немесе шамадан тыс ылғалды топырақта (көлдер, өзен жағалаулары, теңіздер мен мұхиттар, ылғалды шалғындар мен ормандар). Олар жасушалардағы төмен осмостық қысыммен, қарқынды транспирациямен, үлкен жапырақ тақталарымен, үстіңгі тамыр жүйесімен ерекшеленеді, кейде ауа тамырларымен толықтырылады. Ағаш гигрофиттеріне қара албырт, талдың кейбір түрлері мен теректер жатады. Гигрофиттер тропиктік жаңбырлы және маранг ормандарында кең жіңішке алған. ксерофиттер – ылғалдың тұрақты немесе маусымдық тапшылығы жағдайында өсуге қабілетті өсімдіктер. Олар топырақ пен атмосферадан су алуды және оны өте үнемді пайдалануды қамтамасыз ететін бірқатар морфологиялық, анатомиялық және физиологиялық қасиеттерге ие. Ксерофиттерге сексеуіл, жүзген, сортаң, эфедра, т.б. мезофиттер – орташа ылғалды мекендейтін өсімдіктер. Ылғалдың қысқа мерзімді жетіспеушілігімен олардың жапырақтары қурап қалуы мүмкін, бұл транспирация жылдамдығын төмендетеді және өсімдіктерге уақытша су жетіспеушілігіне шыдауға мүмкіндік береді. Мезофиттерге біздің ормандардың көптеген ағаш өсімдіктері (көктерек, бук, шырша және т.б.) жатады. Суға қатысты бірқатар ағаш түрлері ксерофиттер мен мезофиттер (далалық үйеңкі, жіңішке жапырақты сорғыш, тегіс қарағаш), мезофиттер мен гигрофиттер (лавр терегі, мамық қайың, кәдімгі калина) арасында аралық орынды алады. Ауа – экологиялық фактор ретінде газдың құрамы мен қозғалысы (атмошар тәрізді циркуляция) тұрғысынан қарастырылуы керек. Өсімдіктер тіршілігі үшін ауаның газдық құрамы ерекше маңызға ие: фотосинтез үшін көмірқышқыл газы, тыныс алу үшін оттегі. Өсімдіктердің тыныс алуы үшін атмосферада оттегі жеткілікті, бірақ оның мөлшері топырақта азаяды. Газ тәріздес азот жоғары сатыдағы өсімдіктерге немқұрайлы қарайды, өйткені азотты түзетін бактериялармен симбиозда өмір сүретін өсімдіктерді қоспағанда, ол сіңірілмейді. Соған қарамастан, ағаш өсімдіктері ауа бассейніндегі газдың және түтіннің мөлшеріне әртүрлі әсер етеді. Ірі өнеркәсіп орталықтарының ауасында болатын қоспалар ағаш өсімдіктері үшін өте қауіпті және олар әртүрлі дәрежеде оларға төзімді. Кейбіреулер салыстырмалы түрде түтінге және газға төзімді (тікенді шырша, батыс туя, қарағай, қарағаш, теректер), басқалары атмосфераның ластануына өте сезімтал, сондықтан олар зардап шегеді және өледі (шырша, кәдімгі шырша, сүйел қайың). Өнеркәсіптік қалаларды көгалдандыру үшін тек түтінге және газға төзімді ағаш өсімдіктерін пайдалану керек. Топырақ – топырақ өсімдіктерге тірек, өсімдіктерді қоректік заттармен қамтамасыз ету көзі, топырақтың химиялық және физикалық қасиеттері өсімдіктер мен микроорганизмдерге әсер етеді, оған белгілі бір құрылым береді, құнарлылығын, қышқылдығын өзгертеді. Өсімдік тіршілігі тек топырақпен ғана байланысты емес, өсімдік жамылғысының өзі топырақ түзудің ең маңызды факторы болып табылады. Топырақ құнарлылығына қойылатын талаптарға сәйкес ағаш өсімдіктері 3 топқа бөлінеді: Олиготрофтар - минералды заттарға бай топырақта өсуге қабілетті өсімдіктер (қарағай, тау қарағайы, гмелин қарағайы, қарағай, жаңғақ), Мегатрофтар – байларға ортақ өсімдік түрлері, құрамында күл элементтерінің көп мөлшері және топырақтың басқа факторларының (қара жаңғақ, жаңғақ, кавказ шыршасы) қолайлы үйлесімі бар. Мезотрофтар – құнарлылығы орташа топырақта өсетін өсімдіктер (ақ терек, тау күлі, сібір шыршасы, сібір балқарағайы). Рельеф – басқа факторларға қарағанда рельеф жанама көрсеткіш болып табылады. Микроклимат және топырақ жамылғысының табиғаты соған байланысты. жүктеу/скачать 210.82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|