Д. Н. Аяганов., доктор PhD, доцент
АДАМНЫҢ ЖОҒАРҒЫ ЖҮЙКЕ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 6.23 Mb.
|
| 4.9. АДАМНЫҢ ЖОҒАРҒЫ ЖҮЙКЕ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кез - келген бала туа біткен шартсыз рефлекстің белгілі бір жиынтығымен туылады. Өмірдің екінші күнінен бастап, ол қоршаған орта жағдайларына бейімделуге ықпал ететін шартты рефлекстерді дамыта бастайды. Алғашқылардың бірі (2-5 күнде) емізген уақытта дененің қалпын ұстау реакциясы қалыптасады, ол бастың ананың кеудесіне қоюы, емшекті ұстау қозғалыстарда байқалады. Туылғаннан кейінгі 2-ші күні индикативті рефлекс пайда болады, ол жаңа туылған нәрестелерде әртүрлі сыртқы әсерлерден шошуы кезінде соруды тоқтатудан тұрады. Жаңа туылған нәрестелердегі алғашқы оң шартты рефлекстерді 7-ші күні тамақ шартсыз рефлекстерінің негізінде жасауға болады. Өмірдің екінші айында көптеген шартты рефлекстер жасалуы мүмкін. Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардың жоғары жүйке қызметі жеке шартты рефлекстердің баяу дамуымен және динамикалық стереотиптердің қалыптасуымен сипатталады. Сондай-ақ оларды өзгертудегі ерекше өзгерістер көрініс береді. Жасы ұлғайған сайын шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артады. Мектепке дейінгі жаста күшті шартты рефлекс 10-20 комбинациядан кейін, ал бастауыш мектеп жасындағы балаларда 2-15 комбинациядан кейін қалыптасады. Сыртқы шартсыз тежеу баланың өмірінің алғашқы күндерінен бастап пайда болады. Күшті сыртқы әсерлерге жауап ретінде, мысалы, қатты дыбыс кезінде бала емізуді тоқтатады. Соң есейе келе сыртқы тежеуші факторлар баланың шартты-рефлексіне әсері біртіндеп әлсірейді. Бұл шартты рефлекстердің тежелу жылдамдығының артуымен байланысты. 6-7 жаста жоғары жүйке қызметі үшін сыртқы тежелудің мәні төмендейді және ішкі тежелудің рөлі артады. Ішкі тежелу нәрестеде туылғаннан кейінгі 20-шы күннен бастап пайда болады (дифференциалды тежелу). Тежелуінің бастапқы белгілері 2-2,5 ай аралығында байқалады, шартты тежелу 2,5-3 айда байқалады, ал кешіктірілген тежелу, күш, ерік және шыдамдылықтың негізі ретінде-5 айдан басталады. Тежелудің барлық осы түрлерін жасау бала үшін өте қиын тапсырма. Ішкі тежелудің дамуы дамудың физиологиялық негізі және көптеген шартты рефлекстердің тез дамуының алғышарты болып табылады. Динамикалық стереотип негізінде баланың дағдылары, яғни жеке рефлекстерді жүзеге асыру қажеттілігі қалыптасады. Осы кезеңде қалыптасқан шартты рефлекстер өте күшті және оларды өзгерту өте қиын. Сондықтан алғашқы жылдардан бастап дұрыс тәрбие әдістерін қолдану қажет. 2-3 жастағы балалар ортаға, айналадағы адамдарға, заттарға және үйренген дағдыларға берік стереотиптік байланыс қалыптастырумен ерекшеленеді. Бұл стереотиптерді өзгерту өте ауыр жүреді және жоғары жүйке қызметінің бұзылуына әкелуі мүмкін. 5-6 жастағы балаларда жүйке процестерінің күші мен қозғалғыштығының жоғарылауы сипатталады. Олар саналы түрде мінез-құлықты қалыптастыруға, және олардың орындалуын бақылауға, қажет болған жағдайда мінез-құлықты қайта құруға қабілетті. Баланың мінез-құлқында сөйлеудің дамуы ерекше маңызды. Алты жасқа дейін балаларда тікелей сигналдарға реакциялар болады (бірінші сигнал жүйесі), ал алты жастан бастап сөйлеу сигналдары басым бола бастайды (екінші сигнал жүйесі). Сенсорлық және моторлы сөйлеудің онтогенезіндегі даму уақыты бірдей емес. Сөйлеудің дамуы моториканың дамуына әсер етеді. Сөйлеуді қалыптастыруда келесі кезеңдер бөлінеді: 1) дайындық кезеңі немесе жеке дыбыстар мен буындардың айту кезеңі (2-4 айдан бастап 6-ға дейін); 2) сенсорлық сөйлеудің пайда болу кезеңі, яғни шартты сөйлеудің алғашқы белгілерінің көрінісі. Сөзге рефлекс, оның мағынасы (6-8 ай.); 3) моторлы сөйлеудің пайда болу кезеңі, яғни мағыналы сөздердің айтылуы (10-12 ай.). 12 айға дейін. Баланың сөздік қоры 18 айға дейін 10-12 сөзден- 30-40 сөз, кұрайды, 24 ай. – 200-300, 36 айға. - 500-700, кейбір жағдайларда - 1500 сөзге дейін. 6-7 жасында ішкі (семантикалық) сөйлеу қабілеті, яғни ойлау қабілеті артады. жүктеу/скачать 6.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|