Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш



бет35/62
Дата03.07.2016
өлшемі1.79 Mb.
#173519
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   62

Н. Конаков



ОМÖЛЬ емва, сыкт., шс.; Омель вэ.; Омеля вэ.; Омоль уэ. – улi муюгыдса пемыд демиург, комиясöс пыртöм бöрын – чöрт, дявöл, сöтана.

Мифологияын Омöль вöлi Енлöн вокöн либö ёртöн да сыкöд öтвыв артмöдiс му. Омöльлöн му артмöдöмö пуктöм пай йылысь видзöдласъясыс абу öткодьöсь. Öти мифъяс серти, сiйö сöмын тшыкöдöма войнас ставсö сiйöс, мый Ен вöчöма луннас, а ачыс вöчöма сöмын быдсяма гадсö да лёк гагсö. Омöльлöн лэбачыс (кырныш) торкалöма Енлысь гулюсö му судзöдiгöн. Но ёна тшöкыдджыка Омöль петкöдчö Ен кодь жö вöчысьöн, кöть и вöчö аслас сям сертиыс. Енкöд тшöтш Омöль судзöдö саридз пыдöсысь олöм колькъяс, кодъясöс уськöдöма косысь-мамныс. Öти колькйысь сiйö вöчö тöлысь. Либö буретш Омöль Енлöн корöм серти гöгöраöн сунлö саридзö да судзöдö лыа чиръяс, кодъясысь и артмö муыс. Омöль вöчис Ен серти ёна унджык пемöс. Сiйö вöчис яй сёйысь пемöсъясöс да лэбачьясöс, став черисö, а сiдзжö и йöраöс, кöрöс да кöчöс. Но бöрыннас Ен вежыштiс тайö куим пемöссö да черияссö. Та бöрын пондiсны чайтны, мый найöс вöчöма Ен, а йöзлы позис найöс сёйны.

Мукöддырйиыс Омöль петкöдчö Ен серти киподаджыкöн. Тадз, Ен вöчöма медводдза сигудöксö, но гудöкыс пондöма ворсны сöмын Омöль отсöгöн. Ен думыштöма кöрта удж, но пуöдны кöртсö сiйöс велöдöма Омöль. Космослöн вылi юкöн понда вермасьöмын ворссьöм бöрын Омöль мунöма овны му улö. Öти версия серти, Ен ылöдöма Омöльöс да сылысь отсасьысьяссö гырничьясö да гуалöма найöс. Но öти гырнич потöма, и ловъясыс пышйöмаöсь. Мöд версия серти, кöрта удж ладмöдöмысь Омöль пондö ыджыдавны кулöмаяслöн ловъяс вылын, мунö му улö да лоö адса месайöн.

Югыдлöн антагонистöн Омöль петкöдчö сöмын зыряналöн. Перым-комияслöн дуалистическöй мифъясын му пуксьöм йылысь Енлы паныд сувтö Куль. Омöль нимлöн артмöмыс абу ясыд. Быдлунъя сёрниын омöль кывлöн вежöртасыс ‘лёк, эбöстöм, косньöд’. Кутшöмсюрö мифын Енлы паныд сувтö лешак – славяналöн мифологияын улi муюгыдса образ.



Литература: Айхенвальд, Петрухин, Хелимский 1982, Лыткин, Гуляев 1970, Налимов 1925, Сидоров Семантика..., Fuchs 1924.

Н. Конаков



ОПОНАСЕЙ ЛУН быдлаын, важ ногöн тöвшöр 18. лун.

Опонасей лунö кольö нелямын лун тöвся шондi бергöдчöмсянь. Йöзкостса календаръясын 40 лыдыс су кодь. Та вöсна сэки комияс зiльлiсны тöдмавны локтан тулыслысь сямсö. Чайтлiсны, мый Опонасей лунö кö пöльтö лун тöв, тулысыс лоö дженьыд да öдъя, а турöбалö кö – Илля лунö зэрас. Илля луныс (важ ногыс 20. лун) тшöтш жö рубежа кадпас и оз прöста öкодявны тайö кык лунсö. Опонасей лунö му вöдитысьяс ылöсас муртавлiсны кöрым да нянь заптöсъяссö. Вöлi татшöм примета: “Опонасей лунсянь кöрымыс ковмас джынйыс, а няньыс видзöмасьыс кык пöв унджык”.



Литература: Жилина, Сорвачёва 1971, Конаков 1993.

Н. Конаков
ОРТ быдлаын; орд сыктывса, вэ.; урэс вэ., изь.; урöс уд., лл., сыктывса, печ.; душенька изь., печ. – мортлöн ловъяс пиысь öтиыс.

Орт – тайö лов-вуджöр, мортлöн пöлыс. Орт оз эновт мортöс чужöмсяньыс кувтöдзыс. Лов кö морт пытшкын да пыкö организмлысь олöмсö, то орт – ортсыын. Орт тыдавтöг ветлö морткöд тшöтш олöм чöжыс да юöртö кулöм матыстчöм йылысь рöдвужыслы либö мортыслы аслыс. Пасйыны кулöмсö вермö ортлöн тыдалöмыс – сiйö петкöдчö кувны шуöм мортлöн рöдвужыслы. Тыдалана орт – мортыс ачыс аслас кулöм мыгöрын. Та понда сiйö тшöкыда петкöдлö, кыдзи мортыс кулас: лыйсяс кö, ортыс петкöдчö лыйсьысьöн, и тайöс аддзылысьыс кылö пö лыйöм шысö. Тшöкыда ортыс нокö мортлысь быд лунъя уджъяссö: поткöдлö пес, лайкйöдлö потан, печкö да с.в. Орт вермö лоны и öпаснöйöн. Шуам, дыр кö видзöдны печкысь нывбаба мыгöра орт вылö, сiйö вермас и чöрссö синмад сюйны.

Орт абу быть дзик морт кодьыс. Орт мыччысьлöма и попöн, кольквиж платтьöа нывбабаöн, лöз биторйöн. Сiйö вермö лоны тыдавтöмöн и сэк кулöм паснас лоö кутшöмкö шы. П. А. Сорокин тадзи гижö вöралысьлöн орт йылысь, кодi воö вöр керка дорас мортсьыс водзджык. Артельсаяс кылöны, мый кодкö матыстчис вöр керка дiнас, пöрччис лызьсö да сулалö öдзöс дорас, но пырны оз пыр. Недыр кад мысти вöр керка дiнас матыстчис вöралысьыс. Чайтöны, мый сылöн локтытöдзыс вöр керка дiнас волiс ортыс. Сiдзкö, вöралысьыс регыд кулас. Гортсяньыс ылын кулысь мортлöн ортыс воö чужанiнас да юöртö рöдвужыслы регыд кулöм йывсьыс. Рöдвужыс кылöны öдзöс крапкöм, воськовъяс. Орт пасöн вермöны лоны йирк вылын либö гöбöчын грымгöм, öдзöсö таркöдчöм, чöрс швыргöм, джаджйын тасьтi зёлякылöм да с.в. Орт уськöдö кодлыськö кöлуйсö и тайöс позьö гöгöрвоны сiйö мортыслöн кулан пасöн. Ортлöн тыдавтöмлуныс йитчöма чайтöм-гöгöрвоöмъяскöд орт чепöльяс йылысь. Тадзи шуöны гöгöрвотöг артмысь лöзъяс регыдöн кулысь мортлöн рöдвуж письыс кодлöнкö тушаас. Чайтöны, мый лöзöдз чеплялö кулысь мортлöн ортыс. Гозъя чепöльяс индöны кулöмъяслöн лыд вылö: мында гоз – сымдаöн и куласны.

Кольöм нэм заводитчöмся материалъяс серти, орт вермис петкöдчыны лэбачöн, но öнiя тöдмöсъяс тайöс оз висьтавны. Пемöс мыгöр ёнджыкасö пасйö урöсöс, урэсöс (изьваса традицияын лов-пöв). Урэс вермö пöртчыны лэбачö (сьöлаö, тарö, варышö, кырнышö) либö посни пемöсö (урö, кöчö). Вöрса лэбач пырö öшиньöд либö пуксьö керка вевт вылö, вöрпа локтö öшинь улö либö котöртö мортыслöн керка бердтiыс. Шöр Печора вылын да Эжва кытыдын вöрпа мыгöра урэс юöртö кулöм йылысь, а ловсö-пöвсö Печора вылын нимтöны душенькаöн, Эжва катыдын – ортöн.

Ортлöн мыччысьöмыс вермас и не юöртны кулöм йылысь. Висерсаяслöн ортыс воö водзджык, зэв кö ёна мортсö виччöны. Виччысьяс кылöны воысьяслысь шыяссö вотöдзныс на. Эм нöшта чайтöм-гöгöрвоöм, мый шуда мортлöн ортыс сы водзын ветлö. В. П. Налимов тадзи гижö ортлöн мыччысьлöм йылысь. Мортлы колiс кутны ассьыс ортсö, ортыс сетiс эськö сылы озырлун. Кодкö кö мунас горт увтi, кулöмалöн ортыс лоö öпаснöйöн. Кулöмалöн ортыс “кöвъясьö” морт дiнас да вöтласьö сы бöрся. Медым мынтöдчыны öтдор ортысь, колiс мöдысь мунны горт увтiыс.

Мортлöн кулöм бöрас орт пондö тыдавны да лоö морт кодьыс. Та вылö индö и ритуала формула “Мед кылзас орт пельнас”. Тадзи шуöны бöрдöдчытöдз. Нелямын лунöн ортлы колiс волыны быдлаö, кöнi вöвлi мортыс олiгас. Öти тöдмöсъяс серти, та бöрын ортыс пöрö изйö, мöдъяс серти – пырö кулöмалöн гуö, коймöдъяс серти – катчöкö вошö.

Кулöм йылысь чайтöм-гöгöрвоöмъяскöд йитöд сетö ортлы ‘тырмытöмлун, висьлöслун’ вежöртас. Öтл. орт кодь омöль, орт бедь кодь, урöс, урöсмыны. Урöс вермö вежöртны и ‘неминуча, тшыкöдöм’; урсавны ‘тшыкöдны’. Удораын урöсöн нимтöны вежöм кагаöс. Мукöддырйиыс “тырмытöмлуныс” петкöдчö ортлöн мыгöрын. Сэк ачыс “тырмытöмлуныс” лоö кулöм пасöн. Тадз, юртöм орт мыччысьö мортлöн кулöм водзас, но а прöста орт (дзоньнас) юöртö кулöм либö неминуча йылысь, кодысь позьö видзчысьны.

Литература: Лимеров 1995, Налимов 1907, Рочев 1984, Сорокин 1910, Терюков 1979, ОУ ЧМ.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   62




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет