Програма для загальноосвітніх навчальних закладів

Эдебиятны севинъиз!

Эдебият акъкъында.

Аятны бедиий шекильде

акс эткен — эдебияттыр.

Бедиий эдебиятнынъ

аятий ве тербиевий

эмиети. Бедиий эдебият-

нынъ эсас макъсады ве

хусусиетлери.

ни дикъкъатнен окъув;

• бедиий эдебият нени

огренгени ве нени тас-

­вир эткенини билюв;

• языджылар насыл

бедиий усуллардан

файдалангъанларыны

билюв;

• эдебиятнынъ инсан-

бергени ве ярдым этке-

ни акъкъында тафси-

лятлы ве исбатлы

икяе этюв.

Шиирлерде ана тили

акъкъында шаирлернинъ

фикирлери ифадели ве

тесирли шекильде тас-

вирлене.

субетлешюв;

• шиирлерни ифадели окъув ве эзберлев;

• ана тилининъ эмиети

ве зенгинлигини тасвир

эткен сатырлар ве иба­релерни къайд этюв.

Халкъ агъыз яраты-

джылыгъынынъ мунде-

ридже ве жанр зенгин-

лиги, тиль ифаделиги.

Къырымтатар фольк-

лорынынъ хусусиетлери,

бедиий эдебияткъа те-

сири.

джылыгъынынъ хусу-

сиетлерини ве жанрла-

рыны билюв;

• фольклор эсерлер-

нинъ гъаевий мунде-

риджесини, тербиевий

эмиетини къайд эте

билюв;

• халкъ агъыз яраты

нынъ насыл фикир,

дуйгъулары, арзулары

ифаделенген? суалине

эсаслы джевап берюв.

Тапмаджалар халкъ агъыз яратыджылыгъы­нынъ муим ве балаларгъа уйгъун шекилидир.

Оларнынъ къурулыш хусусиетлери ве джева­быны тапув усуллары.

мюнелерини окъув ве

джевапларыны тапув;

• бегенгенлерини деф-

терге язып алув;

• буюклерден чешит

мевзуда тапмаджалар-

ны язып алув;

• сыныфынъызда тап-

маджа ярышыны кечи-

рюв;

• тапмаджа уйдурув.

«Айттым» десем,

ялан олур», «Эки аягъы-

ны котерсе, йыкъылыр»,

лерининъ хусусиетлери­ни бельгилев;

джитке?», «Кичик ве

буюк», «Инатлыкъ», «Де-

нъиз акъкъында шакъа»,

«Мусафирликтен къайт-

къанда», «Тюпсиз чап-

чакъ», «Ахмет ахайнынъ

балаларнен шакъасы»

Ахмет ахай лятифеле-

рининъ мундериджелиги,

терен манасы, мевзу

зенгинлиги, тиль ифаде-

лиги ве мергинлиги.

Ахмет ахайнынъ сы-

масында халкъ руху, фе-

расети, истидатынынъ

акс олунувы. Ахмет ахай

лятифелери аятсевер-

лик, аятий къуванч,

келеджекке умют, эмин-

лик киби дуйгъуларнен

ашлангъан.

эсас фикирини къайд

этюв;

• шакъаларнынъ эсас фикирлерини бильдир­ген сёз ве ибарелерни

• не ичюн халкъ Ахмет

ахай лятифелерини се­ве ве унутмай? суалине исбатлы джевап берюв;

• Ахмет ахайнынъ тыш­къы къыяфетини ресим-

де ифаде этюв;

• башкъа халкъ азыр­джеваплыларнен те­нъештирюв;

• озь тасавурыны исбат этюв.

Лятифе акъкъында.

анълатмасыны билюв.

Халкъ масаллары-

нынъ мевзу, мундеридже

зенгинлиги, тиль ифаде-

лиги, къурулыш хусусиет-

лери.

хусусиетлерини билюв;

• окъугъан масаллары-

нынъ мевзусыны бель-

гилев ве хусусиетлерини

къайд этюв;

• халкъ масалы ибареси-

нинъ манасыны анълата

билюв.

Чобаннынъ ве Адждер-

ханнынъ арекетлери.

Чобаннынъ мераметли-

ги, Аждерханынъ джана-

варлыгъы. Тильки Чобан

ве Аждерха арасындаки

давада озюни акъыллы

ве айнеджи олгъаныны

исбат эте. Масалнынъ

терен ахлякъий манасы.

окъув;

гъаны ве насыл битке-

нини фаркъ этюв;

• масалнынъ серлевасы-

ны тасдикълагъан пар-

чаны тапып ифадели

окъув;

• къараманларнынъ ха-

латкъан сёз ве ибаре-

лерни тапмакъ;

• не ичюн масалнынъ

серлевасы аталар сёз-

леринден къоюлгъан?

суалине исбатлы дже-

вап бермек.

масал.

Алим ыргъатлыкъ япма-

гъа меджбур ола. Хыянет

базиргян Алимни алда-

тым, агъыр алгъа къал-

дыра. Лякин Алим уста-

лыкънен олюмден къур-

тула. Сонъра Алим хыя-

нет базиргянны джеза-

лай. Эки масалнынъ мев-

зу якъынлыгъы.

риджесини икяе этюв;

• не ичюн Алим базир-

гянгъа хызмет этмеге

меджбур ола? суалине

джевап беринъ;

• масалнынъ эсас фики-

рини къайд этинъ;

• «Алим ве базиргян»

масалына даа насыл

серлева къоймакъ мум-

кюн? Не ичюн?;

• Алимнинъ ве Базиргя-

ным арекетлерине къый-

мет кесип, озь фикри-

нъизни исбатлы ифаде

этинъиз.

Аллегория (кинае)

акъкъында анълатма.

акъкъында анълатманы

тасвирлев.

Эдебий масаллар

акъкъында

къында бильгилерни

теренлештирюв.

Адий койлюнинъ али-

дженаплыгъы, видждан-

лыгъы, ачыкъгонъюл-

лиги.

Муэллиф нефисхор-

джылыкъ, айнеджилик,

пахыллыкъ киби инсан-

ларнынъ табиат чизги-

лерини такбих эте, мыс-

къыллай, къамчылай.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• масалны диалог шек-

• масалнынъ манасы,

эсас фикирини анъла-

та билюв;

• эдебий масал жанры-

нынъ хусусиетлерини

къайд эте билюв;

• языджы насыл табиат

чизгилерини менфий

таный? суалине исбатлы

джевап берюв.

Алидженап къарт-

нынъ бахытлы, сеадетли

омюри. Хиянет косенинъ

йылангъа къаршы яп-

къан джинаети ве акълы

джезаланувы. Алидже-

нап къарт ве хыянет

косенинъ арекетлерини

къыяс этип косьтерюв.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• масалны дикъкъат иле

• къарт ве косенинъ аре-

кетлерине къыймет ке-

сюв;

маларына хасиетнаме

берюв;

ракчи шахысларгъа му-

насебетини къайд этюв;

• масалнынъ эсас фики-

рини беят этюв ве ми-

саллернен исбатлав.

къайделерине риает

этюв.

• масалнынъ сюжетини

• Элизанынъ тюшюндже-

• масалны мундеридже-

• агъзавий икяенинъ

• плангъа эсасланып

• бу мевзуда беян язув.

Баарь зийнетининъ

тасвири.

Табиат дюльберли-

гинден асыл олгъан

севинч джошкъунлыгъы.

Шиирнинъ терен аятий

ве фельсефий манасы.

Алемде тенълик ве

мусавийлик гъаесини

устюн къоюв.

силятлы малюмат бе-

рюв;

• шиирни ифадели окъув

• шиирдеки тасвирий

васталарны къайд этюв

ве язып алув;

• оларнынъ эмиетини

ве манасыны агъзавий

ангълатув;

• дерсликте тевсие

этильген суаллерге дже-

вап берюв.

«Ветан».

Ватанына севги ве са-

дыкълыкъ дуйгъулары,

ана юртунынъ дюльбер-

лиги, зийнети огюнде

эеджан, гонъюль таш-

къынлыгъынынъ ифаде-

ленюви.

Аджайип табиат мев-

симининъ тасвири. Ба-

хыт-сеадетке умют дуй-

гъулары.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• шиирни ифадели

• анълашылмагъан сёз-

лерни сечип алув ве та-

риф этюв;

• шиирнинъ лексика, фо-

нетикасына, синтактик

конструкцияларына

эмиет берюв;

• дерсликте тевсие

этильген суаллерге таф-

силятлы джевап берюв;

• шиирни эзберлев;

• «Баарь мевсими» мев-

зусында икяе язув.

Шиир ве несир эсер.

акъкъында бильгилер-

ни теренлештирюв.

«Догъдым бир эвде».

Шаирнинъ къыйын ба-

лалыгъы акъкъында ха-

тырлавлары.

Ана-бала арасындаки

севги, ананынъ къайгъы-

рувлары, умют, ишанч-

лары акъкъында. Шиир-

нинъ тербиевий ве фель-

сефий манасы.
«Булутлар, булут-

лар...».

севгиси, асретлиги ве

къавушув арзулары.

Шиирде къыяс ве ме-

джаз усулларыны уста-

лыкънен къулланылувы.

Шиирнинъ терен гъаевий

мундериджеси ве тиль

ифаделиги. Шиирнинъ

дуйгъу джошкъунлыгъы.

тафсилятлы малюмат

берюв;

• шиирни дикъкъат иле

• шиирнинъ яратылувы-

на шаирнинъ аятындаки

насыл вакъиалар тесир

эткенини анълатув;

• эсерден меракълы эпи-

зодларны ве тасвирий

васталарны сечип алув.

• Шиирни ифадели

окъув;

гъаесини бельгилев;

• лексикасына дикъкъат

этюв;

рикмелерини айырув;

• шиирни эзберлев;

• ифадели сёзлер ве

ибарелерни къайд этюв,

маналарыны анълатув;

• шиирге ресим сызув.

Эпитет акъкъында.

сыны тасвирлев.

• тиль тасвирии васта-

лары акъкъында бильги-

лерни теренлештирюв.

Ачлыкъ фаджиасы-

нынъ тасвири. Оксюз

Эсмачыкънынъ аджы-

ныкълы такъдири. Онынъ

алидженаплыгъы, ираде-

лиги, мераметлиги. Эсма

эйиликни унутмай ве мух-

таджларгъа ярдым этме-

ге азыр. Эсманынъ окъув-

гъа авеслиги. Келеджекте

халкъына, Ватанына хыз-

мет этюв арзулары. Эсма-

нынъ психологик эсаста

яратылгъан сымасы.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• эсерни ифадели окъув,

серлева къоюв;

• тафсилятлы агъзавий

икяе этмек ичюн план

азырлав;

• икяенинъ баш къара-

манлары — Эсма ве

Исмаил эфендининъ

характеристикасыны

азырлав ве агъзавий

айтув;

• метинге эсасланып,

озь сёзлеринен агъза-

вий айтув.

Залымлыкъ джинае-

тининъ акъибети — ось-

мюр огъланчыкъ Осман

акъылдан марум къала.

Онынъ фаджиалы такъ-

дири акъкъында икяе.

Икяенинъ эсас фикири —

залымлыкъкъа, инсаниет-

сизликке къаршылыкъ.

Мераметлик, видждан-

лыкъкъа чагъырув. Икяе

серлевасынынъ фельсефий манасы. Балта — бу

бахытлы омюрнинъ тим-

сали. Икяеде балта терен

аятий ве фельсефий

мана ташый. Балта

Османнынъ арзулары ве

бахытлы келеджекке

умют, шанчынынъ тим-

сали.

малюмат берюв;

• икяени ифадели ве

дикъкъатле окъув;

• эр бир къысымына

серлева къоюв;

• эсернинъ сюжет, ком-

позициясыны, сымалар

системасыны бельги-

лев;

ны сечип, оларнынъ

эмиетини анълатув;

• Къараманларнынъ сы-

маларыны тасвирлев;

• эсерде эсас ве экинджи

дередже вакъиаларны

айырув;

Икяеде халкъ адетле-

ри, аньаневий аилевий

мунасебетлернинъ акс

олынувы. Къырымтатар

къорантасында тербие

эсаслары. Озьгюн, себат-

лы огъланчыкъ Асан-

нынъ окъувгъа авеслиги.

Онынъ озь ниетине, макъ-

садына иришюв ичюн

тюшюнип тапкъан усулы

ве арекетлери.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• эсерни ифадели окъув;

баш къараманларыны

бильгилев;

• къараманларгъа аре-

кетлерине коре характе-

ристика берюв;

• метинни къысымлар-

гъа болип, серлева

къоюв;

• план боюнджа икяе

• иштиракчи шахыслар-

гъа хасиетнаме берюв.

«Чёльде яз акъша-

мы».

Аджайип, тылсымлы

вири.

тафсилятлы малюмат

берюв;

• шиирни ифадели

• Шиирни ифадели

окъув;

• тасвирий васталарны

Меджаз (метафора)

акъкъында бильгилерни

теренлештирюв.

ларны тапып, къайд

этюв.

«Ана». Ананынъ мера-

мети, ирадеси, джесаре-

ти, баласыны гонъюль-

ден къайгъырувы акъ-

къында шиир. Балалар-

нынъ ана-бабалар огюн-

де борджу акъкъында.

малюмат берюв;

• шиирни ифадели

окъув;

тырларыны бельгилев;

• шиирнинъ гъаесини

анълатув;

• оны эзберден билюв;

• ана ве аналыкъ акъ-

къында субет кечирюв.

Везин акъкъында

бильгилерни теренлеш-

тирюв.

нинъ везинини къайд

этюв.

багъланувы».

Экинджи джиан джен-

кининъ фаджиалы акъи-

бетлери акъкъында икяе.

Дженк девриндеки не-

силь векиллерининъ

муреккеп такъдирлери.

Несиллер арасындаки

багъ ве аятнынъ табиий

ёнелиши. Мустафа агъа

ве Шефикъа аптенинъ

Дилявер торунларынынъ

апансыздан пейда олувы.

Инсан аяты ве инсан

бахтынынъ муреккеп

ёллары акъкъында икяе.

• къысымларгъа серлева

къоюв;

• тафсилятлы икяе этмек

• эсерден иллюстрация-

гъа келишкен парчаны

тапып ифадели окъув;

• баш къараманларгъа

— Дилявер, Мустафа

агъа, Шефикъа апте

ве Асягъа характеристи-

ка берюв;

• тафсилятлы агъзавий

икяе этювни азырлав.

«Отьмекнинъ къади-

ри».

Языджынынъ балалы-

агъыр йылларнынъ

эеджанлы ве чин тасви-

ри.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• эсерни ифадели

ленген вакъиаларны

тасавур этмек, онынъ

эсас мевзусыны ве къа-

раманларыны билюв.

• Меметке характерис-

тика берюв;

ляйыкъ».

къында къысса. Инсан

истидаты, меарети, иш-

кирлигининъ тереннюми,

алгъышланувы.

«Пахыл къаргъа ве

бульбуль».

Адамларнынъ къопай-

лыкъ, макътанчакълыкъ

киби менфий чизгилери-

ни мыскъылгъа алув.

икяе этмеге азырлыкъ;

• отьмек акъкъында бир

къач аталар сёзлерини

язып кельмек;

• къыссаларны ифадели

окъув;

• бу къыссаларда инсан

гилери кулькюге огъра-

тылгъаныны таинлев;

• башкъа халкъларнынъ

къыссаларынен къыяс

этюв.

Бедиий эдебият жанр-

лары акъкъында.

Къысса акъкъында.

хусусиетлерини къайд

этюв.

• «Юзюм ве тильки»,

• къыссаларны ифадели

• маналарыны анълатув.

• эфсанени ифадели

• Деметранынъ аналыкъ

• эфсанеден алгъан

• Дедал ве Икарнынъ

• Дедал ве Икарнынъ

• инсаниетнинъ арзусы

повесттен парча). Риза

Амет-Ханнынъ бала-

лыкъ теэссуратлары.

Къоранта муити ве

этрафтаки табиатнынъ

эйи тесири. Кок ве дагъ-

ларнынъ озюне чекиджи

икътидарыны сезюв.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• метиннинъ мундери-

• табиат манзаларыны

сечип окъув ве ресимлер

сызув;

айырув;

агъзавий икяе этюв;

• дерсликте берильген

суаллерге джевап бе-

рюв.

Икяеде дженк акъибет-

лерининъ тасвири. Эвлят-

ларыны дженкте гъайып

эткен аналарнынъ аман-

сыз яныгьы. Ананынъ

эвлядына къавушув умю-

ти. Фатма къартанайнынъ

аджыныкълы алы. Дже-

маатнынъ, реиснинъ ме-

раметлиги ве Фатма къар-

танайны къайгъырувла-

ры.Фатма аптенинъ кой-

дешлерине эйи хызмет-

лери. Онынъ терен сакъ-

лы, гизли сыры — эр кунь, эр дакъкъа огълуны

дженктен беклев. Бутюн

омюр бою, омюрининъ

сонъунадже.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• эсерни дикъкъат иле

люв, серлева къойып,

икяе этмек ичюн план

тизюв;

язмагъа не себеп олгъа-

ныны анълатув;

• эпизодларны сечюв ве

оларнынъ эмиетини анъ-

латув;

на характеристика бе-

рюв;

• Джевдетнинъ сонъки

нинъ кочювден ред этке-

нини эсерден сечип

окъув;

икяе этюв;

• «Дженк къараман-

лары» мевзусында беян

язув.

(повесттен парча). Айдер

Къырымтатар халкъы-

ны сюргюн этюв фаджиа-

сы акъкъында икяе. Бала-

лыкъта сюргюн этилюв

вакътында анасыны

гъайып эткен Дилявер-

нинъ тюшюнджелери,

къайгъылары. Хаялында

сакъланып къалгъан ана-

сынынъ дюльбер сымасы

ве онъа севгинен бакъ-

къан козьлери. Саадет

енгенинъ Диляверге ана-

сынынъ фаджиалы олю-

ми акъкъында эеджанлы

икяеси.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• Повестьни ифадели

• онынъ эсас мевзусыны,

баш къараманларыны

бельгилеп, икяе этмек

ичюн план азырлав;

• эсернинъ тарихий

эмиетини, онынъ къый-

метини анълатув;

• меракълы къысмыны

тапып, ифадели окъув;

• повестьнинъ мундери-

джесини агъзавий икяе

этюв;

• «Аилемизде сюргюн-

сында инша язув.

Дженк йылларында

олып кечкен фаджиалы

вакиаларнынъ тасвири.

Меджит акъайнынъ къа-

раманий арекетлери.

«Акъбардакъ». Ось-

мюр Къуртнезир ве ана-

сынынъ аджыныкълы

яшайышы. Ана ве бала-

нынъ бири-бирине севги-

си ве мераметлиги.

Къуртнезирнинъ хаялла-

ры ве арзулары. Бабасы-

нен къавушув къуванчы.

къыскъа малюмат бе-

рюв;

• икяелерни дикъкъатнен

• мундериджелерини озь

сёзлеринен икяе этюв;

• мевзу, маналарыны

къайд этюв;

• икяелерде тасвирлен-

ген девир акъкъында

малюмат берюв;

• Меджит акъайнынъ

сымасына хасиетнаме

берюв;

• къырымтатар халкъы-

гюн этилюви ве ватан-

гъа къайтув огърунда ку-

реши акъкъында малю-

мат топлап, икяе этюв.

• икяени ифадели окъув;

• окъугъанда пейда

олгъан теэссуратлары-

нен пайлашып, икяе

фантастика жанрына

аит олгъаныны исбат

этюв;

• роллерге болюшип,

Сатира акъкъында

анълатма.

тира усулыны къулла-

нув акъкъында малюмат

берюв.

• икяени окъуп, мунде-

• баш къараманнынъ ве

• озь мунасебетини биль-

7 с.

Рессамнынъ «Эски

къырым ёллары» ве

«Ишкузар дживан» ре-

симлерине эсасланып,

нутукъ инкишафынен

багълы ишлер кечирюв.

Эсерлернинъ мундериджеси эсасында язылгъан беян ве иншалар.

агъзавий ве язма икяе

тизюв;

• суаллерге джевап бе-

• метинни къысымларгъа болип, планыны тизмек;

• плангъа эсасланып, язма ишни язмакъ.

• Метиннинъ мундери-

джесини озь сёзлеринен

айтып берюв