Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет13/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

Бу назарияга кура, фонологик системада асосий ролни 
фонемалар эмас, м аъно фарцловчи оппозициялар бажаради: оппозициялар 
система таркибида м аьлум тартиб ва структура %олатида (алоцалар ва 
богланигилар муносабатида) булиб, фонемаларнинг фонологик мо^ият касб 
этишига шароит ярат ади.6' Шу гояга таяпиб, Н.С. Трубецкой фонологик 
оппозицияларнинг уч прннципга асосланган куПндаги т а с ш ф ш и ншлаб чпкадн: 
\) оппозиция билан оппозициялар систсмаси уртасидаги мупосабатга кура: бир 
улчовли, куп улчовли, пропорционал ва яккаланган оппозициялар; 2 )оппозиция
Трубецкой Н.С. Основы фонологии , М . , 1960.
*' Трубецкой Н.С. Основы фонологии. С.74.


аъзолари уртасидаги муносабатга кура: приватив, граду ал ва эквиполент 
оппозициялар; 3)оппозиция аъзоларининг маъно аж ратиш кучига ва шу 
аъзоларнинг турли позициядаги хизмат ига кура
доимий оппозициялар ва 
нейтраллашувчи оппозициялар.(“Таянч тушунчалар”даги изохларга каранг.)
Э с л а т м а: Н.С. Трубецкойнинг бу таснифи ва унга асос булган 
оппозициялар методи узбек тили га дастлаб проф. А. А бдуазизов томонидан 
татбик этилган.62
II. 
Н.С. Трубецкой иазариясипинг яна бир мухим жихати шундаки, унда 
фонема билан товуш (аник физик бирлик) уртасидаги алокадорлик хам уз 
ифодасини топтан. Н.С. Трубецкойнинг таъкидлашича, оппозиция аъзоси 
сифатидаги фонема аник товушга тенг эмас, чупки товушлар фонемаларнинг 
моддин рамзлари, холос. Фонема турли позицияда ана шу товушлардан бири 
шаклнда реаллашади. Бундай товушларни у фонема вариант лари д еб номлайди. 
Унингча: а) икки товуш бир хил позицияда кулланиб, суз маъносини 
узгартирмаса, улар бир фонеманинг факультатив вариант лари саналади.61 
Факультатив вариантларнинг бундай талкинини узбек тилининг айрим 
товушларига татбик этиб курайлик. Чунончи, узбек тилининг “ф” ва “п” 
товушлари суз уртасида (демак, бир хил позицияда) баъзан бирининг 
урнида иккинчиси кулланади : улф ат  ва улпат  каби . Бундаги “ф ” ва “п” 
товушлари 
битта “ф” 
фонемасининг икки хил куриниши — факультатив 
вариантларидир. Айни шундай 
кулланиш 
кррмок, сузининг фонетик 
таркибида хам юз беради: 
цармоц ва цалмоц (р-л) каби. Бундаги товуш 
алмашинуви хам суз маъносини узгартирабтгани йук, дсм ак, ундаги “р-л”- 
лар “р” фонемасининг факультатив вариантлари, холос.
Фонемаларнинг 
факультатив 
вариантларидан, баъзан, 
услубий 
максадларда 
фойдаланилади, 
ш унга 
кура 
улар услубий 
(стилистик) 
вариантяар деб хам юритилади; б) икки товуш бир хил фонетик позицияда 
кулланиб, 
суз 
маъносини 
узгартирса, 
улар 
хар 
хил 
фонемаларнинг 
вакиллари саналади. Масалан, кул 
ва кул 
сузларидаги 
“у” ва 
“у ” 
товушлари бир хил фонетик позицияда (суз уртасида, “к” ва “л ” ундошлари 
орасида) кулланиб, шу икки сузнинг маъносини фаркламокда, шунга кура 
улардан бири “у” фонемасининг, иккинчиси эса “у” ф онемасининг кул ва 
кул сузларидаги вакиллари хисобланади; в) акустик-артикуляцион жихатдан 
кариндош булган икки ёки бир неча товуш (масалан, у I, у г...) бир хил 
позицияда учрамаса 
(бирининг у р киДа иккинчиси кулланмаса), улар бир 
фонеманинг комбинатор вариантлари (ёндош товушлар таъсирида узгарган 
куринишлари) саналади. Масалан, кул (олд катор “у ”) * ф л  (орка катор “у ” )
42 
К^раигБаскаков H.A., Соднков A.C. А бдуазизов A.A. Умумий тнлшуноелнк.. Тош кент: 9китувчи, 1979. 
41-6!-бстлар. Яна: Абдуазизов А. Узбек тили ф о н о л о п м ен ва морфонологияси. Т ош кент: У китувчн, 1992. 
29-35-6еглар.
и  К аранг: H .A .Баскаков, A .C .Соднков, A .A . А бдуазизов. Умумий тилшунослик. 37-бет.


товушлари битта ,1у ” фонемасининг иккита комбинатор вариантларидир: улар 
бир хил позицияда бир-бирини алмаштира олмайди, бунга ёндош товушларнинг 
(“кул” даги “к” нинг ва “кул” даги “ к” нинг) акустик-артикуляцион хусусият- 
лари й$ш бермайди. Бундай холат “х ” ундошида хам учрайди: у икки унли 
орасида (интервокал холатда) жарангли, бошка холатларда эса жарангсиздир.64
III. 
Н.С. Трубецкой бир мустакил фонемани ва фонемалар бирикмасини 
аниклаш буйича хам катор коидаларни берган. Улардан мухимлари куйидаги- 
лар:
1) икки товуш бирикмасининг компонентлари икки бугинга алокадор 
булмаса (икки бугинга ажралмаса), бундай бирикма яхлит бир фонема 
саналади. Масалан, узбек тилидаги ж (“дж”), 
ч (“тш”) ва рус тилидан 
узлаштирилган сузларда учрайдиган ц (“тс”) товуш бирикмаларининг хар 
бири алохида фонемалардир, чунки уларнннг компонентлари (“дж ” даги д 
ва ж, “тш ” даги т ва ш , 
“тс” даги т ва с) 
бошка-бошка бугинларга 
ажратилмайди, шунга кура бундай бирикмали фонемалар аффрикаталар 
саналади, уларнинг мустакил фонемалиги портловчи ва сиргалувчи ундошлар 
билан оппозицияга киришувида хам намоён булади: д (портловчи фонема) 
- ж (“дж ” коришик фонема, аффриката) - ж (сиргалувчи фонема). Киёс 
К и л и н г: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет