Дәріс конспектісі пән атауы: Банк ісі
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі мен банк заңдылықтары
жүктеу/скачать 1.03 Mb.
|
| 3. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі мен банк заңдылықтары
Қазақстан Республикасындағы банк жүйелерін реформалау дербес мемлекеттік құрудың алғашқы жылдарынан-ақ нарықтық экономикаға көшу кезіндегі объективтік экономикалық процестермен айқындалған болатын. Осы жылдар ішіндегі банк саласындағы қайта құрулар микро- және макроэкономикалық процестерге оң өзгерістер әкелуде. Банктер, салымшылар мен инвесторлар арасындағы делдалдарға айналуда, өзіне есеп айырысулар, салымшылар мен қарыз алушыларға көрсетілетін қызметтерді енгізетін қаржылық қызметтерді көрсету операцияларын жетілдіреді. Қаржы жинақтауға ынталандырады және қаржы ресурстарын орналастыру жүйелерін жетілдіре отырып, банктер экономиканың сауығуына көмектеседі, өмірлік қабілетті кәсіпорындарға және жаңа дамып келе жатқан жеке кәсіпорындардың несие алуын қамтамасыз етеді. Кеңестер одағының құлау сәтінде, оның біртұтас банк жүйесіне, яғни Қазақстанның банк жүйесіне жүзден аса банктер кіретін еді, солардың ішіндегі бесеуі (Жинақ банкі, Агроөнеркәсіп банкі, Өнеркәсіп құрылыс банкі, Сыртқы эконом банкі) КСРО-ның мамандандырылған банктерінің мұрагерлері болып қалды. Мамандандырылған банктер нақты мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру, сол сияқты бұрынғы жүйедегі ресурстарды орталықтандырылған түрде бөлетін мемлекеттік мекеме ретіндегі іс-қимылын жалғастыра берді. Сонымен бірге, нарықтық бағдар алған коммерциялық банктердің маңызы да барған сайын өсе түсті. Республиканың қаржы жүйесі толық мемлекеттік меншіктен, шешімдер мен есептерді орталықтандырылған түрде қабылдаудан және меншік құқығын сақтай отырып, нарықтық күштермен, орталыққа тәуелділікті жойған өзін-өзі билейтін басшылықпен және несиелерді бөлумен анықталатын жүйеге серпінді түрде көшуді жүзеге асырды, мұның өзі экономикадағы қаржы тәртібініің тиімділігін жақсартуға мүмкіндік берді. Өтпелі кезеңде қиындықтар да болмай қалған жоқ, осы жайлардың бәрі инфрақұрылымдағы, технологиялар мен құрал-жабдықтардағы, құқықтық және бақылаушылық жүйелердегі түбегейлі өзгерістердің болуын талап етті. Қайта бағдарлануға дағдылану, тәуекелдерге бара отырып шешімдер қабылдау, пайдалардың есебін жүргізу мен жаңалықтар енгізу солардың ішіндегі неғұрлым маңыздылары болып саналады. 1992 жылы Қазақстанда банктердің мамандырылуын жоюмен байланысты, акцияларының бақылау пакеті мемлекеттік кәсіпорындардың иелігіне жататын, осыған дейін өмір сүрген бес мамандандырылған банк акционерлік қоғамдар болып қайта құрылды. Бұлардан тысқары, 1992 жылдың соңына қарай Қазақстанда қырық акционерлік банк, алпыс коммерциялық және кооперативтік банктер (немесе жауапкершілігі шектеулі банктер) мен қырық тоғыз жеке банктер болды. Бұрынғы мамандандырылған банктер осы банктердің мұрагерлікті қабылдау нәтижесі болып саналатын, негізінен мамандану жүйесіндегі салаларға, меншіктің жаңа құрылымдарына (несие алу мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін аса ірі мемлекеттік кәсіпорындар өздерінің негізгі қызмет салаларына сәйкес бұрынғы мамандандырылған банктерден акциялардың бақылау пакеттерін сатып алды) ссудалар беруін, саясатын жүргізуді одан әрі жалғастырады. Банк жүйесін реформалаудың бастапқы кезеңі операциялардың тиімділігін арттыратын ынталандыру шараларының жоқтығынан және нормативтік-құқықтық базаны жасаудың аяқталмаушылығынан, көбінесе нақты мемлекеттік кәсіпорындарға несиелер мен дотациялар берушілікпен байланысты болды. Кейбір банктер Қазақстан Ұлттық Банкінің несие ресурстарына көбірек иек артты, ал екінші бір банктер нарық қағидаларына сәйкес өздерінің тәртіптерін өзгертті, ал үшінші бірлері өз меншікті кәсіпорындарының қазынашылықтары түрінде әрекет етті. Банктер арасындағы бәсеке аталмыш жүйенің аздаған бөліктерінде ғана орын алды және банк жүйесіндегі тұтастай қайта құрудағы қозғаушы күштің рөлін атқару үшін тым әлсіз болды. 1993-1994 жылдары нарықтық экономика жүйесіне жақындата түсу мақсатымен Қазақстан Республикасының банк жүйесінде біршама қайта құрулар жүзеге асырылды. Заңдар қабылданды: банк жүйесіндегі Ұлттық банктің орны мен рөлін, оның міндеттерін, қызмет қағидаларын, құқықтық мәртебесі мен өкілеттігін айқындайтын 1993 жылғы 13 сәуірдегі «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» ҚР Заңы; Республикадағы банк жүйесінің қызмет қағидаларын, банктердің құқығы мен жауапкершіліктерін айқындайтын 1993 жылғы 14 сәуірдегі «Қазақстан Республикасындағы банктер туралы» ҚР Заңы; шетел валюталарының республика аумағындағы айналым ережесін реттейтін 1993 жылғы 14 сәуірдегі «Валюталық реттеу туралы» ҚР Заңы; банк жүйесі қызметінің кейбір ерекшеліктері мен банк операцияларын жасаудың құқықтық негіздерін реттейтін Үкімет пен Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің бірқатар өзге заңдары мен нормативтік актілері, мысалы, «Кепілдік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Банк жүйесіндегі реформаларды жүргізу жөніндегі нұсқауларға сәйкес, бұрынғы Жинақ банкі Қазақстан Республикасының мемлекеттік-акционерлік Халықтық банкі болып қайта құрылды, сөйтіп, салымдар қабылдайтын және ссудалар беретін коммерциялық банк мекемесі түрінде көбірек іс-қимыл жасай бастады, ал оның бұрынғы қызметі тұрғын халыққа әлеуметтік қызметтер көрсету болып келген еді. Сондай-ақ 1994 жылы республикада Эксимбанк (экспорттық-импорттық банк) пен Мемлекеттік даму банкі құрылып, өздерінің қызметтерін дамыта бастады. Соның нәтижесінде (1995 жылғы 21 тамыз) жоғарыда атап өткен банктер, банктің жарғылық қорын бес миллиард теңгеге дейін көбейте отырып, Қазақстан Республикасы Эксимбанкіне Қазақстанның Мемлекеттік даму банкінің бүкіл міндеттемелерін өткізіп беру жолымен бір-біріне қосылды. Республиканың банк жүйесіндегі реформа қағидалары жыл өткен сайын банктердің қызметін неғұрлым дәл айқындай түсуде. ҚР Ұлттық банкі субсидиялық несиелерге бағытталған тәжірибеден толықтай дерлік бас тартып, банктер арасындағы бәсекенің пайда болуы мен дамуына ықпалын тигізетін несие аукциондарының жүйесі арқылы банктерге орталықтандырылған түрде несиелер бере бастады. Сонымен бір мезгілде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі 1995 жылы шағын акционерлік, кооперативтік және жекеменшік банктер санын қысқарту, банктерді ірілендіру саясатын жүргізді. Банктердің жарғылық қорының ең төменгі мөлшерінің деңгейін белгілеу тәжірибесі осы айтылғандарды растайды. Осыған дейін іс-қимыл жасаған шағын коммерциялық банктер үшін 300000 американ доллары (1995 жылғы наурыздағы ҚР Ұлттық Банкі бағамы бойынша 18,0 млн. теңгеден асады) сомасында белгіленген, өзінің валюталық лицензиясы мен өзінің филиалдар жүйесі және тұрғын халықтан 1,5 млн. АҚШ доллары деңгейінде (1995 жылғы 30 наурыздағы ҚР Ұлттық Банкі бағамы (курсы) бойынша 91,5 млн. теңгеден асады) ақша салымдарын қабылдау құқығына лицензиясы бар банктер мен жаңадан құрылатын банктер үшін ең төменгі мөлшер 500 мың АҚШ доллары (1995 жылғы 30 наурыздағы ҚР Ұлттық банкі бағамы (курсы) бойынша 30,5 млн. теңге) сомасында белгіленген. Оның үстіне, белгіленген жарғылық қордың ең төменгі мөлшерін әрбір банк 1995 жылғы 15 сәуірге дейін толтыруға тиіс болды, бұл талапты орындамаған жағдайда ҚР Ұлттық банкі мұндай банктердің одан әрі өмір сүруі мен оның қызмет істеуі туралы мәселені шешуді алдыға қойды. Құқықтық негіздерді, реттеу мен бақылау жүйесін дамыту нарықтық жағдайдағы банк жүйесінің тиімді қызметін қамтамасыз етудің міндетті және қажетті жағдайы болып саналады. Банк қызметі саласындағы реформаларды жүргізудің одан кейінгі кезеңдерінде нарықтық экономикаға негізделген банк жүйесі іс-қимыл жасай алатындай, олардың құқықтық негіздерін жасаумен байланысты екінші деңгейдегі банктер қызметін реттеуге бағытталған сапалық қайта құрулар болды. Банк жүйесінің құрылымдық проблемаларын шешуге бағытталған банкті реформалау стратегиясы міне, соған қызмет етті. Сонымен бірге, банк жүйесінің құрылымдары мен мақсаттарының айқын еместігі, сондай-ақ несие тәуекелі, несиемен қамтамасыз ету, өтімділік, қаржы тәртібі мен банкроттық сияқты негізгі тұжырымдамаларды шектеулі түрде түсіну қажетті құқықтық негіздерді жасау міндеттерін қиындата түскені де шындық. Шын мәнісінде заңдардың сақталуын бақылау жөніндегі жасалатын тетіктер, сондай-ақ жаңа коммерциялық өзарақатынастарды орнықтыруға және қалыпты қызмет істейтін банктер жүйесін құруға көмегін тигізуі тиіс. Осы айтылғандармен бірге банк ісінде сот шешімдерін тану мен орындауды жеңілдету тетіктері, кепілдіктерді тіркеу бойынша орталық қызметтер; несиелермен қамтамасыз ету; салық жинау және соған ұқсас басқа да міндеттемелерді орындау бойынша органдар құру талас тудырмайды. Қазақстан Республикасының банк жүйесі 1995-1996 жылдары институционалдық, функционалдық және құқықтық қатынастарда тағы да көптеген өзгерістерді басынан кешірді. Мысал үшін, 1995 жылға дейін республикадағы банктердің саны өсе түсіп, 1995 жылдың басында жарғылық қорларын құру тәсілдері бойынша бір-бірінен өзгешеленетін жүз сексен төрт банкті құраса, оның көлемі аз уақыт ішінде күрт азайып, осы жылдың соңындағы банктердің саны жүз отыз ғана болды. Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі институционалдық қайта құрулар банкроттықа ұшыраған коммерциялық банктерді таратумен, сондай-ақ жарғылық капиталдарын қосу жағдайында банктерді ірілендірумен қоса қабаттасып жүрді. Соған сәйкес, республика аймақтары бойынша осы кезеңдерде екінші деңгейдегі банктердің филиалдары 1995 жылдың соңындағы 1026-дан 1996 жылдың соңында 949-ға дейін қысқарды. Осы кезеңдердегі банктер саласындағы өзгерістер жарғылық қордың көлемін қалыптастыру бойынша жүрді. 1995 жылдың аяғында нақты жарғылық қоры 20 млн. теңгеге жетпейтін 69 банк болса, 1996 жылдың соңында олардың саны 33 банкке дейін қысқарды. Ал ірі банктер өз кезегінде сол деңгейлерінде қалды. Дегенмен, коммерциялық банктердің санын қысқарту одан кейінгі жылдарда да жалғасты. Банк жүйесін реформалау нәтижелері 2001 жылдың аяғында Қазақстандағы банктер санының күрт азаюына әкеліп соқты. 2002 жылдың басында Республикада 43 банк қызмет істесе, жылдың аяғында – 38 болды. Функционалдық қатынастарда соңғы жылдары банктер дәстүрлі, сол сияқты дәстүрлі емес қызметтер көрсету бойынша да өздерінің операцияларының ауқымын барынша кеңейте түсті. ҚР Ұлттық банкінің лицензиясын алған көптеген банктер мемлекеттік бағалы қағаздар операцияларымен айналысады, айналымға векселдерді, елдің орталық банкінің нотасын, пластикалық карточкаларды, электрондық аударымдарды енгізу арқылы қазіргі есеп айырысу операцияларын дамытады. Құқықтық қатынастарда Қазақстан Республикасының банк жүйесі 1995 жылы мемлекеттің жаңа заң актілерімен және нормативтік ережелерімен нығайтылады: Заң күші бар «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» (1995 жылғы 30 наурыз) Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы мен Заң күші бар «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» (1995 жылғы 31 тамыз) Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қайта құру және толықтырудан соңғы бекітілген бұл актілер, мемлекеттің орталық банкінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің және екінші деңгейдегі банктердің мәртебесін бөліп көрсете отырып, Қазақстандағы банктердің іргелі құқықтық және экономикалық негіздерін жасауды тұтастай түрде аяқтады. Сонымен, Қазақстанның банк жүйесі өткен алғашқы бес-алты жыл ішінде белгілі бір дәрежеде әлемдік тәжірибеде өмір сүретін стандарттар мен моделдер бойынша қайта құрылып үлгерді, соның нәтижесінде нарықтық экономиканың негізгі қағидаларына жауап бере бастады. Сонымен бір мезгілде, Республикада банктердің құқықтық, ұйымдық негіздерін жетілдіру әлі де жалғаса түсуде, бұл ішкі және сыртқы сипаттағы көптеген факторлармен байланысты болып саналады. Республикадағы банк ісін одан әрі сапалық қайта құрулар жағдайында банк жүйесіне басшылық жасау қағидалары, басты қаржы институты ретіндегі Қазақстан Ұлттық банкінің жетекші рөлі, несие беруді қамтамасыз ету, сақтандыру қызметін реттеу туралы, төлемқабілеттілік пен несие қабеліттелік туралы заңдық және нормативтік ережелер қабылдаудың тиімділігі өз маңыздылығын сақтап қала береді. Банктер нарығына және оны қадағалауға бағдарланған қызметті реттеу банктерге тиімді басшылық жасауды қамтамасыз ету, банктер бетпе-бет келетін міндеттерді уақытылы шешу, банктерді тиімді қызмет жүргізуге ынталандыру мен төлем қабілетсіз банктерді тарату болып саналады. Құқықтық нормативтік база негізіндегі реттеу мен бақылаудың жақсы ойластырылған жүйесі жеке және банк жүйесі арқылы басқарылатын нарыққа бағдарланудың негізі болып қатысады. Банктер бәсекесінің шеңберін белгілей отырып, республикадағы банк қызметін реттеу жүйесі адал бәсекелестікті және неғұрлым тиімді банктердің өркендеуін қамтамасыз етеді. Банктер қызметіне жасалатын бақылау өз кезегінде олардың қызмет тәртібін реттейтін банк ережелерінің сақталуын қамтамасыз ете отырып, тиімді басшылық жасауға демеушілік көрсетеді. Сондықтан, неғұрлым тиімді банктер өздерінің қызметін реттеудің жақсы жүйесін құруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қадағалауы банктің тиісті қалыптары мен ережелерінің сақталуын қамтамасыз ететіндей ережелерді жасауына мүдделілік танытады. Республикада банктерді құру құрылтайшылық шарттар мен Қазақстан Республикасының банк және банктік қызмет туралы заңдылықтарына сәйкес құжаттар тізімі негізінде іске асырылады. Банктерді құру кезінде: ұйымдық-құқықтық форма мен меншік нысандары; банк қорларын құру мен пайдалану қағидалары; банк басқару органдарының шешімдерді қабылдау тәртібі және т.б.с. сияқты қырларына айрықша назар аударылады. Қазақстан Ұлттық банкі республиканың орталық банкі болып саналады және Қазақстан Республиксының қазіргі банк жүйесінің жоғарғы деңгейін білдіреді. Ол орталық банктермен және басқа елдердің банктерімен, халықаралық банктермен және өзге де қаржы-несие ұйымдарымен қатынаста, Қазақстан Республикасының атынан оның мүдделерін қорғайды. Жоғарғы және екінші деңгейдегі банктер қызметі сипатының өзгеруі құқықтық реттеулерді талап етеді. Қазақстан Республикасының Конституциясы республиканың Ұлттық банкі соған сәйкес өзінің қызметін құратын және жүзеге асыратын құқықтық негіз болып саналады (13). Мыналар Қазақстандағы банк қызметін реттейтін негізгі нормативтік актілер болып саналады: 1995 жылғы 30 наурыздағы заң күші бар «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы», 1995 жылғы 31 тамыздағы заң күші бар «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Президент жарлықтары, басшылыққа алу үшін Республикада қазіргі уақытта қолданылатын республиканың бірқатар басқа заңдары, халықаралық шарттар мен келісімдер. Ұлттық Банк туралы заң актісінің 1-бабына сәйкес бұл мекеме Қазақстанның бас банкі болып саналады және соның меншігінде болады (14). Банктің құқықтық мәртебесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, ол заңды тұлға болып саналады және коммерциялық банктермен, мемлекетпен белгілі бір азаматтық-құқықтық келісімдер жасай алады, екіншіден – ол Қазақстанның ақша-несие жүйесін басқару бойынша кең түрде билік өкілеттіктерімен бөлінген. Сонымен, Қазақстан банкінің қарама-қайшылықты (двойственный) құқықтық табиғаты бар. Ұлттық Банкі бір мезгілде шаруашылық қызметін жүргізетін заңды тұлғаның арнайы құзырлылығын мемлекеттік тұрғыдан басқаруды жүзеге асыратын орган болып саналады. Қазақстан Ұлттық Банкінің шаруашылық қызметін жүргізуі мен оның бір мезгілде әкімшілік-бақылау өкілеттіктерін орындауы бір-бірінен тәуелсіз түрде жүзеге асырылмайды. Өзінің шаруашылық мүдделерін жүзеге асыру және пайда алу мақсатында коммерциялық банктермен азаматтық-құқықтық келісімдер жасай отырып, сонымен бірге ол ең алдымен несие беру мекемелері жүйесінің дамуына тиісінше мақсатты бағытталған әсерін тигізеді және мемлекеттің несие саясатын айқындайды. Мұндай келісімдер жасаудың шарттарын жалпы мемлекеттік ақша-несие саясатының шеңберінде Ұлттық Банк әзірлеп-жасайды. Ұлттық Банкі Қазақстандағы ақша-несие жүйесін басқаруды екі тәсілмен жүзеге асырады: билік нұсқауларының көмегімен; экономикалық әдістермен, яғни коммерциялық банктермен әртүрлі келісімдер жасау жолымен; оның әкімшілік құқықтар мен шаруашылық қызметтерін жүзеге асыруы бір мақсат пен міндет – несие жүйесін басқаруға бағындырылуы қазіргі кездегі Ұлттық Банктің құқықтық ережесінің басты ерекшелігі болып саналады. Ұлттық банктің әкімшілік қызметін шартты түрде мынадай түрге бөлуге болады: Ұйымдық (ақша айналымын ұйымдастыру және басқару). Азаматтық айналымы, салымшылпарды және коммерциялық банктердің өзге де кредиторларын қорғау қызметі. Ұлттық Банкі осы екі өкілеттік шеңберінде нормативтік актілер шығарады, яғни нормативтік-шығармашылық қызмет осы өкілеттіктермен тікелей байланысты. Ақша айналымын ұйымдастыру ақша эмиссиясын өндірген, ақша айналымын ұйымдастыру мен оларды айналымнан алғанда, кассалық операцияларды жүргізу тәртібі, тасымалдау мен сақтау ережесі және қол ақшаларды инкассациялау, экономикалық әдістермен ақша айналымын басқару мәселелері бойынша нормативтік актілер шығарғанда жасалады. Азаматтық айналымды қорғау қызметі мен несие жүйесіне деген сенімді нығайту Ұлттық Банкі қызметінің негізгі мазмұнын құрайды. Бұл Қазақстан Ұлттық Банкі қызметінің ерекшелігі болып саналмайды. Кез келген осы заманғы нарықтық экономикалы мемлекеттің Орталық Банкі сол мәселелерді еріксізден шешеді. Бір де бір мемлекет, азаматтық айналымды қалыпты жүзеге асыру үшін жағдайлар туғызудан тұратын несие беру мекемелерінің қызметіне бақылау жасаудан бас тартпайды. Заң шығарушы банк салымшыларын олар оған сеніп тапсырған сомаларға қатынасы бойынша банкирлер тарапынан болатын ысырапқорлықтан ғана емес, сонымен бірге банкті толық түрде сауатсыз басқарудан да қорғауға міндетті. Банкті тиімсіз басқару оның өтімділігіне (ликвидтілігіне) қатер төндіреді, яғни өздерінің салған қаржыларын қажет болған жағдайда немесе белгілі мерзімі өткеннен кейін клиенттердің талап етуі мүмкін болмайтындай жағдайға әкеліп соғуы мүмкін. Заңға сәйкес, Ұлттық банкі атап көрсетілген міндеттерді мынадай жолмен шешеді: біріншіден, коммерциялық банктің тіркеуден өткендігі және банк операцияларын жүзеге асыру құқығына лицензия беру туралы мәселені қарау кезінде несие беру мекемелерін құрудың заңдылығы мен дұрыстығын тексеру жолымен; екіншіден, олардың қызметін реттейтін несие беру мекемелерінің экономикалық нормативтерін белгілеу, нормативтікактілерді шығару жолымен; үшіншіден, олардың операцияларының заңдылығына тікелей бақылауды жүзеге асыру жолымен. «ҚР Ұлттық банкі туралы» Заңға сәйкес, республиканың орталық банкі қадағалауды жүзеге асыру процесінде несие беру мекемелерінің қызметіне тексеру тағайындай алады. Егер тексеру нәтижесінде банк заңдылықтарын бұзу жағдайлары анықталса, Ұлттық банкі анықталған кемшіліктерді міндетті түрде жоюға нұсқаулар береді. Банктің сондай-ақ олардан есеп беруді, баланстар мен анықтамаларды тапсыруын талап етуге құқығы бар. Заңдылықтарды бұзған жағдайда және бұрын орын алған кемшіліктерді жою туралы елдің бас банкінің нұсқауларын орындамағанда Ұлттық банкі несие беретін мекеме құрылтайшыларынан: банкті қаржылық сауықтыру бойынша шараларды жүзеге асыруды; банктің басшылығын ауыстыруды; банкті таратуды; банк операцияларын жасауға берілген лицензияны қайтарып алуды талап ете алады. Несие беру жүйесін басқару жөніндегі бүкіл әкімшілік өкілеттіктерін заңдық тұрғыдан тек Қазақстан Ұлттық банкі ғана орындайды. Заңдылықтар Ұлттық банкке тұлғалардың міндетті түрде орындауына жататын нормативтікактілер шығару құқығын берген. Бұл – нұсқаулар, ережелер, хаттар мен жедел хаттар. жүктеу/скачать 1.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|