Дипломдық жұмыстың міндеті

Шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдарда, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері щоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. [1]

• 
  Эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық субъектілері;
  
• 
  бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары;
  
• 
  брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
  
• 
  инвистициялық компаниялар, зейнетақы қорлары және тағы басқа да қорлар;
  
• 
  қор биржалары, депозтарийлер, клирингтік және басқа да бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
  

• 
  сұраныс пен ұсыныс;
  
• 
  делдалдар мен басқа қатысушылар;
  
• 
  нарықтық инфрақұрылым, яғни комерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;
  
• 
  нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
  

1-сурет. Қаржы ресурстарының қозғалысының схемасы

Бірінші жағдайда қаржы ресурсының қозғалысы қаржы делдалдары (банк) арқылы жүзеге асырылып отыр. Екінші жағдайда корпорация тікелей облигация шығару арқылы инвестормен жұмыс істеп отыр.

• 
  өндірісті дамыту мақсатында уақытша бос қаражаттарды инвестиция түрінде тарту;
  
• 
  капиталды экономиканың артта қалған салаларынан тез дамып, өркендеп келе жатқан салаларға ауыстыру;
  
• 
  жергілікті және мемлекеттік бюджет тапшылығын жою мақсатында қаражаттарды тарту;
  
• 
  қор нарығының индикаторлары бойынша экономиканың жағдайын бағалау мүмкіндігінің болуы;
  
• 
  инфляция қарқынының өзгеруіне ықпал ету;
  

2-сурет. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы

Бағалы қағаздар нарығының негізгі мақсаты – ол экономикаға инвестицияның тартылуы. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей шарттардың болуы қажет:

• 
  капиталдың қозғалысына кедергінің болмауы;
  
• 
  бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз ету. Бұған сатушылар мен сатып алушылардың көп болуы және сатып алу мен сату бағаларында көп айрмашылықтың болмауы арқылы қол жеткізуге болады;
  
• 
  сатып алушы мен сатушы арасындағы ұштасуды қамтамасыз етеін сауда жүйесінің болуы;
  
• 
  нарықтың ақпараттық айқындылығы.
  

• 
  эмитенттердің кәсіпорынның қаржылық жағдайы, бағалы қағаздардың болашақ шығарылымы, ірі акционерлер туралы және т.б. ақпараттары;
  
• 
  қор нарығының кәсіпқой қатысушыларының өз біліктілігі, клиенттерге әр түрлі қызмет көрсету шартары, өздерінің қаржылық міндеттемелері туралы ақпараттары;
  
• 
  сауда ұйымдастырушылардың, сауда ережелері және листинг шарттары туралы және т.б. ақпараттары;
  
• 
  реттеуші органдардың нормативтік-құқықтық базасының өзгеру, қаржы нарығындағы қызметке бақылау жүйесі және жұмыс ережесінің сақталуы туралы ақпараттары.
  

• 
  делдалдар, қаржылық брокерлер;
  
• 
  инвестициялық консультанттар;
  
• 
  инвестициялық компаниялар;
  
• 
  инвестициялық қорлар.
  

• 
  пайлық инвестициялық қор компаниялары басқарушыларының қызметін лицензиялау және осы қор эмиссиясының проспектісін тіркеу;
  
• 
  акционерлердің реестрін жүргізетін маманданған тіркеушілердің қызметін лицензиялау;
  
• 
  диллерлік және брокерлік қызметтерді лицензиялау;
  
• 
  депозитарлық қызметті лицензиялау;
  
• 
  клирингтік қызметті лицензиялау;
  
• 
  бағалы қағаздар сатуды ұйымдастыру бойынша қызметті лицензиялау.
  

• 
  банктер;
  
• 
  мемлекеттік емес зейнетақы қор;
  
• 
  сақтандыру компаниялары;
  

3-cурет. Бағалы қағаздар нарығының қисығы

Егер инвестор жоғары табыс алғысы келсе, онда ол өзінің қаражаттарын аса тәекелді операцияларға салуы керек. Тәуекелділікке барғаны үшін ол табыстылықтың жоғары деңгейі ретінде сыйақы алады. Осылайша, бағалы қағаздардың нарықтық қисығы – бұл күтілетін табыс пен жүйелік тәуекелділік арасындағы сызықтық тепе-теңдік арақатынасы. Тәуекелділікке деген инвестордың бейімділігне қарай қисықтың бұрыш ылдиы әртүрлі болады.Неғұрлым бұрыш ылдиы кем болған сайын, соғұрлым бағалы қағаздар нарығында инвесторлар басқыншылық саясат жүргізеді.

4-сурет. Инфляция қарқынына байланысты бағалы қағаздар нарығы қисығының өзгеруі

И нвесторлардың күтулері нарықтағы экономикалық саяси жағдай, халықаралық ахуал және т.б. факторлар әсерінен қалыптасады. Әрбір инвестор даму перспективасы туралы өзінің көзқарасы болғандықтан, оның бағалауы басқа иневсторлар күтулеруімен салыстырғанда өзгеше болуы мүмкін.

5-сурет. Инвесторлар күтімінің өзгеруі кезіндегі БҚН-ны қисығының өзгеруі
6 -сурет. Бағалы қағаздардың тәуекелдердерінің классификациясы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-ДАНА,2007.-463с.[5]
Экономикалық дамудың жағымды болжамы кезінде (оптимистік бағалау) бағалы қағаздың нарықтық қисығының бұрыш ылдиы азаяды. Инвестор бұл жағдайда тәуекелділіктің сол деңгейіндегі аз табысқа келісімін береді. Егер инвестор экономикалық жағдайдың нашарлауын күтсе, онда ол бірдей тәуекелділікте жоғары табыстылықыт талап етеді. Бұл кезде көлденең оське қарағанда қисықтың бұрыш ылдиы өседі (5-сурет).
Кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты қор нарығындағы қызмет әрдайым тәуекеліділіпен қатар жүреді. Экономиканың нақты секторларымен салыстырғанда қор нарығына ерекше тәуекелдер тән. Тәуекелдер сан алуан түрлері ішінде екі үлкен топты бөліп қарастырамыз.
Жүйелік тәуекелділік – бұл жалпы бағалы қағаздар нарығының төмендеуін көрсететін тәуелділік. Бұл тәуелділік белгілі бір эмитенттің бағалы қағазын иемденумен байланыссыз, барлық бағалы қағаздарды қамтиды. Бағалы қағаздар нарығының төмендеуі жағдайында инвесторлар бағалы қағаздың түріне байланыссыз өз капиталын жоғалтады немесе қаржылық шығындарға ұшырап нарықтан шығады. Жүйелі тәуекелділікті бағалау барысында инвесторлар қор нарығындағы альтернативті варианттарды қарастырғаны дұрыс.
Жүйеленбеген тәуекелділік – белгілі бір эмитенттің нақты бағалы қағазын иемденумен байланысты тәуекелділік. Тәуекелдің бұл түрі диверсификацияланады және оны бағалы қағаздардың оптималды портфелін құру арқылы төмендетуге болады.