Дипломдық ЖҰмыс 5B030100 «Құқықтану»
жүктеу/скачать 70.49 Kb.
|
1 2
Жалғасбеков Б.Б БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР| Жарғылық капитал дегеніміз акциялардың бастапқы құны болып саналады. Акция белгілі жағдайда акционерлік қоғамның капиталын ұлғайтуға және оны кез – кез келген инфляциядан қорғау үшін жұмсалатын бағалы қағаз.
Заңға сәйкес акцияны бөлуге болады, яғни айналымдағы акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады. Акцияны бір акционерден, екінші акционерге беретін болсақ, атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөліп сата аламыз. Егерде корпорацияны басқаруға қатысатын құқы бар адам бойынша – жай және артықшылықты акция деп те екіге бөле аламыз. 1. Атаулы акция – егерде акция иесі міндетті түрде мекеме реестрінде тіркелуі тиіс болса. 2. Егерде иесінің аты – жөні мекеме кітабында тіркелмеген акцияны – ұсынушыға арналған акция деп атаймыз. Басқару жағынан мекемелерге (корпорацияларға) қолында атаулы акциялары бар, акционерлер қолайлы. Ұсынушыға арналған акциясы бар акционер, бұл акцияны қысқа мерзімде пайдалана алады. Себебі, бұл акция еш жерде тіркелмейді, сондықтан екінші нарықта еркін сата алады. Ал атаулы акцияны қолма – қол ақшаға айырбастау болмайды. Мекемені басқаруға қатынасу құқығы бойынша акциялар жай және артықшылықты акциялар болып бөлінеді. Жай акциясы бар акционерлер мекеменің тапқан пайдасынан дивиденд алуға мүмкіндігі бар, жиналыстарда дауыс беру арқылы мекемені басқаруға құқы бар. Мекемелер жабылып қалған жағдайда да, сол мекеменің мүлкінің бір бөлігін иемденуге мүмкіндігі бар. Ол тек қана, акцияның мөлшеріне байланысты. Жай акциясы бар акционер, директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзін сайлауға мүмкіндігі бар. Ал, директорлар кеңесі – менеджерлерді сайлап, олардың жұмысын қадағалап, мекеменің тапқан табысын дивиденд ретінде үлестіріп отыруға құқылы. Жай акциясы бар акционердің дивиденд алуға құқығы бар. Дивиденд мекеменің жылдық 10 айналымына, яғни табысына байланысты болады. Ол әрбір үш ай сайын төленіп тұруы мүмкін. Дивидендтер – қолма – қол төленетін, мүліктік және акция формасындағы дивидендтер болып үшке бөлінеді. Жай акциясы бар акционер, өзінің акциясын басқа беруге, сатуға, сыйға және де өсиетке қалдыруға құқылы. Жай акциясы бар акционер мекемедегі акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беруге құқы бар. Тағы да, мекеменің қаржылай есебін тексеруге және де баланстың активі мен пассивін, салық саласын тексеруге құқы бар. Корпорация жабылған кезде, оның активінің бір бөлігін алуға да мүмкіндігі бар. Директорлар кеңесі акционерлердің жыл сайын өтетін жиналысында сайланады. Дауыс беру жүйесі, екі әдіспен жүзеге асырылады. 1. Бірінші тікелей дауыс беру. 2. Дауыс беру кезінде сенімхатты қолдануға болады. Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Номинал акцияның эмиссялық бағасы болып саналады. Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық бағасыда болады. Ондай бағаларды бухгалтерлік немесе кітаптық баға деп атай береді. Артықшылықты акцияларды меншік туралы ерекше сертификат деп атайды. Бұл сертификат дивиденд төлену кезінде, мекеменің пайдасына қарамайды. Ол белгілі бір мөлшерде нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Артықшылықты акциялар екіге бөлінеді: 1. Номинал құны көрсетілген акция. 2. Номинал құны көрсетілмеген акция. Артықшылықты акция бойынша дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция дауыс құқығын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз болып саналады. Артықшы акциялардың бірнеше түрлері бар. Олар – қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, конвертабельді және конвертабельді емес. Акцияның былай бөлінуінің себебі, акционердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Акциялардың былай бөлінуінің себебі, акционерлердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар: Үстеме пайданы бөлісуге қатысу, алдын ала хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу, акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі. Қатысушылар артықшылығының ерекшелігі ол өз акционерлеріне үстеме пайданы бөлуге қатысуға мүмкіндік береді. Қатыспаушылар акциясы иесі белгіленген деңгейден артық дивиденд алуға 11 мүмкіндігі болмайды. Егер де артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланып, бірақ төленбей қалған дивидендтерді келесі жылы міндетті түрде алуға құқылы. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбей қалған дивидендтерді келесі жылдың дивидендтіне қосуға болмайды. Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне, осы мекеменің жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауға болады. Артықшылықты акциялардың көбісі көбіне конвертабельді болып келеді. Бірақ конвертабельді емес акциялар өзінің статусын өзгерте алмайды. Кейбір жағдайда артықшылықты акциялардың тағы бір түрі болады. Ол дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акциялар, бірақ олар сирек кездеседі. Олар тек қана мекеме құрылтайшыларына арнап шығарылған акциялар. Одан басқа – директорлық квоталы акция. Бұл артықшылықты акцияның арнайы түрі болып саналады. Артықшылықты акциялар бүкіл акцияның 10% аспауы қажет. Бір сөзбен айтқанда, жай акциялар бойынша дивидент төлеу мекеменің жоғары деңгейде жұмыс істеуіне байланысты, яғни кірісі жақсы болу керек. Ал артықшылықты акциялар бойынша, кез келген мекеме жұмысының нәтижесі төмен болғаннан қарамастан, жоспарланған кіріс бойынша дивиденд белгілі бір мөлшерде төлене береді. Акцияларды шығару тәртібі Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңдарымен белгіленеді. Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес акционер акционерлік қоғамының мүддесін бұзатын болса, сот шешімі бойынша акцияларды қайта сатып алу мүмкіндігі көзделген. 2.2 Облигациялар Облигация дегеніміз эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақшасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтамыз. Облигация арқылы жиналған капитал акционерлік капитал боп есептелмейді. Облигация арқылы тек қана қосымша капитал тарта аламыз. Облигация акция сияқты кез келген мекемені инвестициялаудың ең бір маңызды көзі болып табылады. Ол акционерге (иемденушіге) кепілдік бере алады. Егерде эмитент банкротқа ұшыраған жағдайда, облигациясы бар адам мекеменің мүлкінің бір бөлігін иемденуге құқылы. Облигация мен акцияның арасында өзіндік айырмашылықтары бар. Облигация иемденушісі мекемеге несие беруші болып табылады. Ал, облигация 12 соның куәлігі болып есептеледі, яғни несие берушінің куәлігі. Ал акционер мекемені меншіктенушінің бірі. Сондықтан, акция меншіктенушінің куәлігі болып саналады. Облигация иемденушісіне сыйақы төленіп тұрады, оның мөлшері алдын – ала бекітіліп, сол бағалы қағазда уақытысы анықталып жазылады. Сол көрсетілген уақытта ғана облигация кіріс беріп тұрады, ал акционер де дивиденд түрінде төлем алады, бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және белгілі бір уақытта төленбейді. Егерде мекеме дивидендті төлеу туралы хабарламаса, немесе төлегісі келмесе, оған қарсы акционер ешқандай шара қолдана алмайды. Облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Сол себепті облигация иесі акционерлер жиналысына да және мекемені басқаруға да қатыса алмайды. Облигацияға берілетін сыйақы мекеменің өзінің шығынына -жатады, ол салық төлейтін пайдадан төленеді. Ал керісінше дивиденд салық төлегеннен кейін, мекеменің таза пайдасынан төленеді. Облигация бойынша белгілі бір мерзімде төленетін сыйақы түріндегі пайда купонға алмастырылады. Облигациядан жыртылып алынатын талонды – купон дейміз. Кез келген купонда сыйақының мөлшері көрсетілген. Сол себепті төленген сыйақының орнына облигациядан купонды жыртып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін “купондарды қырқу” деп атайды. Кез келген облигацияда оның номиналы, купондық мөлшері, эмиссия шарты, өтеу туралы нұсқау, рейтингі, қамтамасыз етілуі көрсетіледі. Облигация бетінде көрсетілген ақша сомасын номинал деп атаймыз. Номинал облигацияда көрсетілген мерзімде төленіп тұрады. Облигацияның номиналдық құнына сәйкес төленетін сыйақы, яғни төлем – купондық мөлшер дейді. Ол жыл сайын бір рет төленіп тұруға тиісті, немесе алты ай сайын бір рет және де тоқсан сайын бір рет төленуі мүмкін. Бұны эмитент төлеп тұрады, яғни облигацияны сатушы төлейді. Өтеу туралы нұсқау – эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент облигацияның номинал құнын және процент төлейтін арнаулы қор болып саналады. Бұл қорды траст компаниялары бақылап отырады. Өтеу күні – қоғамның сатып алушыға облигациянын номиналына тең соманы қайтаратын және процент төлеуді тоқтататын күнтізбедегі күн. Эмиссия шарты – облигация шығару мәмілесі Ол қарыз алушы мен траст компаниясының арасындағы шарт бойынша шығарылады. Траст компаниясы облигация ұстаушылардың мүддесін қорғайды, оларға кепілдік береді, және де эмитенттің жұмыс барысын бақылап отырады. Облигация сатар алдында траст компаниясы эмитенттің қаржылық құжаттарын 13 инвестициялық жобасын, бизнес жоспарларын тексеріп отырады. Осыдан кейін траст компаниясы облигацияны сатуға ризашылығын білдіреді. Эмиссия шартына траст компанияларының бірнеше ұсыныс енгізуіне құқы бар. Олар: 1. Ең аз өтімділік. 2. Борыштың ақырғы деңгейі. 3. Активтерді сатуға тыйым салу. 4. Төленетін дивиденд мөлшерін шектеу. Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген деп екіге бөлінеді. Қамтамасыз етілген облигациялар деп егерде оларды шығарған кезде кепілдікке мекеме активтерің немесе мүліктерін кепілдікке салып қоятын болса. Егер де мекеме өзінің тағайындалған мезгілінде өз облигациясын өтей алмаса онда облигация иемденушілері кепілдікті өз пайдасына сату арқылы шешуіне болады. Негізінен кепілдікке жылжымалы немесе жылжымайтын мүліктер бағалы қағаздар салынады. Осыған байланысты мынадай айырмашылықтарды атап өтуге болады: 1. Жылжымайтын мүлік салынған облигациялар. 2. Жылжымалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар. 3. Басқа мекемелердің траст жағдайында сақталатын акциялары және өзін – өзі облигациямен қамтамасыз еткен, осы мекеменің облигациялары. Қамтамасыз етілмеген облигациялар бұл кепілдігі бар немесе басқаша айтқанда эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі. Олар негізінен келешекте шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады. Облигацияның рейтингі деп, сол облигацияның инвестициялық сапасына беретін арнаулы мекемелердің бағасы, яғни облигацияның деңгейін бағалайтын көрсеткіш. Облигацияны бағалау мынадай түрде жүреді: 1. Өте жоғары сапа. 2. Жоғары сапа. 3. Ортадан жоғары. 4. Орта сапа. 14 5. Алыпсатарлық элементтері бар. 6. Инвестицияға қажет белгілері жоқ. 7. Төмен сапа. 8. Белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық. 9. Ең төмен сапа. Рейтингісі жоғары облигацияларды инвестициялық класты деп атайды, ал рейтингісі төмен болса алыпсатушылық деп есептеледі. Облигацияның нарықтық бағасы, оның номиналынан жоғары болатын болса, онда облигация сыйлықпен сатылды деп есептеледі. Егерде бұл керісінше болатын болса дисконтпен сатылды деп саналады. Облигацияның сыйақысы оның нарықтық бағасына қарамастан белгіленеді, яғни облигацияның номиналына байланысты есептеледі. Облигацияның нарықтық бағасы, біріншіден қарыз жағдайына байланысты, екіншіден нарықтағы қалыптасатын әртүрлі жағдайға байланысты анықталады. Егерде нарықта купондық бағасы жоғары қарыздар пайда болса, онда ол жағдай облигацияларға екі түрлі әсер ету мүмкін. Біріншіден, бұрын төмен бағамен шығарылған облигацияның курсы төмендейді, егер де нарықта жаңа жағдайлармен шығарылған қарыздар өте көп болса, яғни бұл облигациялар дисконттпен сатылад деген сөз. Екіншіден, жаңа облигациялар аз болатын болса, онда олар номиналынан жоғары курспен сатылады. Облигациялар иесі ұсынушы және атаулы болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді. Атаулы облигациялардың иесі мекемеде тіркеуде өтеді, оларға сыйақы төлейтін күні мекеме оларға процент алу үшін чек толтырып береді. Облигация қарыздын мерзіміне қарай: 1. Қысқа мерзімді – бір жылдан үш жылға дейін. 2. Орта мерзімді – үш жылдан жеті жылға дейін. 3. Ұзақ мерзімді – жеті жылдан жоғары болып үш түрге бөлінеді. Сол сияқты мекеме облигациялары купондық кірісті төлееу жөнінен үшке бөлінеді: 1. Купондық төлем мөлшері нақты көрсетілген облигациялар. 2. Купондық төлем мөлшері (базовая ставка) өзгермелі. 3. Купоны нөлге тең облигациялар. 15 Және де облигациялар айырбасталымды, жай облигациялар болып бөлінеді. Айырбасталымды облигацияларды мекеменің артықшылықты немесе жай акцияларына айырбастауға болады. Бір сөзбен айтқанда мекеме өз жұмыстарын акциямен де, облигациямен де қаржыландыра алады Бірақ акциядан гөрі, облигация шығару қашан да мекемеге қауіп төндіреді. Себебі, мекеме облигация бойынша төлем төлеуге міндетті, одан пайда түспесе де төлейді, түссе де төлейді. Ал акция бойынша белгіленген сыйақыны төлеуге міндетті емес. Бұл мекеменің пайда табу – таппасына байланысты. Егер де мекеме бағалы қағаздардың, яғни акция мен облигация қатар шығаратын болса, онда акционерлерге төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлімнен жоғары болады деген болжам бар. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, коммерциялық ұйымдары облигация шығаруға құқылы. Облигациялардың түрлері және оларды шығару тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленнеді. 2.3 Вексельдер Вексельдер деп қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндетемесі болып саналатын бағалы қағазды айтамыз. Өндірістегі жұмыстың айналымындағы, яғни өнімді өңдіру кезінде, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету уақытында көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырып, өнім несиеге сатылады. Яғни вексель несие ақшаларының бір түрі есебінде жүреді. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі осы вексель бағалы қағазы пайда болады. Бұл бағалы қағазды эмитент, яғни борышкер тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, иемденушіге береді. Оның мәні несиеге алынған белгілі бір соманы төлем уақыты келгенде келісілген орында өтеу үшін тауар сатып алушының, яғни вексель беруші адам мен вексель иемденушінің берген қарыз міндеттемесі болып саналады. Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие – қаржы қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып саналады. Өйткені, вексельдің мәні тек қана қарызды қайтару кепілдігі ғана емес, алдымен бірге саудалық қарым – қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымымын 16 жеделдету. Осыдан кейін вексель иемденуші адам төлемнің түсуін күтпей – ақ вексель сатып алушы немесе оның тауар сатып алу үшін, болмаса оған қызмет көрсету үшін төлем ақша қаржысы ретінде қолданушыны іздестіріп, вексельді банк сатып алады. Вексель ерте заманнан келе жатқан тауар ақша қатынастарын және сауда – саттық несиені дамыту үшін, басты қаржылық құрал болып саналады. Дамыған елдердің қаржы жүйесінің ақша айналымында вексель ерекше орын алып тұр. Қазіргі заманда электрондық несие жүйелері әрбір операцияны бар болғаны бір сағаттың ішінде орындап тастай алады. Кәсіпорындар өз жұмысын жақсы жүргізіп отырса, айналым қаржысының уақытша жетіспестігін вексельмен толтырып отыруға да болады. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарының қалыптасу кезінде вексельдің маңызы өте зор болып келеді. Себебі, кейбір жағдайда төлем құралдарының жетіспеушілігі, мекеменің құлдырауы, өтелмей қалған төлемдердің жиналу жағдайы орын алып отырады. Осындай жағдайда қолма – қол ақшасыз есеп айырысу үшін вексельге деген қызығушылық арта түседі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында вексель айналымын реттейтін бірнеше ережелер мен құжаттар пайда бола бастады. Вексель қашанда да төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу деп саналады. Вексель айналымға түседі, егер де серіктестер бірін – бірі еркін таңдап және бірін – бірі бақылап, өзара несиелік келісімге отырса. Вексельді шығаруда және оны айналымға түсіруде келісімнің атқаратын маңызы зор. Жұмыс барысында вексель келісіміне қатысатын тараптардың бірін – бірі бақылауы және бір – біріне сенуі, өзара қабылданған міндеттемені орындауға ұмтылуы, нарықтық қарым – қатынастың дамуына үлкен серпін береді. Вексельдің басқа қарыз міндеттемелерінен үш түрлі айырмашылығы бар: 1. Вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді. 2. Вексельдің дауысыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан міндетті түрде өтеуі қажет. 17 3. Вексельдің айналмалылығы, яғни иемденуші оны басқа адамдарға беруге құқылы. Бұнын ерекшелігі қолма – қол ақшаның орнына пайдалауға болады. Сол себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды. Вексельді қолдану саласында вексель жай және аудармалы болып, немесе тратта болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яғни вексель беруші жазып береді. Ол вексельде жазған жері, уақытысы, сомасы қай уақытта және қай жерде өтеу керектігі көрсетіледі. Осыдан кейін вексельді төлеуші жағы иемденушіге береді. Сонымен бірге, вексель берушінің аты – жөні жазылып, қолын қойып беруге тиісті. Аудармалы вексель немесе тратта деп егерде, вексель беруші төлеушіге, вексельде көрсетілген ақшаны үшінші кісіге төлеу жөніндегі жазбаша үкімін айтады. Бұл жағдайда несие берушіні трассант дейді, ал қарыз алушыны трассат, үшінші кісіні ремитент деп атайды. Вексель жүрген жерде Акцепт деген ұғым бар. Акцепт дегеніміз есеп айырысу кезінде төлеушінің өз қарызының төлеуге берген жазбаша түрдегі келісімі. Бұл жағдайда төлеушіні акцептант деп атайды. Яғни, акцепт есеп айырысу кезінде қолданатын құрал болып саналады. Аудармалы вексельдің вексельдің айналысы төмендегідей жүйемен жүзеге асырылады: 1. Вексель беруші төлеушіге тауарды және аудармалы вексельді береді. 2. Төлеуші акцепті беріп, оны вексель берушіге қайтарады. 3. Вексель беруші акцепттелген вексельді ремитентке аудармалы вексель арқылы ақша алушыға жібереді. 4. Ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді. 5. Ал, трассат өз кезегінде банкке вексельді төлеуге рұқсат береді. 6. Ремитент өз кезегінде вексель берушіге жібереді. 7. Кредитор (несие беруші) ақшаны өз шотына аудару үшін вексельді трассаттың банкіне жібереді (төлеушінің банкіне). 8. Өз кезегінде ақша трассаттан (төлеушіден) вексель берушіге, вексельді өтеу ретінде түседі. Ремитент – тратта (аудармалы вексель) бойынша ақша алушы Несие беруші – кредитор. 18 Трассант – вексель беруші. Трассат – төлеуші деген мағынаны білдіреді. Вексельді басқа біреуге пайдалануға беретін болсақ, сол вексельде “индоссамент” деген белгі жазылады. Ол вексельді индоссант жазады, ал индоссаментті алған адамды индоссат деп атаймыз. Индоссант дегеніміз, ол вексельді иемденуші адамды айтады. Егерде вексельді өтеу үшін, екінші, үшінші адамдарға процессі жүру мүмкін. Бұл жағдайды индоссация деп атайды. Ремитент вексельді пайдаланғанда екі түрлі жолмен пайдалануы мүмкін: 1. Төлеу үшін трассатқа ұсыну керек 2. Вексельдің сырт жағына аудару туралы белгі қойып, басқа адамға төлеу құқығын бере алады. Осындай жағдайларда вексель иемденуші тұлға: 1. Төлем уақыты келгенше вексельді өзіне сақтап алып, уақыт келген кезде өтеуге ұсынуы керек болады. 2. Вексельді үшінші тұлғаға төлемді өтеу үшін беруіне болады. 3. Өзінің векселін кепілге беріп, басқа банктерден несие алынуына болады. Вексельді толтыруды әрқашанда кәсіпорыннын басшысы мен оның бас бухгалтері қол қоюға құқылы. Егерде вексельді жеке тұлға берсе, онда ол тек қана өзінің қолын қояды. Вексельде міндетті түрде мынандай мәліметтер болуы қажет: 1. Таңбасы керек. 2. Төлемнің уақыты керек. 3. Келісілген соманы төлеу керек. 4. Төлем өтетін орын көрсетілуі керек. 5. Қай тұлғаның үкімі бойынша төлем төленуі. 6. Толтырылған орны мен уақыты. 7. Беруші адамның қолы. 19 Вексельдің ақшамен қаржыландыруына, тауарлармен және келісім жағдайына байланысты үш түріне бөлінеді. Олар сауда – саттық (коммерциялық), қаржылық және жалған вексельдер болып табылады. Сауда – саттық вексель деп тауарды сату және сатып алу келісімдерінде пайда болатын бағалы қағазды атаймыз. Қаржылық вексель деп несие келісімдерінің ақшалай түрін рәсімдеуін атаймыз. Жалған вексель деп ештеңемен қамтамасыз етілмеген, нақты не материалдық, не ақша құндылықтарының қозғалысымен байланысты емес құжат деп санаймыз. Вексель айналым жүйесінің негізгі элементі – сенімділігі болып табылады. Оны арттыруддың екі жолы бар. Оларды акцепт және авалды операциялар дейміз. Вексельдің акцепті деп төлеушінің вексельді төлеуге берген келісімі, ал вексельдің авалы деп вексельдің кепілдігін айтамыз. Авал беруші, яғни банк вексель берушіге немесе акцептант тарапынан төлем төленбесе, оны төлемнің жауапкершілігін өзіне алуға құқылы болып саналады. Төлеу уақыты келген соң, вексель банкке тікелей жіберіледі. Содан кейін вексельдің бетжағына немесе аллонжға (қосымша қағаз) “Авал бойынша есептелсін” деген сөздерді жазады. Бұл вексельдің өтеу түрін авал акцептке қарағанда өте сирек қолданыста болады. Вексельдерді қорыта келсек, банктер осы бағалы қағаз бойынша әртүрлі операциялар жүргізіп, бір жағынан олардың айналым жылдамдығын жылжымалы етсе, екіншіден өздеріне үлкен пайда әкеледі. 2.4 Чектер Чек дегеніміз заңды түрде қабылданған ақшалы құжат. Олар қаржы институттарындағы есепшот иелерінің чек иесіне көрсетілген соманы төлеуін талап ету жөніндегі жарлық болып саналады. Бұл бағалы қағаз төлем айналымында тезірек шығару мақсаты бойынша шығарылып тұрады. Шот иелеріне шоттағы соманың көлемінде көптеген чектерді толтырып тастауға болады. 20 Чектер үш түрлерге бөлінеді: 1. Атаулы чектер. Бұл чекті жалпы бір тұлғаның аты – жөні жазылып толтырылады. 2. Ордерлі чектер. Оны толтыру тек қана заңды және жеке тұлғалардың құқықтары бар. 3. Иесі ұсынушы чектер. Бұл чек бойынша сома, тек қана чек ұсынушыға адамға төленеді. Осындай чектердің жазуын көрсетпей, бір тұлғадан екінші тұлғаға беруге болады. Чектер Халықаралық конвенция бойынша өздерінің міндеттері бар. Олар алты міндетті элементтер болуы шарт: 1. Оның белгісі, яғни мәтінде чек деген белгі сөзі болуы шартты міндет. 2. Төлеуші тұлға немесе банктің атауы. 3. Төлем жасалған орны немесе банктің орналасқан мекені. 4. Көрсетілген соманың төлеу жөніндегі жарлығы. 5. Берілген уақыты мен орны. 6. Беруші адамның қолы. Сонымен қатар дамыған елдерде өздерінің ұлттық заңнамаларына сәйкес, мысалы АҚШ пен Англияда, мысалға чек белгісін қою қолданылмайды. Чектермен есеп айырысу мақсатында осы бағалы қағаз төлем жасаудың бір түрі болып саналады. Бұндай төлем чек беруші төлем құжатын ұстаушы адамға беріп жасайды. Негізінде чек беру өзінің сипаты бойынша ұстаушы адамның ақшалай міндеттемелерін орындау болып саналмайды. Осы аталған міндеттемесін орындау, тек қана чек бойынша ақшаны алу кезінде ғана пайда болып іске асады. Чектер көбінесе жабылатын және жабылмайтын болып екіге бөлінеді. Егер біріншісі депозиттермен қамтылыста болса, екіншісі қамтылмаған болып бөлінеді. Осы уақытта чектердің төлену жөні бойынша банктердің кепілідікгін беруі мүмкін және олардың ішінде жабылмайтын чектер бойынша да берілуі мүмкін болып саналады. Чектерді қолдануымен байланысты банктер мен чек беруші адамның міндеттері мен құқықтары, чекті қолданыста болу туралы 21 жасалған келісім – шарт негізідері бойынша шығарылады. Яғни бұл келісім – шартта, банк өз клиенттеріне, чек берушіге чекті төлеуді, яғни өз міндетін ала отырып, клиенттер өз кезегі барысында банктін белгіленген ережелері мен заңдарын сақтауға міндетті болады. Чек ұстаушы тұлғаның құқықтары чек беруші адамнан, чекті алған уақытынан бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шоттарының төлем құжаттарына қол қою құқығы болып, қолдарында кітапша иелерінің нөмір таңбалары болуы қажет. Егерде чектер жарамдылық мерзімі өтіп кетсе, чекте жазылғанның бәрі түзетілуге және өшірілуге тыйым салынады. Чектерді толтыру уақытында қателіктер жіберілсе, онда чектің шетінде “бүлінген” деп жазу қойылады. Чектерді чек ұстаушы тұлға тек қана жазылған күні бойынша қабылдап, банкке сол күні берілуі тиіс. Чек кітапшасы бойынша алынған чектің күшінде болу мерзімі, жазылған күні есептелмегенде, он күннен аспауы қажет. Банк чектерді беруші немесе ұстаушы адамнан қабылдамауы мүмкін, егер осындай жағдайлар анықталса: 1. Жазылған сомма цифрлермен көрсетілмесе. 2. Мерзім уақыты өтіп кетсе. 3. Жасанды жазулар іздері болса. 4. Неше түрлі адамдардың қолдарымен немесе сияларымен жазылса. 5. Қорғалу деңгейі оның талаптарына сәйкес болмаса. 6. Реквизиттер қате болса. 7. Қабылданған құжаттардағы қолмен сәйкес келмесе. 8. Жабу сомалары көп болмаса. 9. Басқа да болсын кемшіліктері болса. Кемшіліктері бар чектер табылса, чек ұстаушы адамға қолхат ретінде қайтарылып беріледі. Чектердің кемшіліктері табылса, оны банктің бас бухгалтері сол туралы банктің клирингтік палатасына хабар жібереді, ал олар ондай чектің өңделуін тез арада тоқтатып тастайды. Осындай чектілерге акт жасалып, оларды төрт данада болады: 1. Банктте қалса. 2. Көшірмесімен бірге Ішкі Істер органдарына беріледі. 22 3. Клиринг палатасына беріледі. 4. Чекті беруші адам банкке беріледі. Мерзімі уақыты өтіп кеткен чек кітапшаларын пайдаланбауға байланысты чекті беруші адам банкке қайтарылуы қажет. Банк Сертификаттары Банктік сертификаттар деп әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің қосымшалай ақша ресурстарын тарту мақсатында эмиссияланатын құнды қағаздың түрі болып саналады. Оларды тек коммерциялық банктар ғана шығарып, инвестордың бейімділігіне қара отырып, депозиттік және жинақ сертификаты болып екі түрге бөлінеді. Депозиттік сертификат деп заңды тұлғаның банкке қойған ақшасын және уақытында қойылған мерзімі өтіп кеткеннен кейін сол соманы және сол бойынша процентті түріндегі сыйақыны алатын құқықты куәландырылатын құнды қағаз болып саналыды. Депозиттік сертификат ол кiрiс әкелетін құнды қағаздың бiр түрі болып келеді, сондықтан ол сатылынған тауар мен немесе көрсетiлген қызмет үшін есеп айырысу немесе төлем құжаттары болып саналмайды. Сондай-ақ ондай бағалы қағазды бiр заңды тұлғадан екiншi заңды тұлғаға жолдауда шектеу пайда болады. Талап ету құқығын ұсыну — цессия деп аталып, ол депозиттік сертификаттың сыртқы бетінде екi жақтық келісімімен ресiмделедi: өз құқығын ұсынушы тұлға — цедент пен құқық алушы тұлға цессионарий деп аталады. Сертификатты қайтару уақыты келгенде, банк сертификатты және қаржы түсіп тұратын шоты көрсетiлген салымшы адамның өтінішіне қарсы қарамастан төлем жасайды. Банк талап ету құқығын ұсыну туралы келiсiмінің үздіксіз орындалуын, сондай-ақ өкiлеттi тұлғалардың аты-жөнiн, мөрінің және қолдарының шынайлылығын тексеру жасайды. Депозиттік сертификаттар екі түрге бөлінеді: 1. Жолданбайтын яғни салымшы адамда сақтала отырып, төлем мерзiмi келген уақытта банкке ұсынады. 2. Жолданатын яғни екiншi нарықта сатылуы немесе басқа тұлғаларға өтуi мүмкін. 23 Негізіден сертификаттар келесі белгiлерi бойынша түрлерге бөлінедi: 1. Шығарылуы бойынша. 2. Рәсімдеу тәсілі бойынша. 3. Төлем шарттары бойынша. Сертификаттарда мiндеттi түрде келесi деректемелер болуы қажет: 1. Аты. 2. Ұсыну себебі. 3. Ұсыну күні. 4. Салым сомасы. 5. Соманы қайтаруға банктің сөзсiз мiндеттемесi. 6. Сомасын талап ету күнi. 7. Пайыз мөлшерi. 8. Пайыз сомасы. 9. Эминк мөрiмен бекiтiлген мiндеттемелерге қол қоюға құқылы екi тұлғаның қолы. Өз сертификаттардын тиiмдi орналастыру үшін банктер келесi мiндеттемелерді орындауға тиесілі болады: 1. Инвесторлар үшін тартымды пайыздық мөлшерлеме деңгейін. 2. Салымшыға ыңғайлы сертификаттың ең аз шегін. 3. Пайыздық мөлшер қайта қараудың икемді механизмін. 4. Шығарымды стандартты шарттарын. 5. Номинал құны және қосылған пайыздарды төлем жасаудын сенімді кепілдігін. 6. Кең жарнаманы жасауын. Жинақ сертификаты деп жеке тұлғалардың банкке қойылған ақша қаражатын, оның бекітілген мерзімі өткен уақытынан кейін сол сома бойынша проценті түріндегі сыйақыны алатын құқықты куәландырылатын құнды қағаз 24 болып есептеледі. Дамыған елдердің банктік системасында депозиттік сертификаттардың мерзімдері әр түрлі болып келеді. Мысалға он күннен сегіз жылға дейін, салынған сомасы 500 АҚШ долларынан 5 миллионға дейін болады. Ресей Федерациясында мысалға депозиттік сертификат бір жылға, ал жинақ сертификаты үш жылға дейін мерзімде беріледі екен. Бұл бағалы қағаздардың проценттік ставкасы салымының мөлшері менен мерзімі бойынша әрашанда байланыста болады. Осы екі сертификаттарындағы қаражатты мерзімді әрбір келген уақытта алып кетуге болады. Банкте қойылған қаражатқа алдын ала алғаны үшін айыппұл төленеді, егер ол белгіленген мерзімінен ерте алып кетсе. Осы сертификаттар иелері ұсынушы немесе иелері атаулы сертификаты болып екіге бөлінуі де мүмкін. Опциондар Опцион деп шартқа енгізілген мерзімді көрсететін құнды қағазды айтамыз. Бұл бағалы қағаз белгілі бір мерзімде немесе одан бұрын келісім жасалған бағамен қағаздардың біраз санын сатуға және сатып алуға құқық беретін бағалы қағаз. Опциондар биржада саудаға түсіп тұрады. Опцион заңдылай бекітілінген стандартты құжат болып саналады. Биржада сатылып жатқан бағалы қағаздар саны көрсетіліп тұрады. Оның өлшемін “Лот” деп атайды, 1 лотта 100 дана атаулы бағалы қағазы болады. Опционның мазмұнында бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу күні, оның айлналыс мерзімі, аяқталу күні және оның бағасы көрсетіледі. Қолданыста көбінесе опционның екі түрі кездеседі: 1. Колл опционы. 2. Пут опционы. Колл опционы – оны сатып алушы опционы деп немесе активті сатып алуға құқық беретін опцион болып табылады деуге болады. Колл опцион құны үш факторға бөлінеді: 25 1. Актив бағасының орындалу бағасынын қатынасына. 2. Пайыз мөлшерлемелеріне. 3. Опционда жазылған активтерді әкелетін табысқа тәуелділігіне. Бірінші факторда опционды өткізу кезінде сатып алушы адамның сатушыға орындалу бағасын төлеуге тиістілігі. Басқадай тең жағдайларда бұл баға төмен болса, онда сатып алушы адам үшін жақсы болады. Сонымен, опцион құны колл опцион құны актив бағасының орындалу бағасына қатынасының саны көбеюініне қарай өсіп тұрады. Екінші факторда опционды сатып алушы адам опцион өткізілгенге дейін орындалу бағасын төлеуге тиіс емес болып саналады. Онда, опцион пайызы жоқ несие нысанына ие болады. Пайыз мөлшерлемесі жоғары өсе болғаннан сайын, әрі орындалу мерзімі ұзақ болған сайын осы несиенің құны да жоғарылай түсе бастайды. Үшінші факторда опцион құны жоғары болғаннан сайын, опционды пайдалану мерзімі өткенге дейінгі кезеңде актив бір жыл ішінде әкеліп тұратын табыстың мөлшері де сол баяғы жоғары болып тұрады. Пут акционы – активті сатып алуға құқық беретін опционнің түрі болып саналады. Пут опционы бағалы қағаздармен бірге әрқашанда сатылымда тұрады. Айта келсек, алғашқы уақытта опциондық шарт тек қана қор нарығының акциясына қатысты болып тұрса, қазіргі заманда осындай шарттар әртүрлі активтерге жасалып тұрады. Пут опционымен Колл опциондарының арасында құны бойынша қатаң тәуелдік орын алып тұрады. Мысалға, еуропалық опцион (Егерде опционға берілетін құқық тек белгіленген күні ғана қолданысқа асырылатын болса, оны еуропалық опцион деп атаймыз) үшін, бір жақтан, колл опцион құнының сомасы мен келтірінді орындалатын бағасы тепе-тең болса, екінші жағынан, путт опционның құны мен активінің ағымындағы бағасы тепе-тең болады. Опцион тауар айырбасталуының дамуымен байланыста пайда болды. Опциондық мәмілелер ұйымдастырылмаған нарықта да, және ұйымдастырылған нарықта да жасала береді. Оның дамуында, біріншіден, оның биржалық саудада пайдаланылуымен және оған қойылған стандартталынған келісімшарттармен сауда жасау орындарының қолданылуымен байланысты болып, екіншіден, биржалық опциондық саудаға жаңа активтермен атап кеткенде, фьючерстік келісімшарттардың тартылуымен байланыста болады. 26 Мерзімділігі бар биржа бағасында қамтылатын шарт, ол бойынша бірін-бірі теріске шығаратын немесе бастапқы шарттарды өзгертіп отыратын жекелеген мәміленің шарттарының бірін таңдау құқықтары беріліп тұрады. Опционның негізі болған активтің екі бағасы болады: 1. Спот бағасы, яғни ағымдағы нарық бағасы. 2. Орындау бағасы, яғни опционда көрсетілген бағасы. Жалпы айтсақ опционның өз бағасы сыйақы деп аталады. Бұл опционның негізі болған активтің құны емес болып саналады. 2.7 Варранттар Варрант (франц. warrant — өкілеттік, сенімхат) — тауардың сақтауға қабылданғаны туралы тауар қоймаларын беретін куәлік немесе сатушының кепілдігі болып саналады. Бұл құжат бойынша тауарды кепілдікке беруге немесе сатуға болады. Варрант екі бөліктен тұрады. 1. Тауарды сатқан кезде,оған меншік құқығын беру үшін қажет. 2. Екіншісі кепілдіктегі тауар үшін несие алуға қажет (ол несиелеушіге варрантты ауыстырып табыс ету жөніндегі жазба индоссаменті бойынша беру арқылы). Онда қарыз ақшаның шарттары туралы белгі қойылады. Варрант ол қоғамның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушы адамға меншік құқығын беретін міндеттеме болып саналады. Инвестициялық мақсаттарға байланысты варранттардың келесі түрлеріне бөлінеді: 1) Сату үшін де, сатып алу үшін де шығарылған акцияларға варранттар. 2) Кері қайтарып алынатын варранттар – шарттың белгілі бір тармақтары орындалуға тиіс болса, эмитент ұстаушыны алдын ала келісілген баға бойынша акциялардың белгілі бір санын сатып алуға мәжбүрлей алатын варранттар түрі. 3) Варрант қайтарып алынатын варрант тура пропорционалды. Ол өз 27 иесіне эмитентті белгілі бір мөлшерде, белгілі бір сомаға немесе шарттың белгілі бір талаптарын сақтай отырып, бағалы қағаздарды шығаруға мәжбүрлеу құқығын береді. 4) Қамтамасыз етілген ордер қарапайым варранттың бір түрі болып табылады. Айырмашылық келесідей: жай варрант акцияларға шығарылады, ал қорғалған варрантта акциялар, облигациялар, валюталар және басқа да көптеген қаржы құралдары актив ретінде әрекет ете алады; тұрақты варрантты компания береді, ал жабық варрантты қаржы институттары (банктер, сақтандыру компаниялары) береді; қарапайым варрантта тек бір және қатаң белгіленген орындау бағасы болады, жабылған варрантта бірнеше орындау бағасы болады және бұл бағалар әрбір нақты мәміленің шарттарына байланысты болады; Жабық варрант оның иесіне негізгі активті сатып алу немесе сату мүмкіндігін береді, ал тұрақты варрант тек негізгі акцияларды қамтиды. 5) Себеттік варранттар – белгілі бір саладағы немесе аймақтағы компанияның акцияларын қамтитын варранттар. 6) Индекс варранты қаржылық индекс тұжырымдамасына негізделген. Мұндай ордерді бағалау кезінде индекстің барлық тармақтары ескеріледі, яғни инвестор енді акциялармен емес, ақшамен айналысады. 7) Некеге тұруға варрант кез келген борыштық міндеттемелер болған жағдайда қоса беріледі. Басқаша айтқанда, эмитенттің қандай да бір қарыздық міндеттемелері болса, онда бұл міндеттемелерге неке варрант қоса беріледі. Неке туралы варрант барлық міндеттемелерді реттегеннен кейін ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Неке варрантын қарыз міндеттемелерінен бөлуге болмайды. 8) Айып алу варранты эмитенттің борыштық міндеттемелерінен бөлінуі және бөлек сатылуы мүмкін. 9) Облигациялық емес варранттар жабық варранттар сияқты танымал. Ілеспе облигацияларсыз шығарылған; дәстүрлі варранттар сияқты, олар қор биржасында листингтен өтеді – сатып алынады және сатылады. Оларды банктер де, облигациялармен операцияларды жүзеге асыратын фирмалар да шығара алады. Олардың орындалуы тек қолма-қол ақша болып табылады. Бұл варранттар акциялармен бірге сатылады, сондықтан олар қолжетімді және ең алдымен жеке инвесторлар сатып алады. 10) Дәстүрлі варранттар облигациялармен бірге шығарылады және 28 ұстаушыға эмитенттің акцияларын сатып алу құқығын береді. Варрант тарату құжаты ретінде Варрант – қойманың тауарды сақтауға қабылдағанын көрсететін квитанция болып саналады. Құжатта барлық қажетті мәліметтер алынған тауардың салмағы, орын саны, тауардың сапасы және т.б. Варрант екі куәліктен тұруы керек – кепіл және қоймадан. 1) кепіл куәлігі (варрант) тауарларды кепілге беруге арналған құжат болып табылады. Ол кепіл құқығын куәландырады және кепіл ұстаушыға беріледі, ол өз кезегінде индоссамент (индоссамент) арқылы оны басқа тұлғаларға өз бетінше бере алады. Осылайша, кепіл сертификаты несиенің шарттары (сомасы, мерзімі) туралы ескертулері бар тауарларды қамтамасыз ету арқылы несие алу үшін қолданылады. Тауарды кепілге беру кезінде варрант қойма куәлігінен бөлініп, кепіл ұстаушыға тапсырылуы тиіс; 2) Қойма куәлігі – қоймада қағаз түрінде берілген және тауардың қоймада болуын растайтын шығарылмаған бағалы қағаз. Ол сату немесе айырбастау кезінде өнімге меншік құқығын беру үшін қызмет етеді. Кепілді белгілеу мөлшері мен мерзімі туралы қойма куәлігінде жазба жасалады. Варрант қойма квитанциясын сатып алу кезінде сатып алушы тауарға кепіл ауыртпалылығы салынған деп болжауы керек, ал тауарды қоймадан алу үшін кепіл ұстаушыға варрант орнына ақша төлеу қажет. Қоймадан тауарды алу үшін құжаттың екі бөлігі де көрсетілуі керек. Қос куәлiктiң әрбiр бөлiгiнiң реквизиттерi бiрдей болуы керек, ал екi бөлiгiнде де уәкiлеттi тұлғаның бiрдей қолдары және қойма мөрлерi болуы керек.Тауарларды сату және сатып алу кезінде варрант пайдалануға рұқсат етіледі, өйткені сату квитанциясының бұл түрін индоссамент ретінде берілуі мүмкін. Варрант борышкер кәсіпорынның қойма қорында тұрған, қор биржасы арқылы аукционға қойылуы мүмкін белгілі бір тауар номенклатурасына беріледі. Варрантты сатып алушы қалаған өнімді арзандатылған бағамен сатып алу мүмкіндігіне ие болады, ал борышкер – варрант беруші – тауарлық-материалдық қорларды тез және тиімді түрде 29 өткізіп, несие берушілерді өтейді. Варрант тіркелген және ұсынушы, индоссацияланған және индоссацияланбаған болуы мүмкін болады. 2.8 Коносаменттер Коносаменттер - бұл сыртқы саудада қолданылатын және оны жеткізгеннен кейін тасымалдаушы жүк иесіне беретін және жүкке меншік құқығын куәландыратын ресми құжат болып саналады. Бастапқыда коносамент теңіз арқылы жүктерді тасымалдау үшін пайдаланылды. Енді коносамент тек теңіз немесе өзен көлігімен тасымалдауды ғана емес, сонымен қатар тасымалдау әртүрлі көлік түрлерімен жүзеге асырылатын жағдайларды да қамтуы мүмкін. Коносаменттің функциялары қандай болып саналады? Коносамент келесідей қолданылады: 1. Оның көзбен бағаланған жай-күйін бір мезгілде сипаттай отырып, жүкті тасымалдауға қабылдау туралы тасымалдаушының квитанциясы. 2. Жөнелтпе (накладной) құжат ретінде. 3. Тасымалдау шартын растау ретінде. 4. Титулдық құжат ретінде. Коносамент сондай-ақ жөнелтілген тауарларға несие бойынша кепіл бола алады. Коносаментпен жұмыс жасау белгілі бір тәртіппен жүргізіледі: 1. Тауарды жөнелтуші тауар және оны алушы туралы толық ақпаратты қамтитын тиеу бұйрығын береді. 2. Содан кейін тауарлар тиеледі және навигациялық түбіртек (расписка) беріледі. 3. Кеме порттан шыққаннан кейін навигациялық түбіртек (расписка) 30 коносаментке ауыстырылады. 4. Соңғы кезең – алушы коносаменттің көшірмесін көрсеткеннен кейін межелі портында жүкті қабылдау. Коносаменттің түрлері Халықаралық саудада коносаменттердің әртүрлі түрлері қолданылады. Осы құжаттың жекелеген сорттарының ерекшеліктері тауарға меншік құқығын беру әдісімен анықталады. Мысалы, жекелендірілген жүкқұжатта нақты жүк алушының аты мен мекенжайы көрсетіледі. Ордерлік коносаментте тасымалдау жазуы болады, оның көмегімен жүкке құқықтар үшінші тұлғаға берілуі мүмкін. Ордерлік коносамент өзінің мәні бойынша классикалық болып табылады және құқықтық қатынастардың келесі ережелерін қарастырады: жүкті алушының жүкті басқа тұлғаға иеленуге құқығы бар. Мұндай құқықтың жүзеге асырылғанын көрсететін индоссамент индоссамент деп аталады. Индоссамент бірнеше рет жасалуы мүмкін. Индоссамент фактілерінің саны заңнамамен шектелмейді. Ұсынушының коносаментінде индоссамент жоқ және оны кез келген тұлғаға жай жеткізу арқылы беруге болады. Коносаменттің соңғы екі түрі айналымға жатады, яғни тауарға меншік құқығы бір тұлғадан екінші адамға бірнеше рет ауысуы мүмкін. Айналмалы жүкқұжаттар халықаралық саудада жиі пайдаланылады, өйткені тауарлар жиі қайта сатылады және жол бойында меншік құқығын өзгертеді. Несие алу кезінде қосымша қамтамасыз ету ретінде айналымдық жүк құжаттар да пайдаланылуы мүмкін. Коносаменттің міндетті реквизиттері Коносаменттің ресімделуіне бірқатар талаптар қойылады, оларға 31 сәйкес бұл құжат заңды түрде сауатты және дұрыс ресімделуі керек. Осылайша, жүк құжатта жүктің саны мен жағдайы туралы ақпарат міндетті түрде жіберілді. Коносамент тасымалдаушы мен жүк жөнелтушi арасындағы шарттың жасалғанын растайтындықтан, құжатта кеменiң атауы мен жүктiң қабылданған жерi көрсетiледi. Құжатқа өзгертулер енгізуге рұқсат етілмейді. Коносамент бланкілердегі бірқатар міндетті реквизиттерді қамтуы керек. Олардың ішінде ерекше маңызға ие: 1. Shipper жолы. Онда жүк жөнелтушінің аты және оның орналасқан жері көрсетіледі. 2. Port of Discharge жолы. Бұл бағанда теңізде тасымалдау шартына сәйкес түсіру порты көрсетіледі. 3. Consignee жолы. Онда жүк алушының аты және оның орналасқан жері көрсетіледі. 4. Description of Packages And Goods жолы. Бұл бағанда жүктің оны сәйкестендіру үшін қажетті сипаттамалары енгізіледі (бұл массасы, бөліктерінің саны және т.б.). Сонымен қатар, оның қауіптілігі немесе нақты қасиеттері туралы белгілер болуы мүмкін. Егер тауар бір жүкқұжат бойынша бірнеше контейнерде жөнелтілетін болса, олардың әрқайсысында саны мен салмағын енгізу керек. Бұл ақпаратты жүк жөңелтуші береді. Тасымалдаушы белгілі бір деректерді де енгізеді. Атап айтқанда, ол коносаментте былай дейді: Өз аты. 1. Port of Loading жолы - жүк тиеу порты. 2. Number of Original бағанында – жүк құжат түп нұсқаларының саны. 3. Құжаттың берілген орны мен күні. Осылайша, жүк құжаттарды беру кезінде келесі тәртіпті сақтау керек: 1. Егер бұл теңіз жүкқұжаты болса, онда бұл құжатта жүкті тасымалдайтын кеменің немесе болашақта тасымалдау жауапкершілігін өзіне алатын бірнеше кеменің атауын көрсету қажет. 32 2. Тауарды жөнелтуші және оны тасымалдаушы туралы мәліметтерді көрсету қажет. 3. Сондай-ақ шарт жасалған жерді (дәлірек айтқанда, жүктің бастапқы жөнелтілетін орны мен оны жөнелтуге және алушыға беруге тиіс объектіні) көрсетуге міндетті. 4. Әрі қарай жүкті тасымалдайтын кеменің бағытын көрсетілуі. 5. Тауарды қабылдайтын жеке немесе заңды тұлғаның атауын көрсету. 6. Егер құжат ұсынушыға берілсе, онда тауарды беруді қамтамасыз ету үшін осы өкілдің деректерін көрсету қажет. 7. Сонымен қатар тасымалданатын жүктің атауы мен сипаттамасын тікелей көрсету қажет. Оның физикалық параметрлерін дәл сипаттау маңызды: оның салмағы қанша және оның көлемі қандай, бағаның бағасын беру және физикалық жағдайын талдап, тауардың санын, көлемін бекіту. 8. Тасымалдаушыға төленетін төлемнің барлық түрлерін көрсету. 9. Осы құжаттың нақты қай жерде және қашан берілгенін, сондай-ақ оның көшірмелерінің санын белгілеу. 10. Маңызды реквизит - кеме капитаны немесе оның өкілі, сондай-ақ егер біз жүк құжат туралы айтатын болсақ, басқа тұлғалар болуы мүмкін тасымалдаушының қолы керек. Коносаменттің ерекше белгілері Көбінесе тауарды қабылдайтын тарап тасымалдау шарттары туралы әрқашан хабардар бола бермейді, сондықтан құжатта тауардың сапасына теріс әсер ететін күтпеген жағдай туындаған жағдайда барлық тараптар ұстанатын процедураны көрсету керек. немесе оны жеткізу мерзімі (күтпеген ауа райы жағдайлары, төтенше жағдайлар). Мұндай жағдайларда тасымалдаушының жауапкершілігін шектеу шарттары қарастырылады. Бұл тасымалдаушының қауіпсіздігі мен оның бақылауынан тыс салдарлар туындаған жағдайда сақтандыру үшін жасалады. 33
Фьючерстік келісімшарттар немесе фьючерстік келісімшарт – биржада жасалатын базалық активті (тауарды, бағалы қағазды және т.б.) сату-сатып алу шарты.
Фьючерстер қалай жұмыс істейді Кез келген басқа биржалық актив сияқты оның бағасы, құбылмалылығы бар және трейдерлердің табысының мәні арзанырақ сатып алу және қымбатырақ сату болып табылады. Фьючерстік келісімшарттың мерзімі аяқталғанда, бірнеше нұсқа болуы мүмкін. Тараптар ақшасымен қалады немесе тараптардың бірі пайда көреді. Егер орындалған кезде тауардың бағасы көтерілсе, сатып алушы келісім-шартты төмен бағамен алғандықтан пайда алады. Тиісінше, егер орындау кезінде тауардың құны төмендесе, сатушы келісім-шартты жоғары бағаға сатқандықтан пайда алады, ал меншік иесі 35 біршама шығынға ұшырайды, өйткені биржа оған айырбастау құнынан аз соманы төлейді. ол фьючерстік келісімшартты сатып алды. Фьючерстерді кім шығарады Осы жерде мынадай сұрақ туындайды: эмитент, яғни фьючерстерді айналысқа шығаратын кім? Акциялармен барлығы өте қарапайым, өйткені оларды бастапқыда тиесілі кәсіпорын шығарады. Алғашқы орналастыру кезінде оларды инвесторлар сатып алады, содан кейін олар қайталама нарықта, яғни қор биржасында айналысқа түсе бастайды. Әрі қарай, фьючерс - бұл мәміленің екі тарапы: сатып алушы мен сатушы жасайтын шарт. Белгілі бір уақыт өткеннен кейін біріншісі екіншіден негізгі өнімнің белгілі бір мөлшерін, мейлі ол акция немесе шикізат болсын сатып алуға міндеттенеді. Осылайша, трейдерлердің өздері фьючерс эмитенттері болып табылады, жай ғана биржа олар жасайтын келісімшартты стандартталайды және міндеттемелердің орындалуын қатаң қадағалайды. Форвардтық және фьючерстік келісімшарттардың айырмашылығы Фьючерстерді биржа ішінде орталықтандырылған өзара есеп айырысулары бар ұйымдасқан нарықта айналысатын форвардтың (кейінге қалдырылған келісім-шарттың) стандартталған нұсқасы ретінде қарастыруға болады. Форвардтық және фьючерстік келісімшарттардың негізгі айырмашылығы мынада: форвардтық келісімшарт сатушы мен сатып алушы арасындағы бір реттік OTC мәміле, ал фьючерстік келісімшарт биржада сатылатын қайталанатын ұсыныс болып табылады. Фьючерс пен опцион арасындағы айырмашылық Фьючерстерді опциондардан ажыратудың негізгі критерийі фьючерстің иесі фьючерстік келісімдегі шарттарды міндетті түрде орындауы 36 керек. Өз кезегінде, екінші қаржылық құрал – опцион – мәміле қатысушысына шартта көрсетілген шарттарды орындамауға мүмкіндік береді. Фьючерстің спецификациясы Фьючерстік операциялардың негізгі элементтерінің бірі спецификация болып табылады. Фьючерстік спецификация – фьючерстік келісімшарттың негізгі негізгі шарттарын белгілейтін биржа бекіткен құжат. Сонымен, фьючерстік спецификацияда келесі ақпарат көрсетіледі: 1. Шарттың атауы. 2. Кодтық атауы. 3. Шарт түрі. 4. Келісімшарт мөлшері – яғни бір келісімшартқа негізгі активтің сомасы. 5. Шарт талаптары. 6. Жеткізу күні. 7. Ең төменгі бағаның өзгеруі. 8. Ең аз қадамның құны. Фьючерстік келісімшартты орындау Фьючерстік келісімшартты орындау келісім-шарт мерзімінің соңында не жеткізу процедурасын орындау арқылы, не бағалардағы айырмашылықты төлеу арқылы жүзеге асырылады. Ол осы шарт жасалған күні белгіленген есеп айырысу бағасы бойынша ресімделеді. Базалық активті жеткізу көбінесе фьючерстік келісімшарт саудаланатын сол биржа арқылы (кейде сол бөлім арқылы) жүзеге асырылады. Фьючерстермен сауда жасаудың артықшылықтары Фьючерстік сауда трейдерлерге көптеген артықшылықтарды пайдалануға мүмкіндік береді. Оларды, атап айтқанда: 37 1. Активтер портфелін айтарлықтай әртараптандыруға мүмкіндік беретін сауда құралдарының үлкен санына қол жеткізу; 2. Фьючерстік нарық өте танымал - бұл өтімді, және бұл тағы бір маңызды плюс; Фьючерстермен сауда жасау кезінде трейдер базалық активтің өзін сатып алмайды, тек ол үшін базалық актив құнынан айтарлықтай төмен бағамен келісімшарт жасайды. Бұл кепілдік туралы. Бұл биржа алатын кепілдің бір түрі. Оның мөлшері негізгі актив құнының екіден он пайызына дейін өзгереді. 3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ Кез келген гүлденген және заманауи елдің қаржы нарығы мемлекет экономикасы мен ақша айналымының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын белгілі бір сегментті алады. Бұл мемлекеттік қызмет пен халықаралық қатынастарды қалыптастыру жүйесінде соңғы орында тұрмағандықтан, Конституция мен құқықтық құжаттарда жиі кездесетін ұғым. Әсіресе, кез келген мемлекеттің тауарлық шаруашылығының негізгі мақсаттарының бірі болашақта күтілетін пайда болатынын ескерсек, себебі кез келген экономикалық қызмет капиталды көбейту (көбейту) тұтқасы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы – сатып алу-сату операцияларын, сондай-ақ бағалы қағаздарды шығаруды қамтитын қаржы нарығының бөлігі. Ол азаматтар мен кәсіпорындардың, ұйымдардың, сондай-ақ елдің өз қаржысының қозғалысын жинақтап, алынған нәтижелерді экономиканың жетекші салаларының дамуына бағыттайды. Бұл тұжырым Орталық банкпен барлық ресми манипуляцияларды анықтайды, олардың қозғалысы адам өмірінің кейбір салаларына белгілі бір әсер етеді. Бұл толыққанды және тәуелсіз еңбек бірлігі, оған бірден бірнеше тарап қатысады, пайда табуға және оны көбейтуге мүдделі. Орталық банк – тұлғаның меншік құқығын куәландыратын құжат болып табылады. Ол осы құжатты ұсынғаннан кейін ғана жүзеге асырылады немесе беріледі. Бұл айла-шарғылар заңды күшіне енетін Орталық банкке 38 қойылатын негізгі талап тиісті нысанды сақтау және қажетті мәліметтердің болуы болып табылады. Басқа жағдайларда құжат та, жасалған мәміле де заңды болып саналмайды және ешқандай күшке ие болмайды. Ерекшеліктері мен спецификасы Бағалы қағаздың заңды меншігі құжаттың өзінде расталады. Заңдылық оның мәтінінде бекітіледі, онда меншік иесінің деректері және иеленуге заңды рұқсаты бар. Кез келген қызметті жүзеге асыру немесе құқықтарды басқа иеленушіге беру үшін Орталық банкті екі тарап үшін оның заңдылығын анықтайтын арнайы тізілімде (тұрақты немесе компьютерленген) тіркеу қажет. Құжаттар тізбесі жалпы нарықта белгілі бір құнды қамтитын дұрыс ресімделген қағаздардың барлық түрлерін қамтиды. Олардың барлығы мемлекеттік деңгейде бағалы қағаздардың элементтері ретінде танылады. Көптеген елдердегі ең белгілі орталық банктерде: 1. Шығу тегі әртүрлі формадағы байланыстар. 2. Вексельдер. 3. Белгіленген нысандағы чектер. 4. Кез келген банктің өз иесіне арналған жинақ кітапшасы. 5. Жөнелтпе құжат. 6. Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдардың акциялары. 7. Шотқа ақша салуға немесе сақтауға сертификаттар. 8. Жекешелендіру бойынша бағалы қағаздары. Құжаттардың бұл түрін кәдімгі құжаттардан ерекшелендіретін қол сұғылмайтын шарт оның заң күшімен немесе онда белгіленген тәртіппен құнды деп танылуы болып табылады. Егер құжатта қандай да бір бұзушылықтар, дәлсіздіктер, нысанды өрескел елемеу немесе орындау тәртібіндегі қателер, сондай-ақ қажетті деректемелер жоқ болса, онда ол жарамсыз деп танылады. Егер қағаздың қандай да бір мүмкіндіктері туралы айтатын болсақ, онда оның ешқандай заңдық, қаржылық немесе келісімшарттық күші болмайды. Сондықтан оны бағалы қағаздар нарығында жойылған және сәтсіздікке 39 ұшырағандардың санына жатқызуға болады. Бағалы қағаздар оларға иелік ететін тұлғаның кейбір құқықтарын анықтайды: 1. Қолма-қол ақша. Ақша алу құқығын растайтын құжаттар: вексельдер, чектер немесе облигациялар. Олардың көмегімен иесі кез келген заң саласына инвестиция ретінде белгілі бір соманы пайдалануға, оларды патронаттық және өзі таңдаған басқа мақсаттарға пайдалануға мүмкіндік алады. 2. Тауар. Олар адамның меншік құқығын қамтамасыз етеді. Көбінесе бұл басқа тұлғаға тиесілі тауар объектісіне меншік құқығы немесе кепіл құқығы: жүкқұжаттар, жеткізу тапсырыстары. 3. Сертификаттарды бөлісу. Меншік иесінің акциялардың белгілі бір санын иелену құқығын растайтын құжаттар. Сонымен қатар, бағалы қағаздарды анықтаудың оңайлатылған әдісі үшін олар келесі түрлерге бөлінеді: Тұлғаны заңдастыру әдісінен: 1. Ұсынулы. 2. Атаулы. 3. Ордерлік. Қағазды шығаратын ұйым түрінен: 1. Мемлекеттік. 2. Басқа субьектілерінен. 3. Муниципалды. 4. Корпоративті. Орналастыру тәртібінен: 1. Эмиссионды. 2. Эмиссионды емес. Бағалы қағаздар заңды қолдану аясы бойынша ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Ішкі құжаттар – олар қабылданған елдің аумағында заңдылығы 40 және заңды кепілі бар құжаттар. Олардың нақты құны ұлттық валютамен анықталады, ал ақшаны алу немесе аудару құқығы тек мемлекеттік шекарада ғана жүзеге асырылады. Барлық басқа опциялар сыртқы болып табылады. Бүгінгі күні Орталық банктің басым бөлігі қағаз әріптестерінің позициясын әлдеқашан әлсіреткен технологиялық прогресс пен цифрлық технологиялардың әсерінен өзінің бастапқы түрін жоғалтты. Орталық банкті қағаз немесе құжат түрінде табуға болады, өйткені виртуалды формат деп аталатындар сұранысқа ие. Қағаздың өзі физикалық нысан ретінде анықталмаған. Бұл құжатты жылжыту процесін айтарлықтай жеңілдетеді, өйткені компьютерленген жүйе оның жоғалу немесе физикалық деформация мүмкіндігін болдырмайды. Нарықтардың әртүрлілігі Құнды құжаттардың айналымын нақты бөлу тәжірибеде жүзеге асырылатын кез келген мемлекетте қаржы нарығындағы нарықтық қатынастардың негізгі түрлері мен нысандарын анықтайтын осы процестің нақты құрылымдары әзірленді. Бастапқы нарық – эмитент шығарған және бастапқы иелері сатып алған бағалы қағаздар. Бұл құбылыс жалпы нарықта алғашқы пайда болуымен құжаттардың бастапқы қозғалысы болып саналады. Көбінесе мұндай орта банктердің қатаң анықталған мүмкіндіктері, сондай-ақ оларды жүзеге асыру ережелері мен талаптары болады. Қайталама нарық – осы бағалы қағаздың белгіленген әрекет ету мерзімі ішінде меншік иелері арасында құжат бірлігін берудің барлық сату актілерінің немесе өзге де әдістерінің жиынтығы. Ұйымдастырылған нарық – тиісті лицензиясы бар кәсіби құрылымдар немесе делдалдар үшінші тұлғалардың атынан өздерінің немесе нарықтың басқа қатысушыларының арасында Орталық банктің манипуляцияларын жүзеге асырады. Бұл барлық қатысушы тараптар арасындағы бекітілген және қол сұғылмайтын ережелер негізінде қағаздардың айналымы. Қор биржасы – бұл бағалы қағаздарды сатуға, жылжытуға және 41
Орталық банктің биржадан тыс нарығы – биржа ұйымдарының қызмет аясынан тыс кез келген сату манипуляциялары. Компьютерлер мен жаңа коммуникациялық технологияларды қолдануға негізделген. Нарық нысандарының алуан түрлілігі бағалы қағаздардың иелеріне ең жоғары құны бойынша бағаланатын және басқа құжаттар нысандарымен салыстырылмайтын жерде өз қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Осының арқасында белгілі бір ресурстар, атап айтқанда нақты және белгіленген спецификасы бар қағаздар үстемдік ететін нарықтағы жекелеген сегменттер қалыптасады. Нарық функциялары және негізгі бағыттары Бағалы қағаздар нарығының ерекше бөлек орны бар, сонымен қатар бірқатар функцияларды орындайды: жалпы нарықтық (ақпараттық, коммерциялық және т.б.) және арнайы (тәуекелдер мен қорларды қайта бөлу). Шетелдік капиталды тарту үшін тартымды ұсыныстар қажет екені белгілі. Ал бағалы қағаздар нарығы нарықтың ең перспективалы сегменттерінің бірі ғана болып табылады, онда шетелдік инвесторлар өздерінің айтарлықтай өсуі үшін өздерінің бос ақшаларын салуға дайын. Қайта бөлу функциясы бағалы қағаздарды жасау және айналысы арқылы құжаттар қозғалысын реттеуге және қадағалауға арналған. Ол өз айналымын халықтың жинақ ақшасын жылжымайтын мүлікке немесе депозитке салып, өнімді формаға ие болған кезде де, сондай-ақ ел, азаматтар мен ұйымдар арасындағы ынтымақтастықта бастайды. Қайта бөлу функциясы кез келген нысандағы құнды құжаттың иесін осы активтердің бағасының, құндылықтарының немесе кірістілігінің қолайсыз немесе қолайсыз өзгерістерінен қорғау тұтқасы болып табылады. Бұл нақты қауіп туралы ескертудің бір түрі болып саналады. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары Бағалы қағаздарды сатуға немесе сатып алуға құқығы бар нарық қатысушылары мынадай санаттардың өкілдері бола алады: 42 1. Билік органдары. 2. Қаржы министрлігі. 3. Коммерциялық ұйымдар. 4. Несиелік мекемелер. 5. Жеке тұлғалар және басқалар. Сауда алаңдарының заманауи шарттары жеке тұлғалардан бастап ірі корпорацияларға дейін барлығына осындай мәмілелерді жасауға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздардың қозғалысы мен билік етуіне қол жеткізу арнайы дайындықтан өткендердің барлығына беріледі. Барлық елдердің заңдары қатысушылардың жауапкершілігін қарастырады, оған мыналар кіреді: 1. Эмитенттер. Бұл бағалы қағаздарды айналысқа шығарумен айналысатын заңды тұлғалар немесе ұйымдар. Олардың басты міндеті – инвестиция тарту. 2. Депозитарий. Бұл қатысушылар бағалы қағаздарды сақтау және оларды есепке алу үшін жауап береді. Қатысушы тараптар арасында келісім жасалады, онда құқықтар мен міндеттер, сондай-ақ мәміленің жауапкершілігі мен мәні көрсетіледі. 3. Инвесторлар. Бұл кез келген мемлекетте қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Қатысушылардың осы тобынсыз бағалы қағаздар нарығының өмір сүруінің және олардың әрі қарайғы қозғалысының мақсаттылығын елестету қиын. Инвесторлар құжаттарды сатып алады және сатады, олардың нарықта үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді. Бұл жеке тұлғалар, компаниялар, мемлекет, кәсіпорындар болуы мүмкін. 4. Дилерлер. Бұл өз атынан және өз есебінен сатып алу-сату операцияларын жүзеге асыра алатын делдалдардың бір түрі. 5. Менеджерлер. Бұл топ Ұлттық банк лицензиясы бар және үшінші тұлғалардың мүдделері үшін өз атынан ақша ағындарын басқаратын қатысушылардан тұрады. Олардың пайдасы – комиссия. 6. Нарықтық инфрақұрылым ұйымдары. Бұл операциялар бойынша есеп айырысу қызметін көрсететін есеп айырысу және клирингтік компанияларды қамтиды. Нарық субъектілері елдің заңнамасымен рұқсат етілген және мемлекет ішінде және оның шегінен тыс қалыптасқан қатынастардан 43 шықпайтын қызметті жүзеге асыра алады. Олар брокерлік, инвестициялық портфельді басқарумен, депозиттермен, дилерлік қызметпен және инвестициялық кеңестермен айналыса алады. Бір уақытта бірнеше қызмет түрін жүзеге асыру да еліміздің заңнамасымен реттеледі. Кез келген компания бір уақытта дилер мен брокер ретінде әрекет ете алады. Мекеме қолға алған барлық бастамаларды еліміздің бас банкі басқарады және жіті бақылайды. Қолданыстағы заңдарға сәйкес банктер мен несие ұйымдары да бағалы қағаздар нарығына қатысуға құқылы. Сондай-ақ олар қомақты кіріс алу үшін активтерді қорландыруға өз қаражатын салуға құқылы болады. Бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесі Мемлекет қызметінің бұл секторы халықаралық аренада жалпы имиджді қалыптастыруда ерекше маңызға ие және жеке мемлекеттік режимде өзін-өзі басқарудың және жеке қаржылық жүйені дамытудың тамаша үлгісі болып табылады. Бұл қызмет мүмкіндіктердің рұқсат етілген шектері заңның шегінен асып кетпеуі үшін барлық қатысушылардың жұмысын реттейтін органдардың болуын талап етеді. Бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесіне мыналар кіреді: 1. Мемлекеттік органдар мен өзін-өзі реттейтін ұйымдар - ерікті негізде бағалы қағаздарға кәсіби қатысушылардың топтарын құру. 2. Қадағалау, лицензиялау және тіркеу түріндегі реттеу функциялары мен рәсімдері. 3. Заңнамада сипатталған нормалар. 4. Қор нарығының этикалық стандарттары. 5. Қалыптасқан дәстүрлі ережелер, әдет-ғұрыптар. Халықаралық аренада бұл қызметті реттеудің бұл нысаны көп жылдар бойы тәжірибеде болды, онда мемлекет негізгі реттеуші орган ретінде әрекет етеді. Бұл сондай-ақ жеткілікті ыңғайлы және практикалық нысаны - бірлескен. Ол мемлекеттік және өзін-өзі реттеу органдарының бірлескен жұмысын қамтиды. Бағалы қағаздар нарығы капиталды тартудың және әлеуметтік және 44 экономикалық мәселелерді шешудің тиімді құралы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығындағы операциялардың ерекшелігі инвестициялық объектілердің еркін айналымы болып табылады. Бұл бағалы қағаздарға салынған қаражаттың тез қайтарылуына ықпал етеді. Бағалы қағаздардың сипаттамасы Бағалы қағаздардың экономикалық табиғатын ашу кезінде олардың бірнеше маңызды сипаттамаларын анықтау қажет: 1. Айналымдығы. Бұл анықтама құжатты еркін сату және оған қаражат алу мүмкіндігін білдіреді. 2. Өтімділігі. Яғни ақшаға айналдыру мүмкіндігі. Қағаз дұрыс жиектелген болса немесе заңды заңды негізі болмаса, ол ешқашан иесіне ешқандай пайда әкелмейді. Сондықтан бағалы қағаздарға иелік ету Орталық банктің немесе тиісті органдардың тізімдерінде міндетті тізілімді қажет етеді. Өкінішке орай, алыпсатарлар мен алаяқтар осыған сүйеніп, жалған вексельдерді немесе чектерді ұсынады. 3. Табыстылығы. Орталық банкті сатып алуға және нарықтың толыққанды қатысушысы болуға ниеттілер үшін негізгі құрамдас бөлік. Қағаздың сатып алушыға тартымдылығының сапасы оның әрі қарай қозғалысын және бағаның мүмкін өсуін анықтайды. 4. Номиналды құны. Құжатты бастапқы нарықтың нарықтық бағамы және эмиссиялық бағасы бойынша бағалау. Егер нарықтық сұраныс ұсыныстан асып кетсе, бағалы қағаздың бағасы оның номиналды құнынан асып кетуі мүмкін. Осы себепті бағалы қағаздармен жасалған барлық операциялар әрқашан елеулі тәуекелдермен байланысты. Бағалы қағаздар бойынша кірістің алынбауының, оларға салынған қаражаттың жоғалуының және меншік иесі үшін кез келген басқа қаржылық шығынның ықтималдығы жоғары. Бұл жағдай өте кең таралған және сауданың ажырамас бөлігі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығындағы сауда Инвесторлар инвестицияланған қаржыны барынша арттыру және олардың үздіксіз өсуін анықтау үшін орта немесе ұзақ мерзімді перспективада жұмыс істейді. Кез келген қаржылық негізі бар құжаттар бір күнге, тіпті бір 45 аптаға да сатып алынады. Бұл сатып алу ұзақ уақытқа жасалады, ол жылдарға созылуы мүмкін. Нәтижесінде салынған қаражат қосымша пайда әкелуі мүмкін. Сондықтан инвесторлар акциялары өздеріне тиесілі компаниялардың статистикасы мен есеп беруін үнемі мұқият қадағалап отырады. Көбінесе скептиктерді алаңдататын және қаржыгерлер мен зерттеушілер арасында дау туғызатын нақты мәселе - ықтимал тәуекелдер. Айта кету керек, бағалы қағаздар нарығы, мысалы, форекс нарығына қарағанда инерциялық, бұл болжауды жеңілдетеді. Бірақ қор биржасында жұмыс макроэкономика мен іргелі көрсеткіштерге өте тәуелді. Бұл тауашалар әлемдегі басым ұйымдардың қаржы нарығындағы кез келген ауытқуларға өте тәуелді. Нарықтағы және биржалық саудадағы бағалы қағаздар құнының күшті құлдырауын тудыруы мүмкін факторлар: 1. Ифляция деңгейі. 2. Пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруі. 3. Акциялардың құнына әсер ететін кез келген қаржылық ауытқулар. Орталық банк бағасының немесе өзектілігінде күтпеген секірістерді болдырмау үшін көптеген адамдар жұмыс күні бойы қор нарықтары мен қаржы құрылымдарына түсетін жаңалықтарды бақылайды. 46
Бағалы қағаздың қажеттілігі еліміздің егемендігін алғаннан кейін, нарық қатынастарын қалпына келтіруімен байланысты болды. Егемендік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының экономикасын көтеруге, нарық экономикасын қалыптастыру қажеттілігі туындады. Осы орайда бағалы қағаздардың енгізілуіне байланысты, елімізде бірнеше заңнамалар енгізілді. Бұл жағдай, еліміздегі көптеген кәсіпорындарды (зауыттар, фабрикалар, рудниктер) жекешелендіру саясатына байланысты болды. Сол себепті осы дипломдық жұмыста бағалы қағаздардың мәнін, мақсатын, міндетін жан – жақты зерттеп, оның мағынасын түсінуге тырыстым. Бағалы қағаздарды енгізу, біздің экономика саласына инвесторларды шақырып, солардын осы салаға инвестиция құюымен байланысты болды. Осы жағдайдын негізінде, яғни бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру кезеңінде бірнеше заңнамалар және брокерлік – диллерлік фирмалар, зейнетақы активтерін басқару компаниялары, қор биржалары пайда болды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын реттестіру жүйесі, әлемдік нарық жүйесімен сәйкестендірілді. Осыған байланысты бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын жоғарғы білімді мамандар қажеттілігі туындады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының көптеген жоғарғы оқу орындарында, осы салаға байланысты бірнеше факультеттер ашылды. XX ғасырдың басында Ресей мемлекетінде бағалы қағаздар, қор биржалары, коммерциялық банктер туралы ғылыми жұмыстар кеңінен зерттеліп оқытылған. Біздер осы тәжірибелерді кеңінен зерттеп, сол жұмыстардың негізінде Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығы туралы оқу құралдары жазыла бастады. Осы дипломдық жұмыста бағалы қағаздарды түбегейлі зерттеп, оның бүгінгі нарықтық экономикада кең көлемде қажеттілігіне көзім жетті. Бағалы қағаздар нарығы – біздің экономиканы қаржыландырылудың қосымша көзі болып табылады. Нарық қатынастар капиталистік елдерде етегін кең жайа бастап, өзінің тиімділігін, өміршеңдігін дәлелдеп берді. Бұл кез келген елдің экономикасын көтеруге үлкен үлесін қосады, яғни ол өте тиімді болып келеді. Біздің елімізде эмитенттердің эмиссиялық белсеңділігі өте төмен. Сол себепті, эмитенттердің қызметін мемлекет тарапынан кеңінен реттеп, біздің экономикамызға инвестицияны кеңінен тартып, инвестициялау саласын жоғары деңгейде ретке келтіру қажет. Осы жұмыста акционерлік қоғам – бағалы қағаздардың негізі екеніне көзім жетті. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бірнеше түрін анықтап, оны жан – 47 жақты зерттедім. Бағалы қағаз белгілі бір адамның қолындағы қағаз түріндегі құжат. Ол сол адамның, белгілі бір мекеменің үлесті меншік иесі екенін дәлелдейтін құжат болып саналады. Кез келген адам, қолындағы бағалы қағазын басқа біреуге сатуға құқығы бар. Бағалы қағаздардың бірнеше түрлері бар. Олар – акция, облигация, вексель, чек, опцион, варрант, коноссамент және т.б. Бағалы қағаздарды сатып алуға, кез келген адамның құқы бар. Тұралап қалған (қарызға батқан) кез келген мекеменің, тамырына қан жүгіртіп, оның қаржылық жағдайын жақсарту үшін немесе жұмысын жандандыру үшін, мекеме басшылары бағалы қағаздарды енгізіп, оны сату жүйесін енгізеді. Яғни акционерлік қоғам құрады. Бұл қоғам өз қызметін жақсарту мақсатында, қаражат тарту мәселесіне байланысты акция шығаратын заңды тұлға болып есептеледі. Сонымен біз акцияның, белгілі бір адамның қолындағы кез келген мекемеде үлесі барын куәландыратын бағалы қағаз екеніне көзім жетті. Егерде қоғамды құруға қатысқан жеке және заңды тұлғалар болса, біз оларды Құрылтайшылар деп атаймыз. Акционерлік қоғамды басқаратын орган -директорлар кеңесі болып саналады. Бұл қоғамның өздерінің бастапқы жарғылары болады. Қоғам мүшелері жыл сайын, тапқан табыстан өз үлестерін (дивиденд) алып отырады. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздардың бірнеше түрі айналыста жүреді. Олар қарызды бағалы қағаздар, тауарды бөлу бағалы қағаздары, үлесті бағалы қағаздары, туынды бағалы қағаздар болып бөлінеді. Бағалы қағаздардың тағы бір түрі облигациялар болып саналады. Облигацияны шығару мақсаты қосымша капитал таратудың бір түрі. Сол себепті облигация қарызды бағалы қағаз болып есептеледі. Облигация бетінде оның номиналы, купондық мөлшері, эмиссия шарты, өтеу туралы нұсқау, рейтингі көрсетіледі. Бағалы қағаздардың үшінші бір түрі вексель болып саналады. Вексель тауарды қарызға сатып алған жағдайда, несие алу үшін қолданатын құрал болып саналады. Яғни вексель қарызды өтеу үшін заңды түрінде бекітілінген төлем міндеттемесі. Бағалы қағаздардың тағы бір түрі чек деп аталады. Чек дегеніміз заңды түрде қабылданған ақшалы құжат. Егер де шартта бағалы қағаздың мерзімдік талабы көрсетілетін болса, оны опцион дейді. Опцион биржа арқылы сатылады. Негізінен опцион қоғамның басшыларына тұрақты бағамен акцияны сатып алу құқығын беретін бағалы қағаз болып есептеледі. Ол заңды түрде бекітілген стандартты құжат болып саналады. Сол себепті опцион құқықты бағалы қағаздардың бір түрі болып саналады. Келесі құқықты бағалы қағаздардың бір түрі варрант деп аталады. Варрант ұзақ мерзімге беріледі. Варрант қоғамның акциясын алдын ала бекітілген бағамен сатып алуға мүмкіндік беретін ұзақ мерзімдегі бағалы қағаз. 48 Осы дипломдық жұмысымда тағы басқа бағалы қағаздарды қамтып, оны егжей – тегжейлі зерттеуге күш салдым. Сонымен бірге бағалы қағаздар нарығын реттестіретін, яғни бағалы қағаздарды сатушы немесе сатып алушы адамдарда делдал деп атаймыз. Олар сату немесе сатып алу кезінде есеп айырысуды қамтамасыз ететін заңды немесе заңсыз тұлғалар болып есептеледі. Делдалдар – брокерлер, дилерлер, джобберлер деп бөлінеді. Егерде бағалы қағазды, белгілі бір адам иемденетін болса, оған ерекше куәлік толтырылып беріледі. Осындай иемдену құқығын беретін құжатты сертификат деп аталады. Бағалы қағаздар нарықтық немесе нарықтан тыс болып екіге бөлінеді, яғни екі түрлі болып шығарылады. Бағалы қағаздарды шығарып, оны орналастыратын адамды эмитент деп атаймыз. Эмитент жеке бір заңды тұлға немесе мекеме болуы мүмкін. Эмитент мемлекет, мемлекеттік кәсіпорындар, ұйымдар, акционерлік қоғамдар немесе компаниялар, мемлекеттік кәсіпорындар болып бөлінеді. Эмитенттің бағалы қағаздарды орналыстыру әрекетін, яғни жұмыс барысын – бағалы қағаздың эмиссиясы деп аталады. Бұл жұмысты эмитент белгілі бір заңнамаға сәйкес жүргізіп отырады. Бағалы қағаздар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі негізінде белгілі заңнамалармен реттеліп отырады. Бұлар негізінен бағалы қағаздарға қойылатын талаптар, бағалы қағазға құқықтарды растау, бағалы қағаз бойынша құқықтар беру болып табылады. Қорытындылай келе, біз бағалы қағаздардың ерекше маңызы барына, нарықтық экономикада алатын орны өте зор екеніне көзім жетті. 49
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), 1994 жылы 27 желтоқсан. Көшенова Б. А. Бағалы қағаздар нарығы: - «Экономика» баспасы, 2010 ж. Искакова З. Д. Бағалы қағаздар нарығы: - ҚҚЭУ баспасы, 2019 ж. Алшынбай А. Нарық және баға белгілеу: - «Экономика» баспасы, 2008 ж. Шалгимбаева Г. Н. Рынок ценных бумаг. Механизмы государственного регулирования: - Қаржы қаражат баспасы, 2005 ж. Алексеева И. А. Ценные бумаги: - ИГЭА баспасы, 1994 ж. Бороздин П. Ю. Ценные бумаги и фондовый рынок: - Москва баспасы, 2004 ж. Пятов М. Л. Вексель: вопросы учета, анализа и налогообложения: - Москва баспасы, 1997 ж. Галанова В.А. Рынок ценных бумаг: - Юнити баспасы, 2008 ж. Сейткасимов Г. С. Ценные бумаги и фондовый рынок: - «Экономика» баспасы, 1998 ж. Колесникова В.И. Ценные бумаги. Учебник: - Финансы и статистика баспасы, 1998 ж. Жуков Е.Ф. Общая теория денег и кредита: - Юнити баспасы, 1995 ж. Мусатов В.Т. Фондовый рынок: инструменты и механизмі: - Международные отношения баспасы, 1991 ж. Лексис В. Кредит и банки: - Перспектива баспасы, 1994 ж. Бункина М. Деньги, банки, валюта: - ДИС баспасы, 1994 ж. Алехин Б. И. Рынок ценных бумаг: - Совмен баспасы, 1992 ж. 50 жүктеу/скачать 70.49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2