Мониторинг жүргізудегі қызметтік құрылымы

17 
2. Болып жатқан өзгерістердің сипаты бойынша мониторинг жүргізу; 
3. Бақыланып жатқан процесстерге байланысты мониторинг жүргізу; 
Аумақтық ауқымына қарай жердің республикалық, өңірлік және 
жергілікті мониторингі жүзеге асырылады: 
- Республикалық - Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын қамтиды; 
- өңірлік – физикалық географиялық, әкімшілік, экономикалық және 
өзге де шекаралармен шектелген аумақтарды қамтыйды;
- жергілікті – жекеленген жер учаскелері мен ландшафтық – 
экологиялық кешендердің қарапайым құралдарына дейінгі өңірлік деңгейден 
төмен аумақтық объектілерде жүргізіледі
[1, 8-9 бет].
Жер мониторингі – жерді пайдалану нысанына байланысты 
жүргізіледі, сондықтан ол ішкі жүйелерге, жер сипаттарына сәйкес бөлінеді 
(2-суретке сәйкес). 
2
2 Сурет - Мониторингтің түрлері 
Жер мониторингінің мәліметтері – жүйелі бақылау, түсіру, зерттеу 
нәтижелері, инвентаризациялау, жерді пайдалануды және қорғауды 
АЛЫП ЖАТҚАН АУМАҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ МОНИТОРИНГ
Өңірлік
Локальды 
Физико-
географиялық, 
әкімшіліктік, 
экономикалық 
шекаралармен 
шектелген 
аумақты 
қамтиды 
Регионды 
объектілерден 
төменгі 
объектілерден 
бастап жеке 
учаскелерге 
дейінгі аумақты 
қамтиды 
Фондық 
Импактілі 
Антропологиялық 
әсерлерге 
ұшырамайтын жер 
жағдайын бақылау 
жүйесін көрсетеді 
Антропогендік 
факторлардың жер 
жағдайының бақылау 
кезеңдігіне тигізетін 
әсерін
көрсетеді
Республикалық 
ҚР-ң барлық
аумағын
қамтиды 
Глобальды 
Планетаның әр 
аймағындағы 
базалық станциялар 
арқылы 
экстремальды 
жағдайдың болуын 
ескерту үшін 
жүргізіледі 
Болып жатқан өзгерістердің сипаты бойынша мониторинг 
жүргізу 

18 
мемлекеттік бақылау жасаудың материалдары, архивтік деректер, жердің 
сапалық жайында басқа да мәліметтер
[3, 20-21 бет]. 
3 Сурет - Бақылау жүргізу мерзіміне байланысты мониторинг түрлері 
Жер мониторингінің жүйесі мыналарға бөлінеді: 
1. Алып жатқан аумағына байланысты мониторинг жүргізу; 
2. Болып жатқан өзгерістердің сипаты бойынша мониторинг жүргізу; 
3. Бақыланып жатқан процесстерге байланысты мониторинг жүргізу; 
4. Бақылау жүргізу мерзімімен кезектілігіне байланысты мониторинг 
жүргізу [4, 14-15 бет]. 
Жер мониторингінің мазмұны – жер қорының жай –күйін жүйелі түрде 
БАҚЫЛАНЫП ЖАТҚАН ҮРДІСТЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ 
МОНИТОРИНГ ТҮРЛЕРІ
Эволюционды
Циклді
Антропогенді
Төтенше 
(чрезвычайный) 
Тіршіліктің 
дамуының 
тарихи 
процесстерне 
байланысты 
анықтайды. 
Табиғи сипатының 
тәуліктік, мерзімді 
әр жылдық және 
басқа да мерзіміне 
байланысты 
өзгерістерді 
бақылайды 
Адамның 
тіршілігіне, 
қоршаған 
ортаға тікелей 
байланысты 
әсерлерін 
көрсетеді 
Өндірістік
авариялармен 
экологиялық және 
стихиялық әртүрлі 
апаттармен 
байланысты 
бақылайды. 
Бақылау жүргізу мерзімімен кезектілігіне байланысты 
мониторинг жүргізу.
; 
Базалық 
Периодты 
Оперативті 
Ретроспект
ивті 
Мониторинг 
жүргізу 
барысындағы 
объектілер 
жағдайын 
зерттейді
және 
бақылайды. 
Белгілі бір 
интервалдар 
аралығында 
жүргізіледі. 
Болып жатқан 
өзгерістерді дәл 
сол уақытында 
және тұрақты
мерзімде 
бақылайды 
Жүргізіліп 
жатқан 
бақылауларды 
тарихи 
жағынан 
талдау 

19 
бақылау (суретке түсіру,іздестіру, зерттеу), онда болып жатқан өзгерістерді 
анықтау және оларға баға беру. 
Жер мониторингінің құрылымы жердің негізгі нысаналы мақсатымен 
және аумақтық ауқымымен айқындалады.
Мониторинг жердің нысаналы мақсатының ерекшелігі ескеріле отырып 
жүргізіледі және жердің санаттарына сәйкес келетін мынандай қосымша 
жүйелерге бөлінеді: 
-ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің мониторингі; 
-елді – мекендер (ауданлар, кенттер мен аудандық елді – мекендер) 
жерінің мониторингі; 
-өнеркәсіп, көлік, байланыс,қорғаныс және өзгеде ауыл шаруашылығы 
мақсатына арналмаған жердің мониторингі; 
-ерекше 
қорғалатын 
табиғи 
аумақтағы 
жердің, 
сауықтыру 
мақсатындағы, рекреациялық және тарихи – мәдени мақсатындағы жерлердің 
мониторингі; 
-орман қоры жерінің мониторингі; 
-су қоры жерлерінің мониторингі;
-босалқы жерлердің мониторингі.
Аумақтық ауқымына қарай жердің республикалық, өңірлік және 
жергілікті мониторингі жүзеге асырылады: 
- Республикалық - Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын 
қамтыйды; 
- өңірлік – физикалық географиялық, әкімшілік, экономикалық және 
өзге де шекаралармен шектелген аумақтарды қамтыйды;
- жергілікті– жекеленген жер учаскелері мен ландшафтық – экологиялық 
кешендердің қарапайым құралдарына дейінгі өңірлік деңгейден төмен 
аумақтық объектілерде жүргізіледі.
Жер мониторингін жүргізудің мерзімдері мен кезеңділігіне қарай жердің 
жай – күйін бақылаудың мынадай: 
- базалық (бастапқы жер мониторингін жүргізуді бастау сәтіндегі 
бақылау объектілерінің жай – күйін бақылайды); 
- жедел (ағымдағы өзгерістерді тіркейтін); 
- кезеңдік (бір және одан көп жылдан кейін) түрлері жүзеге асырылады. 
Жер мониторингін жүргізгенде келесі іс-әрекеттер орындалады:
- жүйелі байқауларды, іздестірулерді, суретке түсірулерді, тексерулерді 
(қайта тексерулерді және түзетулерді) орындау; 
- жердің жай – күйін талдау мен бағалауды жүргізу; 
- жердің құнарлығына антропогенді әсер етуді реттеу жөніндегі 
ұсыныстарды әзірлеу ; 
- белгілі бір уақыт кезеніңде жердің сапалық жай - күйін болжауды 
әзірлеу [5, 51-52 бет]. 
Жердің жай–күйін бағалау жүргізілетін байқауларды (кезеңдік, 
маусымдық, тәулікті) талдау, алынған көрсеткіштерді нормативтермен 
салыстырғандағы өзгерістердің бағыттылығы қарқындылығын зерттеу арқылы 

20 
орындалады. 
Жер мониторингі қоршаған табиғи ортаның жай-күйі мониторингінің 
құрам бөлігі және онымен бір уақытта басқа да табиғи орталарға мониторинг 
жүргізуге арналған база болып табылады. Ол мемлекеттік жер кадастрын, 
жерге орналастыруды, жердің пайдалануына және қорғалуына бақылау 
жасауды және жер ресурстарын мемлекеттік басқару саласындағы өзге де 
фунцияларды жүргізуді тиісті ақпаратпен қамтамасыз етеді. 
Жер мониторингінің объектісі жалпы Қазақстан Республикасының жер 
қоры–жерге меншік иелігіне, пайдалану мақсатына және пайдалану 
мазмұнына байланысты.
Жер мониторингін жүргізуде жердің жай – күйіне әсерін тигізетін 
үдерістер анықталады: 
- эволюциялық (табиғи – тарихи даму процестеріне байланысты); 
- циклдық (табиғи өзгерістардің тәуліктік, маусымдық, жылдық және 
басқа уақыттық кезендердегі кұбылысы); 
- антропогендік (адамның қызметіне байланысты өзгерістер); 
- төтенше жағдайлар (апаттар, табиғи және экологиялық апаттар). 
Мысалы, осы жобада ауыл шаруашылықтық жер мониторингі. 
Жер мониторингінің мазмұны – жүйелі бақылауы: 
- топырақтың құнарлығын өзгертетін үрдістердің дамуын (шөлге 
айналу, су және жел эрозиясының дамуы, және азықтандыру, 
гумустылығының және азықтық элементтердің, топырақ қойнауының 
реакциясының өзгеруі, топырақ құрылымының жақсаруға және бұзылуы, 
тұздалуы, сортаңдануы, саздануы, су басуы немесе артық сулануына немесе 
осы факторларды жоюға), ауыр металдармен және басқа улы заттармен, 
өндірістік тұрмыстық қалдықтармен ластануына және жердің басқа да 
қасиеттерінің өзгеруіне байланысты үрдістердің дамуын бақылау; 
- табиғи мал азықтық алқаптардың өсімдік қабатының жай күйінің 
өзгеруімен (өсімдіктерінің құрамының, құралымының және өнімділігінің, 
типінің, сапасының, өндірістік потенциялының, химиялығының және 
құндылығының - өзгеруімен), деградациялық және қалпына келу қарқынымен, 
улы химиялық элементтер мен радионуклидтерін жинақталу деңгейімен, 
сондай – ақ олардың антропогендік ауырлықтарға төзімділігі деңгейімен 
байланысты үрдістердің дамуын бақылау. 
- өзендердің, теңіздердің, көлдердің, шығанақтардың, су қоймаларының, 
лимондардың, гидротехникалық, құрлыстардың жағалауларының жай – күйін 
бақылау; 
- жыралардың, қар көшкіндерінің, сел тасқындарының, жер сілкінудің, 
курстық, креогендік және басқа құбылыстардың пайда болуынан туындаған 
үрдістердің дамуын; 
- мұнай және газ өндіру, елді мекендер, су тазарту құрылыстары, көң 
сақтау орындары, қоқыс төгетін орындар, жанар – жағармай материалдары, 
тыңайтқыштар қоймалары, автокөлік тұрақтары, улы өнеркәсіптік қалдықтар 
мен радиоактивтік материалдарды көметін орындар, сондай ақ басқа да 

21 
өнеркәсіптін объектілердің жерінің жай күйін жүйелі байқау құрайды. 
Жер мониторингі келесі жұмыстардан тұрады: 
- жерді жүйелі бақылау, зерттеу онда ізденіс және түсіріс жұмыстарын 
жүргізу; 
- жердің құнарлылығына тиетін антропогендік жерді реттеуге 
ұсыныстар жасау; 
- белгілі бір уақытқа жердің сапалық жай күйіне болжаулар жасау; 
- жер жайында деректер бланкін ұйымдастыру. 
2003 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасының Жер кодексіне 
сәйкес қабылданған Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысында: 
- Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның 
деректерін пайдалану ережесі бекітілсін.
- Топырақ және геоботаникалық зерттеулерді жүргізуде қайталауға жол 
бермеу, жер мониторингі деректерінің сенімділігін қамтамасыз ету 
мақсатында жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті ортаға 
топырақтық, топырақтық – тұздық, топырақтық – эрозиялық, топырақтық – 
агрохимиялық, топырақтық - геохимиялық, топырақтық - мелиорациялық, 
топырақтық – геохимиялық, топырақтық – мелиорациялық, геоботаникалық 
зерттеулер мен тексерулердің бірыңғай мемлекеттік есебін, сондай – ақ 
көрсетілген зерттеулер мен тексерулердің негізінде жасалатын тақырыптық
карталардың, картограммалардың сараптамаларын жүргізу жүктелсін. 
Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның 
деректерін пайдалану ережесі Қазақстан Республикасы жер мониторингінің 
мазмұнын, құрылымын, оны жүргізу және деректерін пайдалану тәртібін 
белгілейді
[7, 31-35 бет]. 
Осы Ережеде қолданылатын ұғымдар: 
Жердің тозуы – жердің табиғи ортаның элементі ретіндегі 
функциясының өзгеруіне, оның сандық және сапалық жағдайының 
нашарлауына, табиғи – шаруашылық мәні төмендеуіне әкеп соқтыратын 
процестер жиынтығы; 
Стационарлық аймақ- әр түрлі табиғи климаттық, аймақтарда, 
провинцияларда, биіктік белдеулеріне өсімдіктер мен топырақтың жамылғысы 
жағдайын ұзақ уақыт (10 жылдан астам мерзімге) тұрақты бақылау 
мақсатында ұйымдастырылатын жер учаскесі. 
Полигон – белгілі бір ландшафтың түрлерін (құмдар, тау етегінің 
жазықтары, таулар) сипаттайтын әртүрлі конфигурациялы аумақ. 
Жердің жай – күйін бағалаудың нәтижелері бойынша оларға 
өзгерістердің дамуының, ерекше жағдайда жағымсыз сипаты бар серпінің, 
бағытталуын және қарқындылығын сыйпаттайтын тақырыптық карталар, 
диаграммалар және кестелер қоса беріліп отырып, жедел мәліметтер, 
баяндамалар, ұсынымдар және ғылыми болжамдар жасалады. 
Жер мониторингін ұйымдастыруды жер ресустарын басқару жөніндегі 
орталық уәкілетті орган жүзеге асырады. 
Жер мониторингін Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында 

22 
мамандандырылған мемлекеттік кәсіпорындар бірыңғай жүйе бойынша 
жүргізіледі, жер ресустарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган оларға 
қатысты мемлекеттік басқару органы болып табылады. 
Жер мониторингін жүргізу республикалық бюджеттің қаражаты 
есебінен жүзеге асырылады. 
Жер мониторингін жүргізу үшін жер ресурстарын басқару жөніндегі 
орталық уәкілетті орган жердің жай – күйін бақылаудың стационарлық 
пунктерін қамтиды.
Стационарлық бақылау пунктері берілген толықтық пен дәлдік арқылы 
жердің жай – күйі туралы ақпаратты – жүйені алып тұру үшін құрылады. 
Стационарлық алаңдар, түйінді учаскелер және полигондар осындай 
пункттерге жатады.
Жартылай стационарлық бақылау пунктері жұмыстың нақты шарттары 
мен мақсаттарына қарай ұйымдастырылады. Оларды бақылау жүйелі түрде
3,5,10 және одан көп жыл аралықпен жүргізіледі.
Мониторингтің деңгейі бақылау пункттерінде жүргізілетін жердің жай – 
күйін бақылау бағдарламасымен айқындалады. 
Жер мониторингі бірыңғай жіктеушілерді, кодтарды бірліктер жүйесін, 
деректер мен нормативтік – техникалық базаның стандарттық форматтарын, 
координаттар мен биіктіктерді мемлекеттік жүйесін қолдануға негізделген 
әрекетті деректердің өзара үйлесімділік қағидасы сақтала отырып жүргізіледі 
[7, 36-37 бет]
Жер мониторингі жөніндегі ақпаратты алу үшін: 
- қашықтықтан тексеріп - байқау (ғарыштық аппараттардан, биікке 
ұшатын ұшақтардан, шағын авиацияның және басқада құралдардың көмегімен 
суретке түсіру және бақылау); 
- жер бетінде суретке түсіру (топырақтық, геоботаникалық және басқа 
да) және аумақтық – аймақтық желі пунктеріндегі бақылаулар; 
- жерді түгендеу, жер кадастрлық құжаттама; 
- қор деректері (карталар, картограммалар, схемалар, кестелік және 
басқа да) материалдары пайдаланады. 
Ғарыштық жеткізгіштен суретке түсіру мен бақылау республикалық 
және өңірлік деңгейлерде жердің жай - күйінің сипаттамасын алу үшін 
орындалады.
Жер бетіндегі бақылау, зерттеу, тексеру және суретке түсіру 
стационарлық және жартылай стационарлық алаңдарды, түйінді учаскелерді, 
полигондарды және бейіндерді пайдалану арқылы жердің барлық санаттары 
бойынша жүргізіледі.
Жер мониторингінің нәтижелері қағаз жеткізгіштермен де, ақпаратты 
электрондық жинақтау, өңдеу және сақтау жүйелерін пайдалану арқылы да 
есептер, кестелер, карталар және картограммалар түрінде рәсімделеді.
Жер мониторингі бойынша алынған ақпаратты тиісті жер ресурстарын 
басқару жөніндегі тиісті аумақтық органдар қорытады әрі талдайды, ол 
мұрағаттар мен автоматтандырылған ақпараттық жүйенің деректер банкінде 

23 
жинақталады және сақталады.
Жер мониторингі жөніндегі құжаттамалар базалық және есептік 
құжаттарды қамтиды.
Базалық құжаттарда өңірлік объектінің немесе жер учаскесінің бастапқы 
жай – күйі тіркеледі. Базалық құжаттарға жердің жай – күйінің бастапқы 
тақырыптық карталары, картографиялық материалдар және жердің сапалық 
жай – күйі туралы жиналған мәліметтер жатады. 
Картографиялық материалдар жер ресурстарын басқару жөніндегі 
орталық өкілетті орган белгіленген техникалық талаптарға сәйкес әзірлену. 
Мемлекеттік құпияға жататын жер учаскесінің жоспарларында 
қамтылған мәліметтер олардың құпиялығын қамтамасыз ететін белгіленген 
ережелерге сәйкес пайдаланады және сақталуы тиіс
[8, 25-26 бет] 
Жер мониторингі жөніндегі деректерді пайдаланушылар:
Аумақтардың дамуын жоспарлау, жерді аймаққа бөлу, табиғи 
ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу, аудан 
құрылысы кадастры мәселелері, жер ресурстарын басқаруға байланысты басқа 
да мәселелер бойынша - мемлекеттік, жергілікті атқарушы және өкілді 
органдар; 
Қоршаған орта және табиғи ресурстар мониторингінің бірыңғай жүйесін 
жүргізу, табиғи ресурстардың пайдалануына және қоршаған ортаның жай – 
күйіне бақылау жүргізу мәселелері, мемлекеттік органдар арасында табиғат 
қорғау іс – шараларын әзірлеу бойынша жиынтық деректер қорын жүргізу 
үшін қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық орган өзге де жеке және 
заңды тұлғалар болып табылады.
Жер мониторингінің деректерін пайдалану қағаз және магниттік 
жеткізгіштермен стандартты рәсімделген құжаттармен танысу және оларды 
алу, сондай – ақ техникалық телекоммуникациялық байланыс құралдарын 
қолдану арқылы деректер банкіне тікелей рұқсат етілген кіру нысанында 
жүзеге асырылады. 
Жер мониторингінің мемлекеттік құпияларды және өзгеде шектеулерді 
қамтитын деректері жалпыға қол жетімді болып табылады және мүдделі жеке 
және заңды тұлғалар ақылы негізде беріледі. 
Жер мониторингінің деректері мемлекеттік органдарға беру осы 
мақсаттарға көзделген бюджет қаражаты есебінен ақысыз негізде жүзеге 
асырылады. Табиғи мал азықтық алқаптардың өсімдіктерінің мониторингі 
жерге орналастыру жұмыстарында бөлек жұмыс түрі ретінде немесе топырақ 
және гидрогеологиялық жұмыстармен бірге орындалады. 
Табиғи мал азықтық алқаптардың мониторингінің мақсаты – олардың 
өндірістік потенциалын сақтау және ұлғайту, олардың нәтижесін пайдалануға 
және қорғауға, ұсыныстар жасау, дұрыс пайдаланбаған жағдайларда жазалау 
санкциясын беруге және табиғатты қорғау тиімді шаруашылық жүргізгені 
үшін мадақтауға атқару органдарына мәліметтер беру. 
Табиғи мал азықтық алқаптардың өсімдіктерінің мониторингі мына 
негізгі бағыттарда орындалады: ғылыми - әдістемелік, әдістемелік – 

24 
қолданбалы және ақпараттық техникалық. 
Жер мониторингінің ғылыми - әдістемелік бағытына: стационарлық, 
жартылай стационарлық, полигондарда, экологиялық алаңдарда өсімдік 
жамылғысының құрылымы, типологиялық құрамы, әр түрлі алқаптардың 
аймақтың орналасуы ауданы, өнімділігі, азық сапасы, шаруашылық жағдайы, 
табиғи азық алқаптарды қазіргі кезде пайдалануы, оларды ұтымды пайдалану 
және жақсарту жолдары бойынша, ауылшаруашылық алқаптарының әртүрлі 
типтеріндегі және әртүрлі өсімдіктер түрлеріндегі ластандырушылардың 
жиналу мінездемесін анықтау ізденіс, зерттеу және бақылау жұмыстары. 
Өсімдіктіктердің 
өнімділігі 
мен 
құрылымын, 
құрамының 
динамикасының заңдылықтарын, өсімдіктерінің қоректенуі мен химиялық 
құрамы, қоршаған ортаның экологиялық жағдайлары мен өзара байланыстары 
анықталады. Дәрілік, техникалық, сирек кездесетін және жойылып бара 
жатқан ерекше бағалы, қорғалуға тиісті өсімдіктердің аумақтары анықталып 
картаға түсіріледі
[9, 31-33 бет] 
Мониторингінің қолданбалы тәсілінде – мал азықтық алқаптардың 
өсімдіктерінің картасын қайтадан зерттеу және корректировкалау, ізденіс – 
зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Жер мониторингінің ақпараттық – техникалық бағыты – мал азықтық 
алқаптар кадастрын жүргізу, мал азықтық алқаптар бойынша мәліметтердің 
автоматтандырылған қорын құру, мал азықтық алқаптар бойынша 
мәліметтерді өндеу, жүйелеу және сақтау бағдарламалық пакеттерді жасау 
және т.б. 
Мониторингі әдістемелік – қолданбалы бағытына: геоботаникалық 
зерттеулердің бастапқы материалдардын жалпылау және жүйелеу; 
типологиялық тізімді жалпылау, дәлдігін анықтау және құру және мал 
азықтық алқаптарды классификациялауды жасау; барлық геоботаникалық 
жұмыстарға әдістемелерді жасау және жаңарту; азықтық алқаптарды сапалық, 
экономикалық, экологиялық және басқа бағалау әдістемелерін және әдістік 
жолдарын анықтау; мал азықтың алқаптарын жүктендіру нормасын анықтау
жатады.
[10, 35-36 бет]. 

жүктеу/скачать 2.71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: