Дістемелік кешен

1. 
   Татар этнонимі.
   
2. 
   Татар тарихы.
   

1. «Татар» этнонимі түркі монғол рулары арасында ^І-ІХ ғасырдан мэлім. Кейін Еділ Бүлғар халықтары негізгі болады. Бүлғария елі 1236 жылға дейін өмір сүреді. Алтын Орда қүрамында қыпшақ халықтарымен араласады. (Қыпшақ, керен, қоңырат, тоқсаба, табын, қырғыз бүркіт, балықшы рулары). Бүл уақытта Ресейліктер «татар» терминімен атайды. Сол себептен татар термині «түркі» терминін орнына айтыла бастады.

Сібір татарлары

Қырым татарлары

Литва татарлары

Еділ татарлары

Қазан татарлары. Алтын Орда ыдырағанда Еділ бойына Қазақ хандығы бөлінді. (1438-1552). XX ғасырдың басына дейін түркі халықтарын татарлар еді. Қазір Р.Ф. қүрамында Татарстан республикасы еніп отыр. Астанасы Қазан қаласы.

Негізгі діні: мұсылман сунит. Түрік тобы, Алтай тіл семиясына жатады. 2. Татарлар Ресейдің ең сауатты халқы. XVI ғ. ескі шоқыну дэстүрі. XVIII ғ. жаңа шоқыну дэстүрі күштеп жүргізілді. Кейінгі жылдары мүсылмандық қайтадан етек жаюда.

Иван Грозный 150 000 эскермен 1552 ж. Қазан қаласын қоршап, халықты қырып жаулап алды. Мүның алдында жүз жыл ішінде 1469, 1487, 1506, 1524, 1530, 1545 жэне 1550 жылдары Қазанға жеті рет шапқыншылық жасайды. Қазан қаласының қорғанысын Ноғай қызы Сүйінбике ханым үйымдастырыды. Көмекке қазақ жерінен Нэрік батыр оның баласы Шора баты келіп соғыста қаза табады. Татар халқы 15 қазанды қаралы күн деп есептейді. Бүнымен татар халқының азаттық күресі тоқтамайды, 1553 жылы Жансейіт жэне Сары батыр бастаған көтерілістер болып ол кейінде 1572, 1573 жэне 1582 жылдары да болады. 1593 жылы Феодр Иван барлық мешітті жойып, оның орнына шіркеу монастрын салады. 1681 жылы шоқынбағандарды жерден айыру заңы шығып, бұған Сейіт, Төлекбай батырлар қарсы шығып, бұл жарлықты жоюға мәжбүр болады

Татарлар – түркі тілдес ұлт, Ресей Федерациясы құрамындағы Татарстан Республикасының байырға тұрғындары. Таптарлардың халқының саны жөнінен ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер бар. Кейбір ғалымдар бөліп қарастырса, қалғандары оларды біртұтас тұлт санайды. Дүние жүзіндегі татарлардың жалпы саны 8 млн. шамасында. 2002 жылғы санақ бойынша Ресейде 5,6 млн, Татарстанда 1,9 млн, Башқорстанда 1,2 млн татар тұрады. 3 ғасырда татрлар моңғол шапқыншылығы әсерінен Ресейдің құрамны енген. 13 – 14 ғасырларда олардың шағын тобы Аотын Орда құрамындағы түркі халықтарының құрамына енген. 16 – 19 ғасырларындағы орыс жазбаларында Кавказды, Еділ мен Орал өңірін, Орта Азияны мекендеген түркі тайпалары Татарлар деп жалпы аталып кеткен 20 ғасырға дейін марилер қазақстан татарын сюас деп қазақстар ноғай деп атаған Татарлар ислам дінінің сүннет тармағын, аз бөлігі христиан дінінің православие тармағын ұстанады. Антропол жағалауындағы татарлар еуропа нәсіліне жатады. Татарлар фольклорында батырлар жыры елеулі орын алады. Көне жазба әдебиетттері бар. Ұлттық музыкасы башқұрт, ноғай халықтары музыкасымен сарындас. Ертеректе татар музыкасы аспапсыз орындалатын бір дауйсты ән негізінде дамыған. Әнмен, бимен, өлең – тақпақ араластырып орындалатын әзіл – сықақ әндер көбірек шырқалады. Музыка аспабына қурай аталатын сыбызғы немесе флейта тектес үрлемелі аспап, қобыз, мандолина, домбра, гусли, скрипка жатады. Татарлар ерте кезден – ақ көп салалы шаруашылықпен бидай, арпа, тары, сұлы, бұршақ, қарақұмық, зығыр, сора егумен айналысады. Сауда – саттықпенде шұғылданады. Үй құстарын көбірек өсіреді. Еділ бойы мен Орал өңірі орман - тоғайлы, шалғын – шөпті болмағандықтан омарташылық дамыды. Татарлардың тағамында нан, картоп, көкөніс басым. Татарлардың шеберлері тіккен етігі, бас киімі, кестелі шашақты орамалы, тоқыма бұйымдары, күмістен алтыннан істелген зергерлік бұйымдары Ресейден тыс жерлерде жоғары бағаланып, сұранысқа ие болуда. Мәрмәрдан, тастан, ағаштан, теріден өрнектеп, оюлар жасаған мозаикалары көз тартады. Авыл юрт немесе Ил дейтін татар мекені шағындау, көбінесе өзен жағалауында орналасады. Үйлері биік дуалмен қошалып, ағаштан оюлап әшекейленген. Ұлттық мейрамның ең көрнектісі – сабантуй. Мұнда ұлттық спорт түрлері – күрес, жаяу жарыс, ат жарысы өткізіледі.

Татарстан Республикасы - Ресей Федерациясының құрамындағы Республика. Жерінің аумағы 68 мың шаршы км, Халқы 3,8 млн, Астанасы Қазан. Басқа халықтардан орыстар 42пайыз, чуваштар 2 пайыз, мордвалар 2пайыз, удмурттар 1,8 пайыз, башұрттар 1,7 пайызы тұрады. Мемлекеттік тілі – татар және орыс тілдері. Әкімшілік бөлінісі 43 адан, 19 қала,11 республика бағынысындағы қалалар. Татарлар тек Ресей Федерациясының Чувашия, Башқұрстан, Марий, Эл, Удмуртий республикаларымен, сондай – кақ Орынбор, Самара, Ульянов, Киров облыстарымен шектеседі.

Жер бедері негізінен ойпатты жазық, тек Еділ өзенінің жағалауы қыратты. Ең үлкен өзендері Еділ ұзындығы 177 км, мен Кама ұзындығы 380 км. Тым континенттік. Қаңтар айының орташа темпеартурасы 13 15 градус, шілдеде 19, 20 градус. Жер аумағының 3 тен 1 бөлігін құнарлы қара топырақ, 16 пайызын орман алып жатыр. Жері шаруашылығына қолайлы әрі минералды ресурстарға бай, мұнай ,газ, гипс, қоңыр көмір, темір. Татар жеріне адамдар палеолит заманында қоныстанған. Ерте орта ғасыр дәуірінде Түрік қағандығы құрамында болды. 9 – 10ғасырларда бұлғалардың бір бөлігі Еділ өзенінің орта ағысына қарай ығысып, мұнда Еділ Бұлғариясы атты мемлекет құрды. Ол кейіннен Батудың Русь пен Шығыс Еуропаға жасаған жорығы нәтижесінде Алтын Орда құрамына енді. 15 ғасырдың 1 жартывсында Татарстан жерінде Қазан хандығы бой көтерді. 1545 – 1552 жылдары Қазн хандығы Ресейге бағынды. 1708 жылы Қазан губерниясы құрылды. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты Татар халқына ауыр зардаптар әкелді. Мұнда орыстандыру, шоқындыру саясаты басым болды. Халықтың сана – сезімін ояту бағытында татар зиялылыары ағартущылық бағыттағы іс – шаралар жүзеге асыруға талпыныс жасады. Каюм Насыри, Маржани секілді көрнекті ағартушылар өзіндік саласында маңызды ағартушылар болды.

Татар халқының тілі - татар. ТМД елдеріндегі 6,8 млн татардың 5,6 млны татар тілінде сөйлейді. Татарлар тартар түркі тілдерінің қыпшақ тобының қыпщақ – бұлғар бұтағына жатады. Негізгі диалетілері орталық немесе орта диалектілері, онда Қапзан татарлары сөйлейді. Батыс не мешер диалектісі, шығыс диалектісі. Қазіргі татар әдеби тілі негізінде 20 ғасырдың басында қалыптасқан. Татар тілі фонетикасында 28 дауыссыз, 13 дауысты бар. Дауыстылары ежелден келе жатқан дыбыстар: а,ә,ү,у,ы,ео,ө,и сондай – ақ жартылай дауысты ы,е,ө,о дыбыстарына сәйкес келеді. Морфологиялық ерекшеліктері төмендегідей:т сын есім септелмейді, сан есімдер 6 топқа бөлінеді, етістіктердің болымсыздық, шырай категориялары бар. Жазуы 1927 жылға дейін араб, кейін латын әліпбиі негізінде болған. 1939 жылдан орыс графикасына енген. Жазба мәдениеті ежелден бастау алады. Ең көне үлгілері «Жүсіп – Зылиха» дастаны авторы белгісіз. «Кесікбас», «Сопыларға өсиет» атты дидакткалық шығармалары бар.

Татар - Башқұрт мәдениет орталықтары қауымдастығы «Идеал» қауымдастығы қоғамдық ұйым. 1990 жылы құрылған. Қауымдастықтың мақсаты: Қазақстандағы башқұрттар мен татарлардың ана тілінде тәрбие алуына және ұлттық салт – дәстүрі мен дүниетанымын ұмытпауға жағдай жасау. Сондай – ақ жастарға қолдау көрсету. Осы мақсатта жыл сайын облыс орталықтарында сабантуй, татар, башқұрт әндері мен билері, ұлттық ойын спорт ойындары өткізіліп тұрады. Сондай – ақ «Козге Иртыш моннары» халықаралық фистивалі ұйымдастырылып тұрады. Сабантуйда татар және башқұрт қалаларының әндері мен билері орындалып, ұлттық ойындар өткізіледі. Семей қаласындағы музыкалық татар хор мектебіне қауымдастық тарапынан қаржылай демеушілік жасалды. Қуымдастық обл татар – башқұрт мәдениет орталықтарының ортақ іс – қимыл жоспарын белгілеп отыр.