Дістемелік кешені
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
жүктеу/скачать 0.63 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Лекция 5. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІС
| ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының «Балалар әдебиеті – ұлт ертеңі» атты кезекті ІҮ Пленумының қаулысынан үзінді // Қазақ әдебиеті. −2009, сәуір − 12. 2 Ысқақ Ә. Күн ұлымын. – Тараз: Сенім, 2002. – 112 б. 3 Баянбаев Қ. Бір қоржын жаз. – Алматы: Жалын, 1991. – 240 б. 4 Әбілдақызы Қ. Ай сайын өсіп келемін. – Алматы: АБДИ Компани, 2004. – 99 б. 5 Елубаев Е. Келешек. – Алматы: Балалар әдебиеті, 2005. – 201 б. 6 Мамбетова А. Қазақ балалар поэзиясындағы фольклорлық дәстүр: ф.ғ.к. ... дис.: 10.01.02. − Алматы, 2006. – 119 б. 7 Қирабаев С. Қазақ әдебиеттану ғылымы соңғы он жылда. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт. 2007. Т 5. – 465 б. 8 Қапасова Б. Қазақ әдебиетіндегі балалар лирикасы (60-90 ж.ж.): ф.ғ.к. ... дис.: 10.01.02. −Астана, 2007. – 117 б. 9 Ақыш Б. Балалар прозасындағы жеткіншектер бейнесінің жасалуы (рухани әлем және адамгершілік мұрат): ф.ғ.к. ... дис.: 10.01.02. – Алматы, 2006. – 138 б. 10 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Ғылым, 1955. – 415 б. 11 Кім күшті? −Алматы: Жазушы, 2003. – 224 б. 12 Төрәлі Қ. Орта ғасырда қазақ даласында ислам әдебиетінің тууы және қалыптасуы: ф.ғ.д. ... дис.: 10.01.02. −Алматы, 2006. – 336 б. 13 Рүстемова Ж. Қазақ балалар прозалық әдеби ертегісі: ф.ғ.к. ... дис.: 10.01.02. −Астана, 2004. – 115 б. 14 Жарапазан / құрастыр.: Оразақын А. – Алматы: Балауса, 1996. – 16 б. 15 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1984. − 15 т. – 328 б. 16 Ақыпбекұлы Ө. Құпия оқулық. – Астана: Балалар әдебиеті, 2004. – 204 б. Лекция 5. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІС Халық ауыз әдебиетінде бар тәсілдердің бүгінгі жаңаша леп, соны түсінікке орай пайдалануына назар аударуы қаламгерлеріміздің ізденістерінде өзгеше өрнектер әкелгені айқын. Бүгінгі балалар поэзиясын фольклордан бөліп қарай алмаймыз. Өйткені, балалар поэзиясына тән үлгілердің баршасы да, атап айтсақ, бесік жыры, жаңылтпаш, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, санамақ т.б. фольклордың тұрақты үлгілері болып келеді. Сондықтан да, бүгінгі қазақ балалар лирикасының үлкен жаңалығының бірі – ауыз әдебиеті рухында пайымдалып, байырғы жанрлар үлгісінде туындаған тың мазмұндағы шығармалардың қатары көбеюі. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар лирикасында фольклормен сабақтастықтар сипаты мынадай: - фольклорлық дәстүр көріністерін бүгінгі күн тынысымен жеткізу; - ауыз әдебиеті мен бүгінгі поэзия арасындағы сабақтастық; - сюжеттік, жанрлық байланыстар; - формалық берілуі мен әдістері, тәсілдері арасындағы үндестіктер. Фольклорымызда шоғырланған балаларға қатысты өлеңдер қазақ ға- лымдарының сараптауына орай түрліше талқыланды. Бұлар көбіне көп баланың жасына, пайымына қарай сатылап көрінеді. Ересектердің баяндауымен айтылатын бесік жыры, мәпелеу жыры, тұсаукесер секілді жырларды Б.Уахатов «ата-аналар шығарып орындайтын өлеңдер тобы» [17],-деп, ғалым Ш.Ыбраев «сәбилерге арналған салт өлеңдер» [18],-десе, К.Матыжанов өзінің қазақтың отбасылық ғұрыптық фольклорына қатысты еңбегінде «әлпештеу поэзиясы» [19],-дейтін тұжырым ұсынады. Ғалымдарымыз арасында мұндай жырларды «балалар фольклоры» ретінде қалдырған жөн бе, әлде ересектер фольклоры санатында қарастырған дұрыс па деген сауал бар. Л.Хализова өз пікірінде: «...бесік жыры мен баланың арасында байланыс аз. Өйткені, жаңа туған сәби бұл жырдың сөзін де, мағынасын да түсіне алмайды. Мұндай жырларды ересектер айта отырып, балаға сүйсінеді, оған деген жақсы көруін білдірмек болады» [20],-деп тұжырады. Әлпештеу жырларының балалар фольклорының өзге жанрларынан айрықшалығы музыкалық әсем безендіруінен көрінеді. В.Я.Пропп бұл туралы «...сөз бен саздың, мәнерлеп жеткізу мен музыканың гармониялық үйлесімдігінен туындайды» [21, 149-б.],-десе, С.М.Лойтер «дәстүрлі мотивтерге құрылған балалар әдебиетінің бір жанры. ...Бұл санаттағы өзге жанрлардан айырмашылығы – құрылымы жағынан терең лирикаға бағынуы, ырғақ пен әуен басымдылығында көрінеді» [22, 21-22-б.],-деп тұжырым жасаса, А.М.Астахова әлпештеу жырлары «көне мо- тивтер мен сюжетке құрылған» дейтін түсінікке мүлдем қарсы. Ол бұл жырларды қай уақытта болса да жаңғырып жырлана беретін, баланың мөл- дір әлемі мен оған деген махаббатты көрсетуші құрал есебінде түсіндіреді [23, 74-б.]. Мұндай жырларды екі тұрғыдан қарастыра аламыз. Біріншісі – ауыз әдебиетінде бар, дәстүрлі мәтінге ие жырлардың рухында туындаған дүниелер болса, екіншісі, қоғам мен уақыттың ағысына орай шығарылған жырлар. Кеңес заманындағы әлпештеу мысалын Қ.Мырзалиев жазған бесік жырынан көреміз. Бұл дәстүрлі бесік жырына қоғамдық, әлеуметтік қозғалыстардың әсер ететінін көрсетеді. «Ақ мамаңа асықпа, Апам малда, қашықта. Ақтылы қой бағып жүр, Алтын жұлдыз тағып жүр». Тәуелсіздік кезеңінде жазылған таңдаулы әлпештеу жырлары Ә.Ысқақтың «Жыламашы інім», О.Асқардың «Бесік жыры», Б.Ысқабаевтың «Әлди-әлди», Е.Елубаевтың әліппе үлгісіне құрылған «Бесік жыры» Е.Ашықбаевтың «Бесік жыры», секілді дүниелері болып табылады. Әлпештеу жырлары әр ұлт әдебиетінде кездеседі. Аталуы түрлі бол- ғанымен сипаты, мазмұны қарайлас бұл жырлардың өзегінде баланың болашағына деген ақ тілек арқау болып тартылған. «Кечуа-ацтектердің пәлсапалық поэзиясында әуенмен айтылатын ғұрыптық жыр – баланың жолын ашуға, оң болуына ниеттелген тілектердің жиынтығы деп түсіндіріледі. Үндістердің бұл жырының ритмі ғажап, көркем және айтуға ыңғайлы. Олар ырым мен ғұрыптарға сенеді. Сондықтан да бұл өлеңдерді бойтұмар жырлар деп атайды» [24, 682-б.]. Мұндай өлеңдерді этникалық сурет пен поэтикалық бейнелер арқылы беру – фольклордың дамып, жетілуі ғана емес, сонымен қатар өскелең ұрпаққа көнерген тіркестеріміз бен сөздерімізді ұғындыру мен түсіндіру болып табылмақ. Тәуелсіздік кезеңіндегі тұсаукесер жырларының таңдаулылары ретінде О.Асқардың «Тұсаукесушінің жыры», Қ.Жұмағалиевтың «Тұсаукесер», Б.Ысқабаевтың «Тұсаукесер» Ә.Ысқақтың «Жолың болсын!» деген туындыларын атаймыз. Бұл тарауымыздағы көтерілген екінші мәселе ойындық поэзия қақында. Қазақ балалар лирикасы мен фольклорлық бағыт жалғастығы турасында сөз еткенімізде одан бүгінгі баланың психологиясын, танымын, талғамын, ой-өрісін анық байқай аламыз. Бұл жырларда бала бейнесі бар, баланың логикасына сай ауқымы бар, ұлттық құнарлы тілі бар. Балаларға қатысты жазған дүниенің ең үлкен ерекшелігінің бірі – ойынға тән, ойнақылықпен берілуі. Ойындық поэзия он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап, әдеби зерттеу көзіне айнала бастады. Бұл қатарда «Балалар өлеңдері» деген атпен жарияланған П.А.Бессоновтың [25], орыс фольклорындағы балалар ойындарын зерттеуші Е.А.Покровскийдің [26] еңбектері бар. Фольклорда ұшырасатын балалар әдебиетіне тән жанрлардың алғаш өз сипатына орай жіктелуі Г.С.Виноградовтың зерттеулерінде бой көрсетсе [27], 1933 жылы «СССР құрамындағы ұлттардың ойындары» деген атпен жарық көрген жинақтан да аталмыш мәселенің ғылыми топтамаларға жинақталғанын байқаймыз. Бұл қатарда көнерген дүние болса да С.Х.Мафедзевтың еңбектерін атауға болады. Ол өз зерттеулерін этнографиялық шеңбер аясында ғана түзеді: - Әріп танитын балаға арналған ойын (жұмбақ, жаңылтпаш, санамақ, т.б.). - Доп, шар және ағаштан жасалған ойыншықтармен ойналатын ойын [28]. Ойындық поэзияны екі санатта, зерделік сипаты бар ойындар мен спорттық жаттығуға тән сарыны бар ойындар деп қарастырдық. Зерделік сипаты бар ойындарда ойнақы ритмге баса назар аударылады. Санамақ, жаңылтпаш, сұрамақ, қаламақ, жұмбақтар балалар поэзиясының интерактивті бағыты. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар лирикасында санамақтың алуан тамаша түрлерімен ұшырасамыз. Этникалық детальдармен жасанған төрт түлікке қатысты, О.Асқардың қаламынан туған этно-фитонимдік сауат беретін, Ә.Ысқақ поэзиясындағы есеп-өлеңдер, жаңылтпаштық сарындағы, Ө.Ақыпбекұлының шығармашылығындағы «Қанша түйем бар менің?», «Қорадағы қой қанша, даладағы қой қанша?», «Саны қанша қозының», «Табындағы сиырда, айтшы қанша мүйіз бар?», «Құлын қанша, тай қанша, бие қанша?», «Қозы, құлын, бұзау бар, саны қанша біл, аңғар?» секілді есеп, жұмбақтар, санамақтар бар. Балалар фольклорында жаңылтпаштың алар орыны ерекше. Баланың тілін дамыту мен жетілдіруде маңызы зор бұл жанр педагогикалық құрал есебінде ғасырлар бойы қолданыста болып келсе, бүгінгі күні де өз құнын жоғалтқан жоқ. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ балалар поэзиясын айтарлықтай байытқан ақын Ө.Ақыпбекұлының өлеңдерінен жаңылтпаштың жиырмадан астам үлгісін кездестіреміз. Олар ұқсас сөзді жаңылтпаш, мазақтама-жаңылтпаш, есеп жаңылтпаш, өтірік өлең-жаңылтпаш секілді түрлері болса, бұл қатарда ақынның «Мақтаншақтың машақаты» деп аталатын жаңылтпаш-ертегісі де бар. Қ.Баянбайдың «Жүз жаңылтпаш» топтамасы, «Жайлау жаңылтпаштары» деп аталатын топтамасы ауыз әдебиетімізден тамыр тартып, ұлттық рухани мектептеріміздің ауқымын кеңейте түскенін көреміз. Тәуелсіздік кезеңіндегі балалар лирикасының фольклорлық сюжеттер мен мотивтер жаңғыруының нәтижесінде көркемдік шеңбері кеңейе түскені сөзсіз. Тазша баланың «Қырық өтірігі» классикалық әдебиетіміздің қатарында жарқырай көрінеді. Тазша бала миф тұрғысында ақындарымыздың да, айтқыштарымыздың да аузында сан алуан сипатпен түрленген персонаж. Бертіндегі ақындарымыз жазған өтірік өлеңдерде Тазша бала бейнесі мен осы дүниенің көне мифтік сюжеттік сипаты бой көрсететінін байқаймыз. Халық ауыз әдебиетінің жауhары іспетті өтірік өлең нұсқаларының алғаш хатқа түсуі В.Радловтың еңбектерінде кездессе, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров еңбектерінде біршама зерттеулер мұнартады. Ересектер арасындағы өтірік өлеңде ханның билігін де сөз ететін сыншылық сарын мен әлеуметтік мән болса, балалар поэзиясында ұшырасатын өтірік өлеңде жеңіл юмор мен қызықты сюжеттер бар. Орыс әдебиеттанушысы К.Чуковский бұл түрді «смысловая игра» деп қарастырып, бала тәрбиесінде зор маңызға ие екендігін айтады. Бүгінгі балалар лирикасынан өтірік өлең айтудың алғашқы майталманы Тазша бала «Қырық өтірігіндегі» сарындар анық байқалады: М.Әлімбаевтың «Өтірікшілердің айтысы» секілді шығармасы фольклорымызда кездесетін суайттар образын дамытып, жетілдіре түсті. Бүгінгі балалар поэзиясында Астана тақырыбын өндіре жырлаған ақынның бірі де, бірігейі де Ө.Ақыпбекұлы. Бұл баяғы үрдіспен, яғни, Мәскеуді жырға қосып, партияның ұстанымдары мен түпқазығын бекіте түсу туралы талаптың бүгінгі көрінісі емес. Еліміздің басты қаласы атанған Астананы жырлай отырып, ақындарымыз балалардың кеудесіне патриоттық, туған елді құрметтеу мен қастерлеу сезімін егіп жатқандай танылады. Астанаға арналған жырлары бүлдіршіндерімізге «Ажарлы Астана» деген тақырыппен жол тартқан Ө.Ақыпбекұлының бұл жинағынан Астана туралы өтірік өлеңді де кезіктіруге болады: «Жұлдыздардың үзіліп, сырғалары, Жеті түнде от жағып, Күн қарады... Қыста ыстықтап, Есілге суға түсіп, Паналадым шілдеде «Мұз қаланы» [29]. Ә.Ысқабаевтың «Марстағы машақат» деп аталатын суайттың сапарнамасы баллада үлгісімен жазылса, Н.Жанаевтың шығармашылығында бұ-рынғының Тазша баласын бүгінгі қазақ балалар поэзиясында «Өтірікбек» дейтін есіммен өмір сүріп жүрген кейіпін көреміз. Ә.Ысқабаевтың «Қос суайт» туындысы өтірік өлеңнің айтыс үлгісімен берілген нұсқасы. Бұл қатарда сұрамақ, қаламақ, ырым-тиымдық өлеңдер, мысал секілді түрлі халық ауыз әдебиетінің үлгілері бар. «Қай халық болмасын, өзінен кейінгі ұрпақтың өз заманына лайық азамат болуына, жан-жақты тәрбие алуына қамқорлық жасаған. Осы тәрбиенің басты құралы етіп, әдебиетті де молынан пайдаланған. Балалар әдебиетінің түпкі негізі осылай халық педагогикасымен байланысып жатады [30, 298-б.]». Тәуелсіздік кезеңінде қазақ балалар лирикасындағы мысал жанрын Н.Қалқаның «Шақшақай мен торғай», «Күшік пен мысық», «Көкектің қулығы», «Түлкінің ісі», Ә.Ысқақтың «Тауы шағылған тауық», «Ат пен есек», «Қарға мен бүркіт», «Сауысқанның әлегі», «Түлкі мен тырна», «Өзгерген тышқан», «Қалам мен дәптер», «Өркөкірек балмұздақ», «Қалам мен өшіргіш», «Аюдың баласы», «Қияр мен қызанақ», «Гүл мен қаңбақ», «Сыныптастар», М.Әлімбайдың «Қос шаянның қасіреті», «Дария дегенің қандай?», «Қоян мен тазы», «Күркетауық пен тауыс», «Піл мен шіл», «Қайдан ғана құтырды», «Білмесең олай демегін», Қ.Әбілдақызының «Өзімшіл әтеш» және Ө.Ақыпбекұлының «Тойған ит» секілді мысал-өлеңдері байыта түсті. Бұл қатарда өлең үлгісімен жазылған жұмбақтар, ертегілер, ертегі-балладалар, ертегі-дастандар, ертегі-поэмалар бар. Тәуелсіздік уақытынан бергі кезеңдерде жазылған мұндай дүниелердің қатарында ақын С.Қалиұлының «Қасиетті тақия», «Намыс», «Сауық», ауыз әдебиетінің ізімен жазылған «Алдар мен Шайтан», «Бақ атай туралы аңыз», «Қоян неге қорқақ?» «Аңғалдардың ажалы» дейтін ертегі-балладаларын, Б.Серікбайұлының «Мұзтаудан табылған зіл туралы ертегі», «Арыстан мен қоян», «Тасбақа мен кірпі», «Құйрық не үшін керек?», «Айлакер түлкі» дейтін ертегі-балладаларын атай аламыз. Е.Өтетілеуовтың аңыз ізімен жазылған балладалары – «Бала патша», «Тапқыр қыз», «Түйе тұлғасы», Ө.Ақыпбекұлының «Ел мен Ер», «Ит пен мысық», «Адалдық туралы аңыз», «Есті елші мен пасық патша» деген ертегілерін, О.Асқардың «Тентек туралы ертек», «Достықтың да шегі бар» дейтін ертегі-балладасы, латыш тілінен аударған «Балташы» дейтін ертегі-балладасын, Қ.Баянбайдың «Ержүрек шөже», «Есектің арқасы, «Аяңкестің ақыры», «Түс», «Қар мен қозы», «Бір туралы жыр», «Көршілер», «Ұмытшақ ұлу мен қайсар құмырсқа», «Қоңыраулы қасқыр», «Тәтті бала», «Қаңбақ пен салмақ», «Жолсыз жорық», «Есектің күші» дейтін ертегі-балладасы мен «Ақжар» дейтін ертегі-дастанын тілге тиек ете аламыз. Ізгілік мәселесі – балалар әдебиетінің алтын арқауы. Қ.Мырзалиевтың халық ертегісінің ізімен жазып ұсынған «Жақсылыққа жақсылық» дейтін шығармасы бастауыш сыныптың балалар үшін таптырмас көркем дүние. Ертегі-баллада тарапында көбіне-көп қалам тартып жүрген қаламгердің бірі А.Асылбек. Қаламгердің соңғы жылдар бедерінде жазылған «Шыбық тимес шыңқ етер», «Тілін ұмытқан тауық», «Кербақай», «Қуандық пен Жуандық», «Есек пен тұлпар», «Қансорғыш пен шаңсорғыш», «Қожалақ», «Қаңбақ қыз», «Егіздер туралы ертегі», «Тапқышбектің тапқырлығы», «Әжем мен мен», «Көжек пен Тиінтай», «Мысық пен Бүрге», «Ақымақ қасқыр», «Қотыр торғай», «Ұр тоқпақ», «Аңқау ана, қу қасқыр және шал» дейтін ертегі дүниелері лирикамыздағы ертегі жанры қорын ауқымды ете түскен шығармалар болып табылады. Балалар фольклорында ерекше аталатын юморлық түр – мазақтама. Мазақтамалар кеңестік кезеңде қалам тартқан балалар ақындарының шығар- машылығында көп көрініс тапты. М.Әлімбаевтың қаламынан туған «Ай мен Ая», «Қомағай», «Жалқаудың жауабы», «Әппақ пен Сатпақ», «Самат пен сағат» секілді мазақтамаларды, Қадыр Мырза-Әлінің «Жаңғалақ», «Маубас», «Қомағай» тәрізді мазақтамаларын бүкіл қазақ баласы жаттап өсті деуге болады. Тоқсаныншы жылдар басында мазақтамалық өлеңдерді көбіне көп жазған ақын – Н.Жанаев. Оның «Қырсық», «Жаңғалақ», «Кетігім», «Күлегеш», «Момын», «Жайбасар», «Сылбыр», «Жыбырлақ», «Қыбырлақ», «Сыбырлақ», «Судырлақ», «Жылпың», «Тайғанақ», «Күмпілдек», «Жылмақай» секілді өлеңдерінің баршасында баланың теріс мінезін сынап, мінейді. Бүгінгі әдебиетімізде кездесетін мазақтамаларды мазмұны жағынан үш түрге бөлуге болады: - ауыз әдебиетіне тән түрлі жыр формаларының құрылымын иелене отырып, баланың бойындағы кемшілігін сөз қылу, шенеу; - баланың кемшілігін баланың есіміне ұйқастырып мазақтама жасау; - дәстүрлі қара өлең үлгісімен баланың кемшілігін күлкіге айналдыру. Үшінші түрдегі мазақтама сипатында баланы ойландыру, мазақтама арқылы жөнге салу ниеті жоқ, бұл жыр әжуа етуге, сайқымазақ етуге құрылған. Ойындық поэзияның екінші бағыты – спорттық жаттығулармен ойналатын үлгі. Бұлар халқымыздың сәбиі үшін әрі ақыл, зейін арттыру мақсатында, әрі физиологиялық жаттығуы мақсатында, сондай-ақ, үшіншісі салт-дәстүрді таныту мақсатында ойлап тапқан педагогикалық ойындары. Олар балалардың асық ойыны шеңберіндегі «хан талапай», «бес тас», «жеті тас» секілді шапшаңдыққа, дәлдікке үйрететін ойындар. Фольклорымызда кездесетін «Ақ серек, көк серек» ойыны немесе «Ұшты, ұшты» ойындары ойынға арналған өлеңдердің тамаша үлгісі болып табылады. Бүгінгі балалар лирикасынан ойындық өлеңдерді сөз еткенде, ақын О.Асқар шығармашылығынан біршама дүниені атай аламыз. Олар «Бес саусақ», «Ақ терек-көк терек», «Жүзік жасырмақ», «Тақия тастамақ», «Алтыбақан», «Бұғынбақ», «Соқыртеке», «Етек-етек» секілді жырға негізделген ойындар болса, ақын бұл қатарда жалпы, халықтық сипаттағы сайыстарды да осы қатарда қарастырып, жырға қосады. Олар: «Күрес», «Аударыспақ», «Көкпар» секілді өлеңдері. Асық ойындарының өзі бірнешеге бөлінеді. Бұлардың атауы мен тәсілі, ойнау әдістері Ә.Ысқабаев өлеңдерінде көп жырланды. Ақынның «Асық ойындары» дейтін топтамасы балалар үшін ұлттық ойындар энциклопедиясы секілді танылады. «Шыр», «Тәйке», «Шықетер», «Арқар соқа», «Айналсоқ», «Жымпит», «Тәпек», «Бес тас», «Киімалғыш», «Ханталапай», «Арқаласпақ», «Бестабан» секілді ойын түрлерінің ережесі, бала үшін берер қасиеттері өлеңмен өрнектелсе, бұл қатарда басқа да балалар ойындарына қатысты «Қолтұзақ», «Жағалауда», «Ақ тас, қара тас» секілді ойындар да өлеңге арқау болған. Ө.Ақыпбекұлының поэзиясындағы ойындық өлеңдер бүгінгі күн тынысымен жазылды. Ақынның «Ортаңғы әріп өзгерсе», «Көк түс – елдің көк туы», «Қызыл, қызыл, қызыл түс» дейтін ойындық жырлары бұл саланы байыта түскен. Қазақтың көрнекті ақыны Мұзафар Әлімбаевтің алғашқы жинағы «Қарағанды жырлары» 1952 жылы жарық көрді. Оның «Құрбыма» (1945), «Лирика» (1958), «Менің Қазақстаным» (1960), «Жүрек лүпілі» (1967), «Аспандағы әпке» (1984) т.б. жыр кітаптары нәзік лиризм мен азаматтық әуенге толы болып келеді. М. Әлімбаевтың 300-дей өлеңіне ән жазылған. М. Әлімбаев қазақ балалар әдебиетін дамытуға көп еңбек сіңірді.«Менің ойыншығым» (1953), «Отпен ойнама» (1959), «Шынықсаң – шымыр боларсың» (1977), «Аспандағы әпке» (1984) т.б. кітаптары қазақ балалары әдебиетіне қосылған елеулі үлес болып саналады. Сонымен бірге мақал-мәтелдерді жинау, зерттеу, басқа халықтардың мақалдарын қазақ тіліне аудару жұмыстарымен де жүйелі айналысып келеді. Сын және зерттеу саласында бірнеше еңбектер жариялап, әлем әдебиетінің кейбір үздік шығармаларын қазақ тіліне аударған. Ол қазақшаға тәржімелеген В. Маяковский, Ю. Тувим, С. Михалков, А. Барто, Қ. Мұхаммади, А. Қыдыров, М. Сингаевский, Т. Махмуд, С. Баруздин, т.б. өлеңдерін кішкентай оқырмандар сүйіп оқиды. Ақынның өлеңдері әлемнің 38 тіліне аударылған. Мұзафар Әлімбаев жас буынға арнап көркем шығарма жазумен ғана шектелмеді. Ол қазақ балалар әдебиетіне толассыз кадр тәрбиелеген «Балдырған» журналын өз қолымен ұйымдастырып, ширек ғасыр үлгілібасшылық жасады. «Балдырған» балалар әдебиеті үшін оқушы мен жазушы арасындағы алтын көпір іспетті болғанын айтуымыз керек. Аталмыш журнал арқылы М. Әлімбаев кішкентай оқушыны ұлағатты сөзге тәрбиелеп қойған жоқ, оларға шынайы көркем шығарма сыйлайтын жас таланттар тәрбиешісіне де айналдыра білді. Балалар әдебиетінің көптеген өкілдері әдебиетке келу жолында өздеріне ақын Мұзафар Әлімбаевтың шапағаты тигенін мақтанышпен баяндайды. Жетекші дарынның сондай бір қызық мінезі – жас талаптың тұсауын кесумен шектелмей, оның шығармашылық жолын ұдайы қадағалап, бет алысын бақылап, сын мақала жазып, бағдар сілтеп отыратын жақсы қасиеті бар. Ақынның Қ. Ыдырысов, М. Жаманбалинов, Қ. Мырза Әли, Ж. Смақов, Ә. Дүйсенбиев, Қ. Баянбаев, Е. Өтетілеуов, Е. Елубаев, С. Оспанов, т.б. іні-қаламгер жөнін-дегі мақалалары осындай тәрбиелік мәнге ие. М. Әлімбаевтің «Аспандағы әпке» жыр жинағына 1984 жылы Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Бұл – балалар әдебиеті өкіліне берілген ырымалды баға еді. Дарын мөлшері, қаламгер қадірі ресми атақ-абыроймен де өлшене бермес, әйтсе де, сөздің расы сол – Мұзафар Әлімбаев қазақ балалар әдебиетінің көрнекті өкілі. Әсіресе, соңғы отыз жыл уақыттың әдемі, шабытты сәттерін ақын қазақ балалар әдебиетіне бағыштады. Осынау жылдары ол балалар әдебиетіне ақын, жазушы, аудармашы, теориялық тұжырымдар айтар әдебиетші, зерттеуші, тәрбие туралы ойын бөлісер педагог болып атсалысты. Осының баршасы М. Әлімбаевты қазақ балалар әдебиетінің жетекші дарыны деп тануға себепкер. Ақын шығармашылығы жанрлық жағынан бай. Әркімнің дарын қуаты, бейімі әр қилы. Біреу бейімін белгілі бір жанрдан іздеп, жанрға маманданса, екінші біреу өзін бар жанрға баулып, мәпелеп жүргені. Мұзағаң осының соңғысына жататын қаламгер. Ақын шығармаларында өлең, тақпақ, ертегі, өлең-ойын, санамақ, синоним сөздер, өтірік өлең, айтыс, мазақтама, ән өлеңдері, жұмбақ, лотогрифтер, қарама-қарсы қызық сөздер, адас атаулар, метограммалар, шарадалар, жаңылтпаштар және т.б. «ішкі жанр» үлгілері ұшырасады. Мұның өзі ақынның ізденіс аясын, білім өресін аңғартатынын дәлел болса керек. Сол мол жанрлық үлгіні танытатын өлеңдерден шынайы балалар ақынының кішкентай оқушы танымының қабылдау мүмкіндігіне саналы бейімделуін байқаймыз. Өлеңдер мейлінше қарапайым, бірақ, ойлы, мақсатты, тәрбиелік нысанасы айқын. Әр сатыдағы оқушылардың жас мөлшеріне сай лексиконды таңдап ала отырып, қандай күрделі ойды да аз буынға сыйғыза айтып бере білу де осы бейімделудің көрінісі. Мысалы, «Мұнар басқан күз, Сарғыш тартқан түз», «Ауладағы мұз, Ауадағы сыз», «Қамбадағы дән, Тандырдағы нан», «Күз нышандары» деген атпен берілген, небәрі екі жолдан тұратын өлеңдер барынша қарапайым бола тұра, ең кішкентай оқушының өзіне табиғат маусымының негізгі белгілерін сурет қарекеттерін нақты жеткізіп береді. М. Әлімбаевтың тағы бір ерекшелігі – ел аузындағы елеулі ертегі, аңыздарды тере жүріп, жаңғырта жырлауы, халық шығармашылығындағы ғажап үлгілер дәстүрімен өзі де жанынан аңыз, ертегілер, күлдіргі жырлар тудыруы. «Қос керенау», «Кім ұтылды, кім ұтты?», «Жақсыбай батыр мен Елпекбай», «Алшынбай мен Шөже» т.б. өлеңдер осының айқын дәлелі. Сондай-ақ Мұзафар Әлімбаев өлеңдерінде мақал-мәтелдік, афоризмдік жолдар, тұтас орамдар жиі ұшырасады. Мұның өзіндік себептері бар, ол ұзақ жылдар мақал-мәтел жинап, құрастырып, аударып, жанынан шығарып, сөз маржанын халыққа ұсынып отырды. Сондықтан мақал-мәтел М. Әлімбаевтің ақындық мәнеріне нәр қосты. жүктеу/скачать 0.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|