DjetiWord лайпанланы билал

КУДА ВПАДАЕТ КУБАНЬ

Современные географические карты отвечают на этот вопрос однозначно: Кубань впадает в Азовское море. Но совсем иначе дело обстояло до начала XIX века, когда основную часть воды река вливала… в Черное море. Лишь в 1819 году часть кубанской воды по искусственному каналу направили в Азовское море, решив сделать морские лиманы более пресными. Позже Кубань и вовсе изменила своему старому руслу, оставив Черноморский рукав. Сегодня устье Кубани занимает огромную территорию в 4300 квадратных километров, а в месте впадения в Азовское море она образует дельту, распадаясь на два рукава — Казачий Ерик и Петрушин рукав. Река приносит с собой много песка и ила, и каждый год Кубанская дельта выдвигается вглубь моря на несколько десятков метров.

Кубань — одна из важнейших и самых крупных рек Юга России и Северного Кавказа. Она течет по территории Карачаево-Черкесии, в Ставропольском и Краснодарском крае. Свое начало река берет на склонах Эльбруса, там, где сливаются горные потоки Уллукам и Учкулан. Общая ее длина — 870 километров, а вместе с Уллукамом — все 906. Бурная и непокорная в верховьях, зажатая в узком ущелье, Кубань, приближаясь к Азовскому морю, успокаивается, но множество извилин, мелей и перекатов напоминают о ее непростом характере. В бассейне Кубани — 14 тысяч рек, которые отдают ей свою воду. В 1970-е годы на Кубани было создано Краснодарское водохранилище, и теперь от Краснодара до устья по ней ходят речные корабли. На Кубани расположены крупные города Карачаевск, Черкесск, Армавир. Большую тревогу экологов вызывает состояние воды в Кубани, которая обеспечивает пить.евой водой все Ставрополье и Краснодарский край.

 

КЪОБАН

Къарачай Къобанма Мен. Ёмюрюм

Ой нечик къоркъа эдим

«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез» деселе.

Джетгенлей турдум.

Джетмей къалыр эди къалай?

Алай а,

Къара тенгизге иймей,

Азау тенгизге бурдула.

Тогъуз джылдан а,

Кеслерине къошдула.

Тас этмегенме алкъын атымы.

Къарачай къралда туууб, кюч алыб,

Къара тенгизге бара эдим мен.

Къарачай къралымы да къурутхандыла,

Аллах буюргъан джолуму кесге́нле –

Зулмугъа-зорлукъгъа не этгин чамланмай?

Атымда, барыуумда кёрюнеди ёзюм да.

Къоб!

Джалай ташымы, иче суууму,

Мени тылпыууму, солуууму,

Къуугъунуму, къоркъуууму

Сезеди деб турама халкъым.

Мени башха тенгизге бургъанла́,

Хакъ джолдан чыгъаргъанла бизни,

Джутаргъа кюрешелле бизни.

 

Дуния былай турмаз.

 Тау суула – ёз джырны,

Бир джырны джырлайбыз:

Къоб! Теб! Бас!

Кёрюнеди Кёкде джулдуз бла Ай.

Сабырлыкъ, таукеллик да келеди Элге.

Дин-тил-джурт ючюн,

Инсан-миллет хакълары ючюн,

Эркинлик, Тюзлюк ючюн,

Халкъ биригиб турады ёрге.

 

МЕН — ДЖАНЛЫ, ДЖАНЛЫ БЛА СЁЛЕШЕМЕ

Мен – джанлы, джанлы бла сёлешеме,

Ёмюрюм «Эркинлик» деб кюрешеме,

Ёзден рухлула манга илеширле.

Джыйын джанлы, къазакъ бёрю болсам да,

Ач-джаланнгач, джаралы болсам да,

Болмагъанма кишиге къул-къарауаш.

Къул джашаудан – мен ёлюмню сайлайма,

Боюнларын кесдире сынджыргъа,–

Сюек, тегене ючюн ит болгъан бёрюле,

Сизден джийиргеншли не болур дунияда –

Къул болгъан ёзден, ит болгъан бёрю –

Сыйсызлыкъны сайлагъансыз кесигиз.

Мен – джанлыма, Тейрим бла сёлешеме,

Эркинлик, Тюзлюк, Ёзденлик ючюн кюрешеме,

Инсан-халкъ хакълары ючюн сермешеме –

Хорлам бла бошалырмы джашауум?

 

УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ

Джангыз терекге къонаргъа

Алай а джангыз терекни

Джокъларгъа ёчдю Элия да.

Джангыз Терекге ушайды шайыр –

Алай а, Кёкню баласын – Аны да

Марагъанлай турады ёлюм.

Узун сёзню къысхасы – шийир.

Къанатлы джанын къанатлы сёзге буруб,

Алай кетеди дуниядан шайыр.

 

ДЖАРЫКЪ БЛА КЪАРАНГЫ

Кеси да къара́ды. Джашагъаны да къарангыдады.

Мени кёрген анга тынчды:

Чыракъ джаннганлай турады юйюмде.

Ышаннга салыб турады мени –

Иебиз а – бирди бизни.

Хар ким этеди кесини ишин.

Джангыз болсам – джууукълашады.

Мен а – джангыз болмасам, джазалмайма джукъ.

Ол да – ол кёзюуню мараб – къысылады джууукъ.

Джангызлыкъны шайыр салгъан суратыды назму.

Акъ Сёз къуру да джазылады алай.

Къайсы тизгинде ёлюм джетер – билмейди поэт.

Мен да ахыр сёзюмю айтханча, джазама.

Акъ сёзледен тёгюледи джарыкъ.

Къарангы артха туракълайды.

Къара мурдар а сакълайды.

Къаллай бир болурма джашарыкъ?

 

ЗАРАНДАН КЪУТХАРГЪАН ДУУА

Музыка ауну эшеди композитор,

Адам джюреги тюше да алагъа,

Бешикдеча чайкъала алада,

Джангыдан тууады дуниягъа.

Къара фахму эшсе уа аланы,

Ушаб къалады адам джюреги.

Къара фахмудан акъ сёз, акъ макъам туумаз.

Дууасыз андан къутулмаз.

Зарандан къутхаргъан дууа уа,

Къуралады эмда джазылады

Къуру Хакъ сёз бла Акъ сёзден.

 

ОЛ ЗАМАНДА КЪУРАЛАДЫ ЭЛ

Чыкъгъан тёрге

Тартаргъа борчлуду.

Ол алай этмесе,

Къалгъанла аны тартыб,

Энгишге тюшюредиле.

Бир болса иннет,

Джангыз ол заманда

Аякъланады миллет.

Кёлтюрюледи кёл,

Къуралады Эл.

 

ДЖЮЗДАНЫМ БЛА ЁЗДАНЫМ

Джаным джаратылгъанды Кёкден.

Таудан, Суудан, Терекден.

Джюзданым* эмда

Кёк,

Кетиб баргъан суу,

Джагъада Терек.

 

*Джюздан – адамны кимлигин кёргюзтген документ.

 

ДЖОЛ

Аллахдан келген джол – тынчды, джууукъду.

Хакъ джол белгили болса да,

Хар кимни ол Джолгъа чыгъарады

 Кеси сокъмакъ этген джаяу джолчугъу,

Энчи джолчугъу.

Къыйынды, узакъды Аллахха элтген джол.

Бу дунияда джокъду меннге сёлешген, джазгъан.

Аламы ёлгенле, огъесе, менми?

Адамлыкъмы ёлген болур, огъесе?

Бу дуниядан тюл, ол дуниядан

Ёлгенлени тюл, сауланы

Ауазларыдыла. Джанлы ауазла.

Ала уятыргъа, уялтыргъа кюрешедиле

Ёлгенле сауланы тирилтирге кюрешелле.

Мен да кюрешеме халкъны тирилтирге.

Алай эсе, мен да сау болмам.

Аны ючюн сёлеше, джаза болмаз манга киши.

Шаумамы, саумамы – тюзюн айталмам.

Халкъым а саумуду, шаумуду – аны да айталмам.

Ёлгенле, дунияда́ къалгъанлагъа къайгъы эте, тирилелле.

Дагъыда тирилелле – саула ючюн этелле къазауат.

Дунияны къутхарыргъа кюрешеди ахырат.

 

БАРМЫДЫ ТАМБЛАСЫ КЪАРАЧАЙНЫ?

Ибилис джорукъну зулмусундан

22 минг къарачай сабий

Эмда аллай бир къарт, къарыусуз.

Къазауатда ёлген да 9 минг къарачайлы...

Гитлер тогъуз минг къарачайлыны ёлтюргенди,

Ол сандан 22 минги –

Акъыл-балыкъ болмагъан, гюнахсыз сабий.

Ол сойкъырымны, сюргюнню этген джорукъ, кърал

Халкъны асламы къырылгъанды сюргюнде.

Саулугъу къалгъанды анда.

Алгъыннгы къарачай халкъ джокъду энди.

Алгъыннгы къарачай элле джокъдула энди.

Алгъыннгы къарачай Эл джокъду энди.

Къарачай Эл сюелмегенди ызына.

1828-чи джыл ноябрны экисинде

Кесине къошханды Къарачайны.

400-джыллыкъ Къарачай къралны къурутханды.

1943-чю джыл ноябрны экисинде

Совет коммунист империя

Къарачай халкъгъа сойкъырым, сюргюн этиб,

Къарачай джуртну да кесек-кесек этиб,

Орус бла Гюрджюню арасында юлешгенди.

1957-де сюргюнден къайытса да къарачай халкъ,

Къураялмагъанлай къалгъанды,

Къоймагъандыла Къарачайны энчи област болургъа.

Джашайды Къарачай

Джюз халкъны бири болуб:

Халкълыгъын – динин, тилин, тарихин, культурасын да –

Тас эте.

Бармыды тамбласы Къарачайны?

Хар бир къарачайлы кесине сорсун аны.

Хар бир къарачайлыны

Иннетине-сёзюне-ишине-кюрешине кёре боллукъду

Джашары бла къалыры Къарачайны.

 

АЛГЪА

Къысылма кюн турушха.

Тур марджа, ха́йда.

Кёкден къарайды,

Бизни сынайды

Джулдуз бла Ай да.

Не сакъларыкъбыз

Не сынарыкъбыз

Джазыуун манкъуртну, къулну.

 

БАРМЫДЫ АНГЫЛАР АДАМ ДЖЮРЕКНИ?

Табылмагъанлай ангылар адам джюрекни –

Джетинчи къаты бла биринчи къаты Кёкню –

Ангылай болмазла ала да бир-бирин.

 

КЪАРАНГЫ БЛА СЕРМЕШИУ

Таныгъанлыкъгъа къара,

Къарангы турады мараб,

Кюрешеди мени джангылтыб.

Айыргъанлыкъгъа акъдан къараны,

Ичимдеди мени къарангы –

Аджашдыргъан о́лду, билеме.

Къарангы тюл, къарангылыкъ,

Андан не болур къутхарлыкъ,

Тюзетирик тюз джолгъа мени?

Джукъ да бермейди окъуу-билим,

Кёкге ачылмаса джюрек,

Джарыкъдан толмаса кёлюнг.

Джулдуз кёзлери болмагъан къарангы –

Ангыларгъа кюреше, окъуйма Китабны,

Берир дей иман, сабырлыкъ.

 

ДЖАНГЫЗЛЫКЪ

Къалгъанма кечге. Кече

Джаныуар кёзлерин джандырыб,

Къуршалагъанды къарангы.

Джаныуаркёз къарангы

Джулдузкёз Кёкню башымда.

Кёрюнмейди не Кёк, не джер:

Кёкню джабханды булут.

Бир къазакъ бёрю да улуб,

Сагъайтады бютюн.

Улугъан – бёрю тюлдю – джюрекди.

Булутдан кёрюнмейди Кёк.

Тубандан кёрюнмейди джер.

Къара джыланча, къарангы, джетиб,

Къысхандан къыса келеди мени.

Къазакъ бёрюча, улуйду джюрек.

Джокъду аны сезген, эшитген.

Бизден сора джан-джаныуар джокъду.

Сермешеме къарангы бла:

Назму тизгинлени шыбырдайма.

Сора, шум болуб, тынгылайма:

Джокъду не аз да таууш.

Кёкде джулдуз, джерде чыракъ –

Кёрюнмейди не джулдуз, не чыракъ.

Джангыз, джюрекни урууу болмаса –

Къазакъ бёрюню улууу болмаса –

Эшитилмейди дунияда бир зат.

Кёрюнмейди дунияда бир зат –

Не буруллукъма джарыкъгъа,

Не къарангы джутарыкъды мени.

Чексиз къарангы бла бурху адам

Сермешеди къалюбаладан бери.

Заман а джууукълашады ахырзаманнга.

Кюрешеди адам саудан ёлюб къалмай.

Джандетге кирмезми джаны саулай?

Къадар аллай саугъа этмезми анга?

Минг-минг джылны улуйду бёрю.

Бёрюнюча улутады адамны къарангы.

Тейри къалай къутхармаз адамны?

Тауусулмазмы кече, атмазмы Танг?

Этеди назму, этеди тилек.

Джана, джукълана, урады джюрек.

Ёле, тириле, турады джюрек.

 

АЛЛАХХА МАХТАУ

Не къыйын болса да джашау,

Тюлдю джюрегим сокъур,

Тюлдю джюрегим санграу.

Барды ангым-эсим,

Аллахха этеме шукур,

Мийик Кёкге къараб.

Диним, тилим, джуртум

Мен хазыргъа келдим –

Джолум ачыкъ мени.

Чыкъмазма имандан –

Ючден дагъан таймаз –

Къоркъмазма бир джукъдан.

Кёкден эннген Китаб

Уллу Аллахха махтау –

Мугур болмаз кёлюм.

 

ТАШ. ТЕРЕК.КЪАНАТЛЫ.

Ташны джаны эди Терек.

Туугъан ташындан айырылмагъанлай,

Къарай тёгерекге, бара эди Кёкге.

Кёк бетли эди терек,

Ышара элле анга джулдуз да, Ай да.

Ёсе эди терек, насыблы эди таш.

Джаны саулай киргенча джандетге,

Акъ эди, джумшакъ эди таш.

Кёк эди, субай эди терек.

Ненча минг джылны ёсдю терек.

Алай а, бир кюн...

Къач ала, бир къара гюрге кюн,

Джарым адамла кесдиле аны.

Азайды берекети, таза хауасы да дунияны.

Акъ, джумшакъ таш да къаралды, къатды –

Джаз ала къанатлыла келдиле учуб.

Терекни табмай, ташха къондула, джунчуб.

Акъ къанатлыладан толду къара ташны юсю.

Сора тюнгюлюб, башха джуртха кетдиле.

Джангыз, къанаты сыннган бириси къалды таш бла.

Терегине къыйнала джарылгъан ташны,

- Къоркъма, къанатынг къайнар, алгъынча учарса,-

Деб кёл этди анга къаралгъан, къатхан таш.

Ётдю заман. Къанаты къайнады къанатлыны.

Бир кюн а, учууундан терк къайытыб, тынгысыз болду.

- Не кёресе, не эшитесе?- деб, таш анга сорду.

- Джарым моллала берелле ауаз.

- Да бир толу адам джокъ эсе Джуртда,

Ууата берсинле сора мени.

Джуртда Джаннгыз Терекни кесгенле́,

Толу адамы, толу башчысы болмагъан Джуртда

Ташха, Агъачха да джетеди къыйынлыкъ.

Уч, къа́натлы, джарымладан узакъ бол.

Джарымладан – аямагъанладан Ташны, Терекни –

Къанатларынг къутхарлыкъдыла сени.

Бир толу адам чыкъгъынчы, джарым адамла

Къурутургъа боллукъдула Джуртну.

Алгъа халкъны ичинде баргъанды къазауат.

Толу адамсыз халкъ тюб боллугъун унутханла.

Энди къурутадыла Ташны, Терекни.

Джарым адамладан, аман хансданча, тазалаб,

Кёк бу сейир джуртну, джандет джуртну

Башха къауумлагъа берирге да боллукъду.

Уч, къанатлы, бу хапарны къанатлы джанлагъа айтырса.

Ким биледи, мени – Къадау Ташны – ууаталмай да къалырла.

Алай болса, мен айтырма хапарла.

 

ДЖЕТИ

Мени кёгюмде барды джети джулдуз. Мени кёлюмде барды джети джулдуз. Джети аятдан къуралгъан сурача, джети харифден къуралгъанды мени Сёзюм. Джетиден къуралгъанды уллу да, бурху да. Джети къаты барды Кёкню да, Джерни да, джюрекни да, Сёзню да. Джети къатлыдыла джулдуз да, Ай да, Къарачай да. Джети Таудан, джети Суудан, джети Ёзенден къуралгъанды Ата джуртум мени. Джети белгиден, джети Элибден, джети Элден къуралгъанды Къарачай. Джети – керамат санды керти. Джети сынаудан ётмеген болалмайды Адам да, Халкъ да. Джети сабий ёсдюрмеген толу юйюрге саналмагъанды алгъын. Джети джашы болгъан алгъышда айтылгъанды. Джети харифни бир-бирине къошуб, бир магъаналы къанатлы сёз чыгъаралмагъан – шайыр тюлдю. Аллай джети сёзден, джети назмудан сора, белгили болады адамны фахмусу. Джети джыр этиб, ол да джети элде джырланнгынчы – джырчыгъа Халкъ Джырчы демегендиле. Джети къанатлы малаикди Джети. Джетини бирлигиди Кёк да, Джер да, джашау да, табигъат да, адам да. Джетини толусу бла магъанасын чыгъаралгъан, ангылагъан – шыйыхлыгъы болгъан шайырды. Джетини тёгерегине, Кябаны тёгерегинеча, джети кере айланмагъаннга – къанатла битерик тюлдюле, къанатлы сёз да келлик тюлдю. Джетиден башланады Керти.

Сен мени  джюрегими алай титиретесе,

Ол сезимге табылырмы кеб?

Аны Сёзге сыйындырыр ючюн,

Ол Сезимге Сёз чыдар ючюн, –

Кёкге тенг болургъа керекди Сёз.

 

ТОЙ неда АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ

Басыныб турса да Кёк,

Джауады къар.

Къыйналса да кёл,

Келеди назму.

Акъ къар да, Акъ сёз да

Юсю да къар джугъу болуб,

Келеди шийир.

Багъыр улуну Айджаягъына да,

Ушайды ол.

Ушайды, алай а башхады ол –

Келеди меннге, меникиди ол.

Мен аны Кёк кийимлерин,

Тургъанча болабыз джандетде

Адам бла Хауача.

Ачылады манга шийирни ёзю –

Эслейди кёзюм.

Аны тили бла джаларгъа излегенча,

Кёк бизге некях, алгъыш этгенча,

Сеземе да, шыбырдайма: Амин.

Къарайма сеннге: джаратылгъанса

Джерденми, Кёденми?

Къайда, къалай, кимден, неден

Джаратылгъанса сен?

Ким кимден джаратылгъанды:

Къайсыды къын, къайсыды бычакъ?

Огъесе, бир-биринден джаратыламы

Джашайдыла ала?

Эшикде джауады къар.

Дунияны, ахратны да къой.

Бюгюн аланы унут да къой:

Къайгъылагъа бермейин бой,

Экеулен: Шайыр бла Шийир.

 

ТЮЗДЕ АДАМ

Кече узуну боран этиб,

Джол кёрюнмейди. Ышан этиб,

Барама. Къыйналама бош:

Аджашханма. Къайры къарасанг да –

Боранлы кечени хорласам да,

Ёлюрге башлагъанма кюндюз.

Кюн амандан, ит джаныуардан да

Къабыр шошлукъ тёрт джанымда да:

А́дамла,

саумусуз, бармысыз, къайдасыз сиз?

Боранлы кечеге кесими хорлатмай,

Энди – кюндюзгю кюн да сизни табалмай –

Къалыргъамы башлагъанма тюзде?

Кёз туурада кёрюнмейди джан.

Дангыл тюз да – кебин кибик, акъ.

Джангызма. Кесимден сора джокъду адам.

«Отдан чыкъ да – джалыннга» дегенлей,

«Джерде джол джокъ эсе, – Кёкге» деселе да,

Келмезми Кёкден бир себеб, керамат?

« Адам джокъ эсе да, барды Аллах.

Мадар этсенг – къадар этерикди,

Хакъ джолдан башхаларын унут.

Джюрегинги къыблама эт да – бар:

Инсан-миллет хакълары ючюн

Кюрешген – Кёкден да болушлукъ табар.

Хакъсыз халкъ – болады мискин, болады тас да.

Кесинги, башханы да кёлсюз этме аз да:

Сау-эсенди, джашайды халкъынг.

Адамла да бардыла халкъда.

Кючден-бутдан атлайды адам,

Тохтай, туракълай, барады алгъа.

Аякъ ызлары – тохтау белгилеча,

Алай болса да, баргъанын къоймаз

Болгъан къадарда ангысы-эси.

Таулу тюзде абына барады,

Огъесе, тас – ол кеси болурму?

Алай эсе, сора, адамы, халкъы

Нек излемейди да джайылыб аны?

Халкъын излемеген адамгъа

Адамын джокъламагъан халкъгъа да,

Халкъды дерге боллукъмуду?

Мухаджир, мюлтеджи эсе да –

Ала ючюн кюреше, сермеше,

Мухаджир, мюлтеджи да болгъанды андан.

Джыгъылса – чексиз Кёкге къарай,

Джангызлыкъ бурху джюрегин талай,

Къалюбаладан бери келеди адам.

Къайдады аны адамы, халкъы?

Иги къарагъан эслерикди кесин.

Сагъыш этген англарыкъды терсин,

Джыярыкъды эсин.

Чексиз тюзде барады адам.

Кетген адамла, халкъла да къарайла андан.

Келлик адамла, халкъла да къарайла андан.

Кеси кесин излей,

Тейрисин-Аллахын излей,

Ёлюмден къутулургъа мадар излей,

Джол излей,

Чексиз дангыл тюзде,

Къарала-агъара,

Джыгъыла-тура,

Кёмюле бораннга, шошлукъгъа,

Кёмюле къарангыгъа, джарыкъгъа,

Кетиб барады адам.