Концепт ұғымы және оның құрылымы

Лингвистикада концепт термині мен түсінігінің қалыптасуы тіл, сана, және мәдениеттің өзара әсерлесуінің ерекшеліктерін , заңдылықтарын, амал-тәсілдерін игерудегі жаңа қадам болды. Осыған орай лингвистика, когнитология, мәдениеттану, философияның өзара әсерлесуінің жаңа аспектілері пайда болып, соның арқасында семантикалық зерттеулер тереңдей түсті.

Адамзаттың рухани мәдениеті саласында қалыптасқан концептілер – «адамның сана сезіміндегі мәдениеттің қоюы», яғни мәдени концептілер; адамның ментальді әлеміне енудегі мәдениеттің құралы; сөзбен бірге жүретін ұғым, елестету, білім, ассоциация, қобалжулардың «шоғы».

Кең мағынада концепт – жалпы әлем туралы білім жүйесінің (әлемнің концептуалды бейнесінің) бір бөлшегі, үзіндісі, яғни индивидтің объективті шындық туралы өз танымындағы тірек ұғымдары, білетіні, ойлайтыны, елестететіні.

Терминнің түрлі түсіндірілуі оның көп мағыналы латын сөзі conceptus-тің семантикасынан шығуына байланысты. Латын-орыс сөздігінде оған мынадай түсініктер беріледі: 1) «жинақтау, өзіне жинау» (собирать, вбирать в себя); 2) «өзіне елестету, қиялдау»(передставлять себе, воображать); 3) «жазу, тұжырымдау» (написать, сформулировать); 4) «құрастыру» (образовывать); 5) «болу, пайда болу, шығу» (происходить, появляться, возникнуть). Conceptum – «утробный зародыш» [21, 222-224б]. Жалпы мағынасын «жинақтаушы, өзіне жинаушы [ көптеген формалардың мазмұны] ретінде және [олардың] бастауы («зародыш») (елестелген) болып тұжырымдалған.

Үлкен энциклопедиялық сөздікте: «Концепт (conceptus – мысль, понятие) – смысловое значение имени (знака), т.е. содержание понятия, объект которого есть предмет (денотат) этого имени (например, смысловое значение имени Лупа – естественный спутник земли)».

Орыс тіл білімінде сөз – тілдің екі жақты бірлігі деп анықталады.. «Сөз – өзі арқылы таңбалаушы мен таңбаланушының бірлігін білдіретін тіл бірлігі, адам санасында көрініс тапқан шындық объектілірін номинациялау мен материализациялау құралы қызметін атқаратын идеалды құбылыс» [23, 356б].

Сөзде, негізінен сөз мағынасында ұғым пайда болады, бейнеленеді және беріледі. Сөйтіп, лингвистикада ұғымның философиялық категориясы сөздің лексикалық мағынасымен салыстырылады. Тіпті кейбіреулер ұғымды сөздің лексикалық мағынасымен тепе-тең қояды (Л.А. Новиков, С.Д. Кацнельсон).

М.Оразов мағына туралы: «Лексикалық мағына дегеніміз белгілі бір дыбыс не дыбыстар тізбегі мен шартты, тарихи және әлеуметтік байланысқа түскен объектив дүниедегі заттардың, амал-әрекеттердің, түрлі құбылыстардың адам санасындағы жалпыланған, дерексізденген бейнесі» [24, 45б]– деп айтады.

Сөздің лексикалық мағынасы мен ұғымы құрылымында дәстүрлі түрде сигнификат пен денотат компонеттерін ажыратады. Денотат зат-объектінің объективті қасиеті, ал осы қасиеттің ойлауда бейнеленуі мен тілдік формада бекітілуі – сигнификат. Тілдік таңбаның ұғымдық мазмұны түрліше аталады: «таңбаланушы» (Ф.де Соссюр), «десигнат» (Ч.У.Моррис, Ю.С.Степанов), «мағына» (Г.Фреге), «интенсионал» (Р.Карнап), «концепт» (А.Черч), «тілдік денотат» (А.А. Уфимцева).

«Концепт» термині М.М.Копыленко бойынша, «тек ұғымды ғана қамтымайды, сонымен қатар ортақ мағынаны қалыптастыратын ұғымнан алғашқы (предпонятийные) және деконцептуализацияланған құбылыстарды да қамтиды, ал реалияларды білдіру үшін тек сөздер ғана емес және де фразалық үйлесімдер қолданылады» [25, 44-45б].

Е.И.Диброва концептіні шындық құбылыстарының сезімдік-көрнекті бейнелері ретінде елестетуде орналасқан (сонымен қатар мұнда концепт арқылы ойдың елестетуден ұғымға қарай қозғалысы жүзеге асады) және ортақ мағынаны қалыптастыратын ерекше ұғымнан алғашқы мән (сущность) қатарына жатқызады [26, 133б].

М.В.Никитина «концепт – бұл ең біріншіден, түсінік пен ұғым» екенін айтып өтеді [27, 6б].

Қазіргі русистикада концептуалды семантиканың екі бағыты бар: семантикалық және логикалық бағыттар. Бұл бағыттардың ерекшелігі концепт пен сөз, концепт пен ұғым ара қатынасын түрліше түсінуге негізделгендігінде болып отыр.