БАЙТАНАЕВ БАУЫРЖАН ӘБІШҰЛЫ

Диссертацияда археологиялық, топонимикалық, тарихи-географиялық және жазба деректерді талдау негізінде ортағасырлық жазба деректерде айтылып кеткен Испиджаб аймағының қалалары мен елді мекендерінің тарихи археологиялық ескерткіштермен сәйкестендіру толық дәрежеде жүргізілді.

Зерттеу жұмысында алғаш рет Сайрам, Шымкент қалашықтарының толық стратиграфиялық сипаттамасы берілді. Бұл ескерткіштердің стратиграфикалық қабаттары зерттелініп отырған аймақтың, сондай-ақ, көршілес мәдени-тарихи аймақтардың өзге де ескерткіштерімен синхронды тұрғыда салыстырылды. Жаңа археологиялық кешендер анықталып соның негізінде аймақтың кенттендірілуінің алғашқы сатыларында өткен этномәдени үрдістері өзгеше жаңа қарастырылды.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Испиджаб тарихи-мәдени ауданының зерттелу тарихы; Ортағасыр кезеңіндегі Испиджаб округінің тарихи-географиялық жағдайын анықтау және дәлдеу; Испиджаб, Нуджикет, Дахкет, Хурлуг, Арсубаникет, Бадухкет, Гаркурд қалажұрттарының баламалануы; Керуен жолдарының баламалануы; Испиджаб аумағын адамның игеруінің тарихи аспектідегі динамикасы мен кезеңдеуі; Испиджабтағы этномәдени үрдістердің эволюциясы мен генезисінің ерекшеліктері мен заңдылықтары; Испиждабтың көне және ортағасырлық ескерткіштерінің типологиясы мен құрылымы; Испиджаб тарихи-мәдени ауданының кейінгі қола дәуірінен ортағасырға дейінгі (қосып алғанда) қалалық мәдениетінің дамуының динамикасы мен өзектері.

Зерттеудің нәтижелері. Шымкент қала жұртынан алынған стратиграфиялық қабаттарды басқа көршілес тарихи-мәдени аудандар кешендерімен синхрондау б.з.д. III ғ екінші жартысынан XX ғ дейінгі (қосып айтқанда) аймақтың материалдық мәдениетін көрсетеді. Ортағасырлық Бадухкет қаласының орны Төрткөл төбе Балықшы қалашығы болғаны анықталды. Испиджабтан Бадухкетке Шаваб арқылы өтетін керуен жолы нақты айқындалды. Испиджабтан Джумушылыққа баратын жолдағы Хурлуг қаласының орны анықталды. Испижджабтан Шашқа баратын керуен жолында Гаркурт қаласы орны айқындалды.

Жұмыста археология, тарихи география және топонимика материалдары бойынша Арсубаникет қаласының Кенджид округімен қоса мекен жайына талдау жүргізілді. «Шахнаме» Канхасы шынайы тіршілік еткен географиялық объект екені анықталды. Ол Гунюй Сюань-цзаньға теңестірілді және оның орны Жуантөбе қала жұртында екені анықталды.

Испиджаб қала мәдениеті генезисінің қола дәуірінен бастап ортағасырға дейін негізгі кезеңдері анықталды. Бұл мәліметтер оның алғашқы тұрақтану құрылымының қалыптасуында «қоныстықтан» мекендікке өту кезеңінде автохтонды (жергілікті) және Соғды мен, Арал маңайынан келген этникалық компоненттердің орны, аймақтың отырықшылану және кенттену мәселесіне жаңаша қарауға мүмкіндік берді.

SUMMARY
Dissertation for the doctoral degree in historic sciences

Speciality 07.00.06 – archaeology

Full localization of cities and occupied places of Ispidzhab district mentioned in medieval written certificates is lead in dissertation on the basis of the analysis of archeological, toponymy, history-geographical and written sources.

Full stratified description of sites of ancient settlements Sairam and Shymkent for the first time is presented in the work. Stratigraphical columns of these monuments are synchronized with other monuments of studied region, and also with the neighboring historical and cultural areas. The new archeological complexes which have enabled differently look at questions of the ethno-cultural processes occurring at the initial stages of urbanization of the region are revealed on the basis of these works.

Points considered for the defense of the work:

- the history of studying Ispidzhabian historical and cultural area;

- specification and definition of history-geographical situation of Ispidzhab district in the epoch of the Middle Ages;

- localization of Ispidzhab;

- localization of Nudzhiket;

- localization of Dahket;

- localization of Khurlug;

- localization of Arsubaniket;

- localization of Baduhket;

- localization of Garkurd;

- localization of the caravan ways;

- the periodization and dynamics of Ispidzhab district development by human in historical aspect;

- the regularities and features of genesis and evolution of ethno-cultural processes of Ispidzhab;

- the structure and typology of ancient and medieval archeological monuments of Ispidzhab;

- the sources and dynamics of development of city culture of Ispidzhabian historical and cultural area since an epoch of the late Bronze till the Middle Ages inclusive.

Results of the research. The stratigraphical column received from a site of ancient settlement Shymkent, its synchronization with other complexes from the neighboring historical and cultural areas, characterizes material culture of region, since the second half of III century AD and till XX century inclusive.

The medieval city of Baduhket is localized on a place of site of ancient settlement Tortkol’tobe – Balykshy. The caravan way from Ispidzhab to Baduhket through Shavab is precisely established. The city of Hurlug is localized on a way from Ispidzhab to Dzhumushlyga. Garkurt was defined on caravan ways from Ispidzhab to Shash.

The analysis of a site of the city of Arsubaniketa with district Kendzhida is made in work on materials of archeology, historical geography and toponymy. It is established, that Kanha "Shahname" is really existed geographical object. It is identical to Gunyui Syuan Tsan and is localized on a place of site of ancient settlement Zhuantobe.

The basic stages of genesis of Ispidzhab city culture, beginning from the epoch of Bronze to the Middle Ages inclusive are revealed. They have allowed to look in a new fashion at questions of settled way of life and urbanization of region where in folding of the first settling structures, at a transitive stage from "nomad camp" to settlements played as autochthonic, and alien ethnic component from Sogda and Priaral. So, comparing with finds of burial grounds of Burgulyuk - 2, 4 with material culture of the urbanized centers of Central Asia, it is found out, that influence of Sogdian factor on material culture of region is observed in IV century AD, and from III-II cc. up to AD occurs invasion of Sarmatian ethnic component.